সাহিত্য-সংগ্ৰহ
IN THE
ASSAMESE LANGUAGE.
APPOINTED BY THE
SENATE OF THE CALCUTTA UNIVERSITY,
FOR THE
ENTRANCE EXAMINATION, 1905.
PUBLISHED BY
MOHESWAR GOSWAMI
GAUHATI.
⸻সূচী।
সাহিত্য-সংগ্ৰহ।
| বিষয় | লেখক। | পিঠি | ||||||
আনন্দৰাম বৰুৱা |
... |
৺লম্বোদৰ বৰা। |
... |
১ | ||||
| জয়মতী কুৱঁৰী আৰু লাঙ্গি গদাপাণি |
... | ৺ৰত্নেশ্বৰ মহন্ত | ... | ৩২ | ||||
| চেতন প্ৰাণী আৰু উদ্ভিদৰ পাৰ্থক্য কি? |
... | শ্ৰীযুত ৰজনীকান্ত বৰদলৈ | ... | ৩৮ | ||||
প্ৰাণীতত্ব |
... |
৺কনকলাল বৰুৱা |
... |
৪৫ |
সাহিত্য বিচাৰ।
| বিষয় | লেখক। | পিঠি | ||||||
সাহিত্যৰ সাধাৰণ লক্ষণ |
... |
শ্ৰীযুত সত্যনাথ বৰা। |
... |
৬০ |
[ সূচীপত্ৰ ]
সূচী।
ৰামায়ণ।
| বিষয় | লেখক। | পিঠি | ||||||
গুহ চণ্ডালৰ বৃত্তান্ত |
... |
৺মাধৱ কন্দলি |
... |
৮৩ |
সাহিত্য-সংগ্ৰহ।
| বিষয় | লেখক। | পিঠি | ||||||
দ্ৰৌপদীৰ বিলাপ |
... |
৺ৰাম সৰস্বতী |
... |
১৩৭ |
[ ১ ]
সাহিত্য-সংগ্ৰহ
__________
আনন্দৰাম বৰুৱা
যেতিয়া পাষ গোটেইখন পৃথিবী অজ্ঞান-এন্ধাৰৰ ক'লা ঢাকনীয়ে ঢাকি থৈছিল, যেতিয়া প্ৰায় সকলো মানুহে উলঙ্গবেশে পৰ্ব্বত গাঁতত বাস কৰি হাবিৰ পাত, পানীৰ মাছ মাৰু গছৰ ফল মূল খাই জীৱন ধাৰণ কৰিছিল, তেতিয়াও এই পূণ্য-ভূমি ভাৰতবৰ্ষ জ্ঞানৰ পোহৰেৰে ভোটা তৰাৰ দৰে জিলিকি আছিল। জগত যেতিয়া এন্ধাৰ ৰাতিৰ কোলাত অচেতন হৈ টোপনি গৈছিল, ভাৰতে তেতিয়া জ্ঞানৰ ৰ’দ-কাচলি লৈ নানা সজ চৰ্চালৈ আগবাঢ়িছিল। প্ৰায় সকলো দেশ যেতিয়া দিগ্ বিদিক্ নেদেখি খেপিয়াই ফুৰিছিল ভাৰতে তেতিয়া বিজ্ঞানৰ দূৰবীণ লগাই নানা তত্ত্ব উলিয়াব পাৰিছিল। প্ৰথম ধৰম-চৰ্চ্চা হয় ভাৰতত; দৰ্শন শাস্ত্ৰৰ আলোচনা হয় পোন-প্ৰথমে ভাৰতত , ঐশ্বৰিক তত্বৰ বিচাৰ হয় পোন-প্ৰথমে ভাৰতত; ভাৰত বিধতাৰ জ্যেষ্ঠ পুত্ৰ। গণিত আৰু জ্যোতিষ, কাব্য আৰু অলঙ্কাৰ, ছন্দ আক ব্যাকৰণ, বিজ্ঞান আৰু দৰ্শন সকলো বিষয়তে হিন্দুজাতি আন সকলো জাতিতকৈ আগ। যেতিয় হিন্দুৱে ধনুবিদ্যাৰে, আগ্নেয় অস্ত্ৰৰে দেশ বিদেশত দিগ্বিজয় কৰিছিল, তেতিয়া পৃথিৱীৰ কেইটজাতিয়ে জুইৰে ভাত বান্ধি খাব জানিছিল? তেতিয়া কেইটা জাতিয়ে ঘৰ সাজিবলৈ শিকিছিল? যেতিয়া হিন্দুৱে সভ্যতা জখলাত উঠি মধ্যাহ্ন সূৰ্য্যৰ দৰে দীপ্তিমান হৈছিল, তেতিয়া সভ্যজাতি কেইটা আছিল? ব্যাস আৰু বাল্মীকি, কালিদাস আৰু ভৱভূতি এনে কৰি পৃথিৱীত কেই জনা? পৱিত্ৰ আৰ্য্য ঋষিসকলৰ দৰে পৃথিবীত কেই জন মানুহ যোগ আক তত্ত্ববিদ্যাত কৃতকাৰ্য্য হব পাৰিছে? বশিষ্ঠ, জনক, নাৰদৰ দৰে মহাপুৰুষ পৃথিবীত কেই জন? সীতা, সাবিত্ৰী আৰু দময়ন্তীৰ দৰে তিৰুতা জগতত কিমান? ভীষ্ম, দ্ৰোণ, কৰ্ণ, অৰ্জ্জুনৰ নিচিনা বীৰ পৃথিবীত কিমান? শ্ৰীকৃষ্ণৰ নিচিনা ৰাজনৈতিক মহাপুৰুষ ক’ত উপজিছে? বুদ্ধ, চৈতন্য আৰু শঙ্কৰাচাৰ্য্যৰ নিচিনা ধৰ্ম্মবীৰ আন ঠাইত কেই জনা?
[ ২ ] কিন্তু ভাৰতৰ আজি সেই দিন নাই; ই আজি পৰাধীন, অসভ্য,
অজান—অনাদৃত। সেই মহাবীৰ ক্ষত্ৰিয়সকল নাই; সেই তপোধন
ঋষিসকল নাই; সেই কবি, ধৰ্ম্মবীৰ, সেই ৰাজনৈতিক পুৰুষ আজি নাই।
আগৰ তেজ, একতা,জাতীয় গৌৰৱ নাই। হিমালয় আছে, তপস্যা নাই;
গঙ্গা, সৰস্বতৗ আছে, বেদধ্বনি নাই; ব্ৰাহ্মণ আছে, নৱগুণ নাই। আগৰ
সভ্যতা আগৰ আচাৰ-ব্যৱহাৰ, আগৰ বল-বিক্ৰম-উৎসাহ প্ৰায় একোৱেই
নাই! ভাৰতত আছে আজি বহু পাপ, তাপ, ৰোগ, শোক আৰু দুৰ্ভিক্ষ।
ভাৰত আজি প্ৰায় ৰসাতল। চন্দ্ৰ-সূৰ্য্য বংশৰ ঘোৰ অভিমানী বংশধৰসকলে
পবৰ সেৱা কৰি চাউল মুকিলি কৰিছে। জগতৰ শিক্ষাগুৰু
ব্ৰাহ্মণ জাতিয়ে আজি ম্লেছৰপৰা শাস্ত্ৰ বুজি লৈছে। আক ম্লেছৰপৰা
শাস্ত্ৰ-জ্ঞানৰ নিদৰ্শন-পত্ৰ পাই নিজক কৃতাৰ্থ আৰু গৌৰৱশালী মানিছে।
স্বাধীনতাৰ লগতে হিন্দুজাতিৰ প্ৰায় সকলো ওখ ভাব লোপ পাইছে,
ভাৰতৰ গৌৰৱ-সূৰ্য্য মাৰ গৈছে, ভাগ্যলক্ষ্মীয়ে সাগৰত বুৰ মাৰিছে। মহ।
বিক্ৰমৗ মুছলমান জাতিও আজি ভাৰতত পৰি নিস্তেজ হৈছেহি।
কিন্তু যিমান দিন জগতত চন্দ-দিৱাকৰ থাকিব, সিমান দিন ভাৰতৰ আগৰ গৌৰৱৰ চিন একেবাৰেই মাৰ নেযায়। যেতিয়ালৈকে হিন্দুৰ শ্ৰুতি আৰু স্মৃতি আছে, কাব্য আৰু অলঙ্কাৰ আছে, ব্যাকৰণ আৰু অভিধান আছে, তেতিয়ালৈকে ভাৰতৰ আগৰ গৌৰৱ হ্ৰাস পালেও লোপ নেপায়। যেতিয়ালৈকে জগতত ভাল বস্তুৰ আদৰ থাকিব, তেতিয়ালৈকে সংস্কৃত ভাষা আৰু সংস্কৃত সাহিত্যই জগতত ওখ আসন লাভ কৰিব। সংস্কৃত ভাষাই– সংস্কৃত সাহিত্যই হিন্দুজাতিৰ কীৰ্তিস্তম্ভ। পতিত ভাৰতক উদ্ধাৰ কৰাৰ এই ভাষাই এই সাহিত্যই ঘাই উপায়। এই সাহিত্যৰ দ্বাৰাই আজি হিন্দুজাতিৰ চিনাকী আৰু সন্মান। ইয়েই মৃত হিন্দুজাতিৰ সঞ্জীৱনী। ইউৰোপৰ ৰংচং দেখি আজি ভাৰত ভোল গৈছে, নিজকে নিজে ঘিণাইছে; কিন্তু যিবিলাক হিন্দুৱে সংস্কৃত সাহিত্য মথি পূৰ্ব্ব পুৰুষসকলৰ কাম আৰু মহত্বৰ কথা চৰ্চ্চা কৰে, তেওঁলোকৰ শৰীৰৰ শিৰে শিৰে তপত তেজ ববলৈ ধৰে আৰু মন নতুন উছাহেৰে মতলীয়া হৈ উঠে। কিন্তু আজি কালি সকলো বিষয়তে ধনৰ যোগ। যি বিষয়ৰ পৰা ধনলাভ হয়, তাকে সকলোৱে চৰ্চ্চা কৰে। সংস্কৃত টান ভাষা, তাৰপৰা ধন[ ৩ ] লাভো প্ৰায় নহয়, গতিকে অধিক ভাগ হিন্দুৱে নিজৰ পৱিত্ৰ দেৱভাষা অনাদৰ কৰি অৰ্থকৰী ভাষাৰ সেৱক হৈ পৰিছে। সেই মহাপুৰুষসকল ধন্য, যিসকলে এই দিনত সংস্কৃত ভাষা আক সংস্কৃত সাহিত্যৰ উন্নতিৰ নিমিত্তে পুৰুষাৰ্থ কৰে। সেইসকল মহাপুৰুষৰ ভিতৰত স্বৰ্গীয় আনন্দৰাম বৰুৱা অগ্ৰগণ্য। বোধ কৰোঁ কোনো হিন্দুৱে আনন্দৰামৰ দৰে একান্ত মনে সংস্কৃতৰ উন্নতিৰ নিমিত্তে জীৱন উছৰ্গা কৰা নাই। অলপ দিনৰ ভিতৰতে কোনো লোকে আনন্দৰামৰ দৰে সংস্কৃত-সাগৰ মথি অমূল্য ৰত্ন উলিয়াই জগতক মোহিত কৰিব পৰা নাই। তেওঁৰ জীৱন হিন্দু মাত্ৰৰে—বিদ্যানুৰাগী মাত্ৰৰে-চৰ্চ্চা আৰু আদৰৰ বস্তু। আনন্দৰাম ভাৰতৰ আচল বন্ধু।
আনন্দৰাম বৰুৱা আসামৰো আচল বন্ধু। আসাম অতি পুৰণি ৰাজ্য;
অতিজৰেপৰা আৰ্য্য হিন্দুসকলে এই দেশত বাস কৰিছে। মহাভাৰত, পুৰাণ
আদি পুৰণি পুথিত এই দেশৰ নাম পোৱা যায়। বশিষ্ঠ আদি ঋষিয়ে এই
দেশত তপস্যা কৰিছিল। আসাম দেৱ-দেৱীৰ মন্দিৰেৰে ভৰা। ইয়াত
পৰশুৰাম কুণ্ড আদি তীৰ্থ আছে। ইয়াত কৌণ্ডিল্য, শোণিতপুৰ, কামরূপ,
মণিপুুৰ, হিড়িম্বপূৰ, জয়ন্তা আদি কৰি প্ৰাচীন ৰাজ্য আছিল। আসাম পুৰণা
ঐতিহাসিক ঘটনাৰে পূৰ্ণ। ইয়াত বহুত ঠাইত পুৰণি নগৰৰ চিন, দেৱালয়ৰ
ভগ্নাৱশেষ, শিলৰ মূৰ্ত্তি, শিলৰ ঘৰ আৰু শিলৰ ওপৰত কটা আখৰ আছে।
এইবিলাকৰপৰা জানিব পাৰি যে আসাম আগেয়ে এখন সভ্য আৰু উন্নত
দেশ আছিল। বিশেষকৈ ইযাত পূৰ্বে সংস্কৃতৰ বৰ চৰ্চ্চা হৈছিল। ইয়াত
অনেক অগাধ পণ্ডিতৰ জন্ম হৈছিল। যোগিনীতন্ত্ৰ, ৰত্নমালা ব্যাকৰণ আদি
ভালেমান ভাল সংস্কৃত পুথি অসমীয়া পণ্ডিতে লিখিছিল। শঙ্কৰদেৱ আদি
কবিয়েও সংস্কৃত ভাঙ্গি অনেক অসমীয়া পুথি কৰিছিল। কিন্তু আসামৰ
এতিয়া সেই দিন নাই। শঙ্কৰদেৱ, পুৰুষোত্তম ঠাকুৰ, অনন্ত কন্দলিৰ নিচিনা
মহাপুৰুষসকল এতিয়া প্ৰায় নোপজে। অৱশ্যে অকল পুৰণি বস্তুৰেই অসমীয়াই
সভ্যতা, আৰু উন্নতিৰ খট্খটিত বৰ আগটীবাঢ়িব নোৱাৰে। আমাৰ পুৰণি
সভ্যতা, পুৰণি ভাষা আৰু পুৰণি ভাববিলাক এই কালৰ নিমিত্তে সম্পূৰ্ণ নহয়।
আমাক ইংৰাজী সভ্যতা, ইংৰাজী ভাষা আৰু ইংৰাজী ভাবো লাগে। দুইৰো
সাৰ সাৰ অংশ বাছি লব পাৰিলেই আমাৰ উন্নতি সম্পূৰ্ণাঙ্গ হব। ন-পুৰণি [ ৪ ] দুইকো মিহলাব লাগে, দুইৰো সামঞ্জস্য হব লাগে; নহলে আমাৰ জাতীয়
জীৱনৰ শ্ৰীবৃদ্ধি হব নোৱাৰে; ই বৰ গুৰুতৰ কাম। এই বিষয়ত আমাক
আৰ্হি লাগে; পথ দেখাওঁতা—আৰ্হি লাগে। আনন্দৰাম বৰুৱা অসমীয়াৰ
আৰ্হি, পথ দেখাওঁতা—নতুন আৰু পুৰণিৰ সামঞ্জস্য লগোৱাৰ জ্বলন্ত দৃষ্টান্ত।
অসমীয়াৰ ভিতৰত প্ৰথম বি-এ তেওঁ,—প্ৰথম বিলাতলৈ যাওঁতা তেওঁ,—
প্ৰথম চিভিলিয়ান, প্ৰথম বাৰিষ্টৰ, প্ৰথম ডিষ্ট্ৰিক্ট মাজিষ্ট্ৰেট্ তেওঁ,—আজি
কালিৰ এক মাথোন অগাধ সংস্কৃত পণ্ডিত তেওঁ,—এক মাথোন প্ৰথম
শ্ৰেণীৰ গ্ৰন্থকাৰ তেওঁ। অসমীয়াৰ ভিতৰত যদি কোনোৱে বৰ মন দি
কিতাপ পঢ়িবলৈ শিকিছিল, তেওঁ আনন্দৰাম; যদি কোনোৱে একেবাৰেই
লক্ষ্মী আৰু সৰস্বতী দুইৰো বৰপুত্ৰ হব পাৰিছে, তেওঁ আনন্দৰাম।
যদি কোনো অসমীয়াই জ্ঞান-চৰ্চ্চা আৰু কাম-চৰ্চ্চা দুইতো একেবাৰেই
কৃতকাৰ্য্য হব পাৰিছে, তেওঁ কেৱল আনন্দৰাম। এলেহুৱা আৰু নিৰুৎসাহী
অসমীয়াৰ মাজত আনন্দৰাম জ্বলন্ত উৎসাহ; অধ্যৱসায় আৰু স্বাধীন
ভাৱৰ অৱতাৰ। এজনা মানুহতে ইমান গুণ কোন অসমীয়াৰ আছে?
আনন্দৰামৰ আসন লব পাৰে এনে অসমীয়া এতিয়া ক’ত? এন্ধাৰ অসম
আকাশত তেওঁ উজ্জ্বল তৰা আছিল। তেওঁৰ কাম, তেওঁৰ উৎসাহ, তেওঁৰ
পৰিশ্ৰম, তেওঁৰ আকাঙ্খা, তেওঁৰ মনৰ তেজ—সকলো অসমীয়াৰে অনুকৰণৰ
বস্তু। অসমীয়াই তেওঁৰ জীৱন বৰ আদৰ আৰু মনযোগেৰে চৰ্চ্চা কৰিব
লগীয়া। চন্দ্ৰত কলঙ্কৰ দৰে আনন্দৰামৰ জীৱনতো যদি অলপ দোষ আছে,
তাৰপৰা আমি বহুত উপদেশ পাব পাৰোহঁক। তেওঁ আমাৰ আৰ্হি,—
পথ দেখাওঁতা,—জাতীয় যুদ্ধত সেনাপতি। অসমীয়াৰ বল নাই, সাহ নাই,
সেনাপতি নাই, পদে পদে পৰাজয়। আসামৰ উন্নতি নাই নে কি?
অসমীয়াৰ জাতীয় জীৱন নহব নে কি? অসমীয়াই জাতীয় যুদ্ধ জয় কৰিব
নোৱাৰে নে কি?—ভয় নাই, বীৰৰ দৰে তেজ, সাহ আৰু উৎসাহেৰে
জাতীয় যুদ্ধলৈ ওলোঁৱা—জাতীয় পতাকা আনন্দেৰে আকাশত উৰাই দিয়াঁ।
তাত ডাঙ্গৰ ডাঙ্গৰ সোনোৱালি আখৰেৰে লিখি লোৱাঁ;—“আনন্দৰাম
বৰুৱা, ভয় নাই, যুদ্ধ জয় হব। ” জীয়াই থাঁকোতে তেওঁ যি ৰণ জিকিব
নোৱাৰিলে, সেই ৰণ আজি তেওঁৰ দৃষ্টান্তই জয় কৰোক!
[ ৫ ] সকলো প্ৰকাৰ উপদেশতকৈ জীৱনৰ দৃষ্টান্ত বেছি কাৰ্য্যকাৰক। সৎকাম কৰিবলৈ, ধৰমত চলিবলৈ, দেশৰ নিমিত্তে জীৱন দিবলৈ, উপদেশ দি কিতাপ লিখা বা দীঘল দীঘল বক্তৃতা দিয়া বৰ সহজ কাম। কিন্তু সেইবিলাক উপদেশ মতে কাম কৰা বৰ টান। এই কাৰণে মূখৰ উপদেশ মানুহে বৰকৈ নেমানে আৰু নানা প্ৰকাৰ ওজৰ উলিয়াই সেইমতে কাম কৰিবলৈকো বৰ যতন নকৰে।
কিন্তু মানুহে বাস্তৱতে যি কাম এবাৰ কৰিছে, সেই কাম টান হলেও অসাধ্য বুলি ওজৰ কৰিবলৈ বাট নেথাকে। মানুহৰ জীৱনৰ আৰ্হি অব্যৰ্থ-বীজ—সি সকলো ঠাইতে গজে। আৰ্হি-জীৱনৰ আৰ্হি নলৈ মানুহে নোৱাৰে। তুমি যদি মুখেৰে আনক এক প্ৰকাৰে কাম কৰিবলৈ উপদেশ দিয়া কিন্তু নিজে আন প্ৰকাৰে কৰা, তেন্তে তোমাৰ কৰা কামহে মানুহে অনুকৰণ কৰিব। সকলো দেশ আৰু সকলো কালৰ ঘটনাবিলাক প্ৰায় একে। ইতিহাস আৰু জীবন-
চৰিত ঘুৰিব লাগিছে। সেই দুখ, সেই সুখ, সেই উন্নতি, সেই অৱনতি, সেই যুদ্ধ, সেই শান্তি, সেই ৰোগ, সেই শোক, সেই পাপ-তাপ, সেই সম্পদ-বিপদ— সকলো ঠাইতে সকলো কালতে ৰথৰ ঘিলাৰ দৰে ঘুৰিবই লাগিছে। এই ঘটনাচক্ৰৰ আৱৰ্ত্তবিলাক জলন্ত দৃষ্টান্ত, —অব্যৰ্থ উপদেশ। ঘটনাৰ পৰা ৰজা, প্ৰজা সকলোৱ উপদেশ পাব পাৰে। মেটচিনিৰ মহৎ জীৱনৰ আৰ্হি কোন জাতিয়ে নলৈ থাকিব? যিশুখ্ৰীষ্টই যি কাম নিজে সাধন কৰিব নোৱাৰিলে, তেওঁৰ জীৱনৰ দৃষ্টান্তই সেই কাম সাধন কৰাইছে। তেওঁ নিজৰ
গুণতে আজি ধৰ্ম্মজগতৰ এজন প্ৰতাপী ৰজা। সেই দৰে বুদ্ধ, নানক, চৈতন্য আপোন আপোন জীৱনৰ আৰ্হিৰ দ্বাৰাই জগতৰ শিক্ষাগুৰু। সজ জীৱনৰ দৃষ্টান্ত উন্নতিৰ মূল-মন্ত্ৰ।
জগতৰ উপকাৰৰ নিমিত্তে সকলো ডাঙ্গৰ মামুহৰে জীৱন-চৰিত লিখি ৰখা আৱশ্যক। এটি ডাঙ্গৰ জীৱনৰ কথা হেৰালে জগতৰ পূৰাব নোৱৰা ক্ষতি হয়। ভাৰতবৰ্ষ মহাৰত্নৰ জন্মভূমি। ব্যাস, বশিষ্ঠ, শুকদেব আদি ভাৰতবৰ্ষত কত কত মহাৰত্ন উদ্ভৱ হৈছে; কিন্তু দুখৰ কথা, সেইসকলৰ বিশেষ বিৱৰণ একো নাই। ভগৱান মনুৰ জীৱন-চৰিত, ব্যাস বাল্মীকিৰ জীৱন-চৰিত কালিদাস ভৱভূতিৰ জীবন-চৰিত কি অমূল্য বস্তু হলহেঁতেন। ভাৰতৰ মহাপুৰুষসকলৰ আচল জীৱন-চৰিত নথকাত জগতৰ মহা ক্ষতি হৈছে। [ ৬ ] আমাৰ আসামতো অনেক মহাপুকদৰ উদ্ভৱ হৈছিল, কিন্তু সেইসকলৰ জীৱন-চৰিত প্ৰায়েই নাই। অনন্তকন্দলি, পুৰুষোত্তম ঠাকুৰ আদিৰ জীৱন- চৰিত নথকা বৰ দুৰ্ভাগ্যৰ কথা। আমাৰ ভাষাত যিবিলাক চৰিত্ৰ আৰু বংশাৱলী আছে, সেইবিলাকতো বহুত ভাঁজ আৰু ৰংচং আছে। আমাৰ বুৰঞ্জীৰো প্ৰায় সেয়ে গতি; ইংৰাজ জাতিৰ যেনে সম্পূৰ্ণ জীবন-চৰিত আৰু বুৰঞ্জী আছে,তেনে বোধকৰোঁ কাৰো নাই। ইংৰাজৰ আৰ্হি লৈ আমিও জীৱন-চৰিত লিখিবলৈ আৰু পঢ়িবলৈ ধৰিব লাগে॥ মানুহ মাত্ৰৰে অলপ বা অধিক দোষ থাকে,-সম্পূৰ্ণ মানুহ কোনো নাই। কোনো মানুহৰ ভালেমান সজগুণ থাকিলেই বা তেওঁ কিছুমান ভাল কাম কৰিলেই তেওঁৰ জীৱন-চৰিত লিখা হব পাৰে। বৰ ডাঙ্গৰ মানুহৰ আৰ্হি অতি অলপ মানুহেহে লব পাৰে। সেই কাৰণে মজলীয়া মানুহৰো জীৱন-চৰিত থাকিৰ আৰু পঢ়িব লাগে। বিদেশী মানুহৰ জীৱন-চৰিততকৈ অসমীয়া মানুহৰ জীৱন-চৰিত অসমীয়াৰ পক্ষে বৰ লাগতীয়াল। অসমীয়াৰ আৰ্হি অসমীয়াই বেগেতে লব পাৰে। অসমৰ উন্নতিৰ নিমিত্তে কিছুমান অসমীয়া ডাঙ্গৰ মানুহৰ জীৱন-চৰিত প্ৰকাশ কৰা আৱশ্যক হৈছে। সেই কাৰণেই আনন্দৰাম বৰুৱাৰ জীবন-চৰিত অসমীয়াৰ পক্ষে বিশেষ লাগতীয়াল।
কৃতজ্ঞতা মানুহৰ ৰৰ সজগুণ। হিন্দু বৰ কৃতজ্ঞ জাতি। পিতৃ মাতৃ মানুহৰ বৰ উপকাৰী। পিতৃ মাতৃ জীয়াই থাকোঁতে হিন্দুৱে তেওঁলোকক সাক্ষাৎ দেৱতা যেন দেখে। আৰু মৰিলেও দহা-কাজ কৰিয়েই ক্ষান্ত নহয়; তেও লোকৰ উপকাৰৰ সোৱঁৰণিৰ বা নিজৰ কৃতজ্ঞতাৰ চিন স্বৰূপে বছৰি বছৰি কৰম কৰে। পিতৃ-মাতৃৰ দৰে আমি কিছুমান দেশৰ হিতকাৰী মহাপুৰুষ- লৈকো কৃতজ্ঞ হব লাগে। এই নিমিত্তেই আমি বছৰে বছৰে জন্মাষ্টমী, শঙ্কৰদেৱৰ তিথি আদি কৰোহঁক। ঘেনে ধৰ্ম্ম বিষয়ত, সেই দৰে আন বিষয়তো আমাৰ বৰ হিতকাৰী মানুহ আছে। সেইসকলৰ প্ৰতিও আমি কোনো প্ৰকাৰে কৃতজ্ঞতা প্ৰকাশ কৰিব বা তেওঁলোকৰ সোৱৰঁণি ৰাখিব পাওঁহঁক। জীৱন-চৰিতেই জীৱনৰ সকালোতকৈ ঘাই সোৱঁৰণি আক কৃত-জ্ঞতা প্ৰকাশৰ ঘাই উপায়। আনন্দৰামৰ প্ৰতিও অসমীয়া জাতি কৃতজ্ঞ হব লাগে। আৰু তেওৰ সোৱঁৰণিৰ নিমিত্তে তেওঁৰ জীবন-চৰিত প্ৰকাশ। [ ৭ ] কৰা আৰু পঢ়াও আৱশ্যক। যি অশলাগী, যি গুণৰ আদৰ নুবুজে, সি বৰ অধম।
পিতৃ-মাতৃৰ বেয়া পুত্ৰলৈকে। মৰম লাগে; গুণী হলে মৰম-বেথাৰ সীমাই নাই। আনন্দৰাম অসামৰ বৰ মৰম বেথাৰ পুত্ৰ। তেওঁ আমাৰ আপোন। তেওঁক আমি মৰমতে এৰিব নোৱাৰে। অসমীয়াৰ ভিতৰত আজিলৈকে সেই এজনা মাথোন ডাঙ্গৰ মানুহ হৈছিল, তেওঁকো আমি অকালতে হেৰুৱালোঁ। তেওঁৰ নামটিও অকালতে নুমাব নে কি? তেওঁক আমি পাহৰিব লাগে নে কি? তেওঁৰ মহৎ জীৱনৰ দৃষ্টান্তই অসমীয়াৰ ভিতৰত আৰু আনন্দৰাম স্ৰজিব নোৱাৰে নে কি?
অলপ দকৈ গমি চালে ফটফটীয়াকৈ দেখিবলৈ পোৱা যায় যে, এই সৃষ্টি-খনৰ মূলতে যুদ্ধ। ঈশ্বৰৰ সৃষ্টিৰ প্ৰণালীয়েই হৈছে সংগ্ৰাম! বালি-চাহীৰপৰা গজ-হস্তীলৈকে যতবিলাক প্ৰাণী আছে, সকলোবিলাকে প্ৰতিদিনে প্ৰতি মুহুৰ্তে দোৰ্ঘোৰ সংগ্ৰাম কৰি শত্ৰুক বিনাশি নিজক ৰক্ষা কৰিব লাগিছে। যি যুজত হাৰিছে সিয়েই ধ্বংশ হৈ যাব লাগিছে, আৰু যি জয়ী হৈছে সিয়েই টিকি আহিবলৈ ধৰিছে। সৃষ্টিৰ গুৰিতে কটাকটি মৰামৰি। এটা প্ৰাণী জীয়া মানে আন এটা মৰা। যি আহাৰ আমাৰ প্ৰাণৰক্ষাৰ প্ৰধান উপায়, সেই আহাৰেই হৈছে এটা প্ৰাণীৰ বিনাশ আৰু এটা প্ৰাণীৰ শৰীৰৰক্ষা। মাছ মোৰ আহাৰ মানেই মাছৰ মৰণ মোৰ জীৱন। পোক পৰুৱা মাছৰ আহাৰ মানেই পোক পৰুৱাৰ বিনাশ আৰু মাছৰ বিকাশ। ডাঙ্গৰ বলী পোকৰ সৰু নিৰ্ব্বলী পোক আহাৰ বুলিলেই বুজিব লাগে বলী পোকটো জীবলৈ নিৰ্ব্বলী পোক এটাই প্ৰাণ দিব লাগিব। ******* [ ৮ ] জীৱন-যুজত জয়ী হৈ থকা কালটোৱেই আমাৰ জীৱনৰ কাল। যেতিয়া এই যুজত হৰা যায়, তেতিয়াই আমাৰ মৰণ। এই তুমুল যুদ্ধ আমাৰ শৰীৰৰ ভিতৰতে দুদল পৰাক্ৰমী যুজাৰুৰ ভিতৰত দিনে ৰাতিয়ে অবিশ্ৰাম হব লাগিছে। তাহানি কুৰুক্ষেত্ৰৰ মহাযুদ্ধ সঞ্জয়ে দিব্যচক্ষুৰ সাহায্যেৰে দেখি কণা ধৃতৰাষ্ট্ৰ ৰজাৰ আগত দাড়ৰ বাতৰি দাঁড়ে কৈ আছিল; আজি কালিও সহস্ৰ সহস্ৰ কুৰুক্ষেত্ৰ যুজতকৈ ডাঙ্গৰ, আমাৰ শৰীৰৰ ভিতৰৰ মহা মহা সংগ্ৰাম দিব্যচক্ষুৰ সাহায্যেৰে বৈজ্ঞানিক পণ্ডিত-সঞ্জয়সকলে দেখি দাঁড়ৰ বাতৰি দাঁড়ে আমি কণা ধৃতৰাষ্ট্ৰবিলাকক পৰিপাটিকৈ কব লাগিছে। দূৰবীণ আৰু অণুবীণকে (দূৰবীক্ষণ আৰু অণুবীক্ষণ) আমি কলিকালৰ দিব্যচক্ষু বুলিছোঁ। চৰ্মচক্ষুৰে দেখিবলৈ নোপোৱা পদাৰ্থবিলাক এই দিব্যচক্ষুৱে দেখুৱাই দিয়ে। লক্ষ লক্ষ যোজনৰ অন্তৰত থকা গ্ৰহ উপগ্ৰহ আৰু সেইবোৰৰ আকৃতি প্ৰকৃতি আদি ঈশ্বৰে-দিয়া এই যোৰ চকুৰে তুমি নেদেখা, এই দুটা চকু থাকিও ইমান দূৰৰ এইবিলাক বস্তুৰ সম্পৰ্কে তুমি কণা ধৃতৰাষ্ট্ৰ; কিন্তু কলিৰ ইউৰোপীয় ঋষিসকলে জ্ঞানতপস্যাত পোৱা দিব্যচক্ষু দূৰবীণ লোঁৱা, দেখিবা সেইবিলাক পদাৰ্থ ফট্ফট্ কৰে তোমাৰ চকুত পৰিছে। ৰামায়ণত কুম্ভকৰ্ণই পালে পালে জাকে জাকে হাতী, গৰু, মহ, গাহৰি, ছাগলী, ভালুক, বান্দৰ জীয়াই জীয়াই গিলা, আকৌ সেই বিলাক জীয়াই জীয়াই নাকৰ বিন্ধাই কাণৰ বিন্ধাই জাকে জাকে ওলাই অহা শুনি আমি হাঁহি সামৰিব নোৱাৰে, কিন্তু কলে কোনোবাই হঠাৎ পতিয়াবনে যে আমি সকলোৱেই সঁচাচিকৈয়েই কুম্ভকৰ্ণৰ আজো ককাক। কলে আচৰিত হবা, কুম্ভকৰ্ণৰ নাকে কাণে মুখে সেই জন্তবোৰ সোমাওঁতে কুম্ভকৰ্ণই যি হওক গম পাইছিল আৰু নাকৰ কাণৰ বিন্ধাত সুৰ সুৰসাৰসাৰ, কৰিছিল, কিন্তু আমি আজোককাকহঁতে প্ৰতি মুহূৰ্ততে লাখে লাখে অৰ্বুদে অৰ্বুদে সেইবিলাকতকৈও ভয়ানক জন্তু গিলিব লাগিছো, আৰু সেইবোৰ আমাৰ নাকৰ কাণৰ বিন্ধাই দি জাকে জাকে ওলাব লাগিছে সোমাব লাগিছে, তেও আমাৰ গমেই নাই। আমি কুম্ভকৰ্ণৰ আজো-ককাক নহওঁ কি? তুমি খাবলৈ লোৱা (নেছেকা পানীৰ কথা নকওঁয়েই) ছেকা পানী বাটিৰপৰা, সৰহ নেলাগে, এটোপা পানী আনি অণুবীণেৰে চোঁৱাচোন [ ৯ ] কি দেখা? দেখিবা, কি বিকটাকাৰ ভয়ানক জন্তুবিলাক ভূমি পানীৰে সৈতে খাবলৈ লৈছা! আকৌ সেই জন্তুবিলাকৰ ভিতৰতে কি ভয়ানক মৰাকটা থোৱাখুই হব লাগিছে চোৱাঁচোন; ডাঙ্গৰটোৱে সৰুটোক গিলিছে, সৰুটোৱে আকৌ তাতকৈ সৰুটোক গিলিছে আৰু সেই বাবেই সিহঁতৰ ভিতৰত কি ভীষণ সংগ্ৰাম হব লাগিছে! পুৰাণত লিখা আছে, জড়ভৰতে খোজত পৰুৱা মৰে বুলি মাটিত ভৰি দিবলৈ ঠাই নেপাই ডেও দি দি ফুৰিছিল; এতিয়াও আমি বেছকৈ কব পাৰোঁ যে অণুবীক্ষণ এটা লৈ নিৰামহীয়া খোৱা- সকলক তেওবিলাকে খাবলৈ লোৱা পানী পৰীক্ষা কৰি দেখুৱাই দিব লাগে, তেওঁবিলাকে খাবলৈ পানী বিচাৰি নেপাব। অকল পানী কিয়, বতাহৰ লগত উশাহ নিশাহৰ লগত আমাৰ পেটলৈ ইমান জন্তু যায় যে, একেবেলিয়েই উশাহ লবলৈ নেৰিলে আৰু উপায় নাই।
বৈজ্ঞানিক পণ্ডিতসকলে অণুবীক্ষণ যন্ত্ৰেৰে পৰীক্ষা কৰি এই তত্ব উলিয়াইছে যে, আমাৰ জীৱনটো আমাৰ দেহৰ ভিতৰৰ দুদল যুজাৰু সৈন্যৰ হৰা জিকাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিছে। তেওঁবিলাকে কয় যে, আমাৰ তেজৰ বৰণ ঘদিও ৰঙ্গা যেন দেখি, বাস্তবিক পক্ষতে ৰঙ্গা নহয় বগা। অলেখ ক্ষুদ্ৰাতি-ক্ষুদ্ৰ ৰঙ্গা পৰমাণু বগা তেজৰ ওপৰত ওপঙ্গি ফুৰে দেখিহে আমি তাক ৰঙ্গা দেখোঁ। এই পৰমাণুবোৰ জড় পদাৰ্থ নহয়, চেতনা থকা জীৱাণু। এই পৰমাণুবিলাক বৰ পৰাক্ৰমী আৰু যুদ্ধবিদ্যাবিশাৰদ। ইহঁত অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰ লৈ দিনে-ৰাতিয়ে যুজৰ নিমিত্তে সাজু থাকে। ইহঁতক ইংৰাজীত ‘ফেগচাইত' বোলে। ইহঁতে আমাৰ জীৱনটো ৰক্ষা কৰিবৰ নিমিত্তে অবিশ্ৰাম আমাৰ দেহ-দুৰ্গৰ চাৰিওফালে পহৰা দি থাকে। আমাৰ জীৱনৰ বৈৰী আৰু এদল জীৱাণু আছেসিহতৰ নাম ‘মাইক্ৰোব'; এই হিংসক খলবিলাকে আমাক কেনেকৈ বিনাশ কৰিব তাৰে সদাই চেলু চাই থাকে। কিন্তু আমাৰ হিতা কাঙ্খী পৰমবন্ধু সিদল জীৱাণুৰ প্ৰতাপত সফল-মনোৰথ হব নোৱাৰে। আমাৰ দেহ-দুৰ্গৰ কোনো এঠাইত এই দলে আহি আক্ৰমণ কৰিলেই সিদল আহি ইহঁতে সৈতে তয়াময়া যুদ্ধ পাতি দিয়েছি। আমাৰ ফলীয়াবিলাক জিকিলেই আমাৰ ৰক্ষা আমাৰ ৰাজ্য ৰক্ষা, হাৰিলেই আমাৰ পতন, ৰাজ্যৰো পতন। আমাৰ শৰীৰ সুস্থ আৰু সবল থাকিলে আমাৰ বন্ধু জীবাণুবিলাকো [ ১০ ] সবল আৰু পৰাক্ৰমী হৈ থাকে, কোনো কাৰণত আমাৰ শৰীৰ দুৰ্ব্বল হলে সিহঁতো কিছু পৰিমাণে দুৰ্বল হৈ যায়; এনে সুবিধা সময়ত আমাৰ বৈৰী জীৱাণুবিলাকে আক্ৰমণ কৰি মিত্ৰ দলক হৰুৱাই আমাক নানা উৎকট ৰোগত পেলায়; আৰু অৱশেষত সিহঁতৰ বল অতিশয় বৃদ্ধি হলে আমাৰ বন্ধুবিলাকে আৰু আমাক ৰাখিব নোৱাৰি আমাৰ লগতে আপোন প্ৰাণো বিসৰ্জন দিয়ে। আমাৰ বন্ধু জীৱাণুবিলাকৰ বাসস্থান আমাৰ তেজ, আৰু শত্ৰুবোৰৰ বাসস্থান আমাৰ শৰীৰৰ চাৰিও ফালৰ বায়ু। শক্ৰ জীবাণুবিলাকে আক্ৰমণ কৰিবৰ কালত এটা এটাকৈ আহি আক্ৰমণ নকৰে, কোটীয়ে কোটীয়ে অৰ্ব্বুদে অৰ্ব্বুদে আহি ঠাই জুৰি পৰি লাগেহি। শৰীৰৰ যে কোনো অংশ গেলে বা পচে তাৰ কাৰণ এই শক্ৰ জীৱাণুবিলাকেই; ইহঁতে খাই খায়েই তেনে কৰে। জীৱনযুদ্ধৰ বিষয়ে কবলগীয়া ইমানবিলাক কথা আছে যে, তাক এই পুত্ৰ প্ৰৱন্ধত কবলৈ চেষ্টা কৰা বৃথা। এই প্ৰৱন্ধত কথাটো নামমাত্ৰ ছোৱা হৈছে মাথোন।
মামুহ আৰু পশুবিলাকৰ ভিতৰত এটা বৰ ডাঙ্গৰ প্ৰভেদ এই যে, মানুহ উন্নতিশীল জীব, কিন্তু পশুবোৰ তেনে নহয়। এই। প্ৰভেদৰ বাবেই মানুহ যিমান অসভ্য হওক, পশুবিলাকতকৈ বহুত গুণে শ্ৰেষ্ঠ। চৰায়ে তাৰ বাহ মাজে, বিবৰে তাৰ গঁৰাল সাজে, মৌ-বৰলে সিহঁতৰ চাক বান্ধে; চৰাইৰ বাহ, বিবৰৰ গঁৰাল, মৌ-বৰলৰ চাক, আদিৰে পৰা একে নিয়মে সজা হৈ আহিছে। এহেজাৰ বছৰৰ আগেয়ে কাউৰীয়ে যেনেকৈ বাহ সাজিছিল, এতিয়াও সেই দৰেই সাজিছে, কিন্তু এশ বছৰৰ আগেয়ে মানুহে যেনেকৈ ঘৰ সাজিছিল, এতিয়া তেনেকৈ নেসাজে। চৰাইৰ বাহ, বিবৰৰ গঁৰাল, আৰু মৌ বৰলৰ চাকৰ, কালৰ গতিত একো উন্নতি নহৈ আদিম অৱস্থাতে আছে; কিন্তু যি মানুহে প্ৰথমে আদিম অৱস্থাত বাহপাতৰ পঁজা ঘৰ সাজিছিল, সিহঁতৰ সন্ততি [ ১১ ] বোৰে আজি কালি প্ৰকাণ্ড অট্টালিকা সাজিছে। ইয়াৰ দ্বাৰাই বুজা যায় মানৱজাতি উন্নতিশীল, কিন্তু পণ্ডবিলাকৰ উন্নতি নাই। স্বভাৱৰ পৰা যিবিলাক শক্তি পাইছে,তাৰ লগে লগে নিজ বুদ্ধিৰ বলত আন আন বহুত উপায় উলিয়াই মানুহ আন জীৱবোৰতকৈ শ্ৰেষ্ঠ হৈছে। কোনো জন্তুৱে মানুহৰ নিচিনাকৈ কাপোৰ বৈ পিন্ধিব পৰা নাই, খাদ্য ৰান্ধি খাব জনা নাই, আন আন জন্তু পুহিব জনা নাই। কিন্তু মানুহ এনেকুৱা বহুত জীৱনোপায় উলিযাই জগতত সভ্য হৈছে। যিবিলাকে যিমান সৰহকৈ এনেকুৱা স্বাধীন উপায় উলিয়াব পাৰিছে, সিহঁত সিমান সভ্য হৈছে। যেয়ে পৰা নাই, সেয়ে সিমান অসভ্য আৰু বৰ্ব্বৰ হৈ আছে। মানুহৰ মাজত সভ্যতাৰ তাৰতম্যৰ মূল এয়ে। এই প্ৰভেদৰ কাৰণেই কোনোৱে গছৰ ছাল পিন্ধিছে, কোনোৱে মলমল পিন্ধিছে, কোনোৱে বাঁহৰ চুঙাত পানী খাইছে, কোনোৱে সোণ-ৰূপৰ পাত্ৰত আহাৰ কৰিছে, কোনোৱে টিঙিৰি ব্যৱহাৰ কৰিছে, কোনোৱে ‘দেছলাই’ ব্যৱহাৰ কৰিছে; কোনোৱে কলগছৰ ভুৰ বান্ধি নৈ পাৰ হৈছে, কোনোৱে ভাপনাৱেৰে সাগৰৰ ওপৰেদি অহা-যোৱা কৰিছে।
স্বাধীন উপায়বিলাক উলিয়াব পৰা শক্তি, মানুহৰ প্ৰকৃতিগত বা স্বভাৱৰপৰা পোৱা নহয়। কাৰণ যি জাতি একেবাৰে অসভ্য, পাঁচ শ বছৰৰ পাচত হয়তো দেখিব, সেই জাতি সভ্যতাৰ বহুত ওপৰলৈ উঠিছে। বহিৰ্জগতৰ কাৰ্য্যৰ ফলত এনেকুৱা প্ৰভেদ হোৱা নাই। কাৰণ যি ঠাইত আগেয়ে অসভ্যই বাস কৰিছিল, সেই ঠাই পাচত এক সভ্য জাতিৰ থকা ঠাই হৈছে, আকৌ যি দেশ আগেয়ে সভ্যতাৰ আদি ঠাই আছিল, সেই দেশ পাচত অসভ্য মানুহৰ বাসস্থান হৈছে। তেনেহলে মানুহৰ সভ্যতাৰ উন্নতিৰ ঘাই নিয়ম কি? কি কাৰণে বেলেগ বেলেগ জাতিবোৰে সভ্যতাৰ বেলেগ বেলেগ থোপত উঠিব পাৰিছে? পাশ্চাত্য পণ্ডিতসকলৰ বহুতে কয়, প্ৰাণীজগতৰ ক্ৰমিক অভিব্যক্তি যি নিয়ম, সেই নিয়মেই মানৱজাতিৰ সভ্যতাতো খাটিছে। যোগ্যৰ উন্নতি, অযোগ্যৰ অধঃপাত, পূৰ্ব্বপুৰুষৰ গুণ বা বিশেষত্বৰ অধিকাৰ প্ৰভৃতি ডাঙ্গৰ ডাঙ্গৰ নিয়ম বোৰৰ দ্বাৰাই পৃথিৱীৰ জাতিবিলাক অসভ্য অৱস্থাৰ পৰা সভ্য অৱস্থালৈ উঠিছে। অভিব্যক্তিবাদীবিলাকে কয়, জীৱন ৰক্ষাৰ নিমিত্তে হোৱা যুজলৈ সাজু হবৰ কাৰণে মানুহে নানা উপায় কৌশল উদ্ভাৱন কৰে; সেইবিলাক [ ১২ ] অৰ্জা উপায় আৰু কৌশল এক পুৰুষৰ পৰা আন পুৰুষে অধিকাৰ কৰে, আৰু জাতিৰ চৰিত্ৰত সেইবোৰ শক্তি গোত খাই ৰয়। এই দৰে যি জাতিয়েই সুবিধাজনক নানা উপায় বা কৌশল উলিয়াই পাচলৈও সাঁচি থৈ গৈছে, সেই জাতিৰেই উন্নতি হৈছে; সেই জাতিয়েই সভ্য বুলি জগতত গণ্য হৈছে।
যিবিলাকে এই জীৱন ৰক্ষাৰ যুজত যোগ্যতা দেখুৱাব পৰা নাই সেইবিলাকেই প্ৰাকৃতিক নিয়মানুসাৰে পিচলৈ হুঁহকিছে। সেইবিলাক জাতিয়েই অসভ্য বুলি পৃথিবীত গণ্য হৈছে। এই মতানুসাৰে মানুহে যুদ্ধ-বিগ্ৰহ, অত্যাচাৰ, কুসংস্কাৰ, দুৰ্ভিক্ষ প্ৰভৃতিৰ মাজে দি গৈ উন্নতিৰ জখলাত ভৰি দিব পাৰিছে। যিবিলাক মানুহে এইবিলাক অসুবিধা অতিক্ৰম কৰিব পৰা নাই, সিহঁতৰ উন্নতিত বহুত প্ৰতিবন্ধক হৈছে। এই নিয়ম যদি সঁচাসঁচিকৈয়ে মানৱজাতিৰ ক্ৰমোন্নতিত খাটিছে, তেনেহলে মানৱজাতিৰ অৱনতি হবৰ প্ৰায় আশঙ্কা নাই। কাৰণ প্ৰাকৃতিক নিৰ্ব্বাচন প্ৰভৃতি অভিব্যক্তিৰ নিয়মবোৰৰ দ্বাৰাই সমাজৰ অৱনতিজনক অঙ্গবিলাক লোপ পাই, সমাজ কেৱল উন্নতিৰ বাটেৰেহে যাব। কিন্তু এইটি সাধাৰণ নিয়ম নে? এই প্ৰশ্নৰ উত্তৰত 'আমি কওঁ নহয়। জগতৰ বুৰঞ্জী মেলি চোঁৱা, আধুনিক সময়ৰ জাতিবোৰৰ সভ্যতাৰ অৱস্থালৈ এবাৰ মন কৰি চোৱা, দেখিবা অভিব্যক্তিৰ নিয়ম অনুসাৰে উন্নতি নহৈ, বহুত জাতিৰ সভ্যতাৰ অৱস্থাই লৰচৰ কৰিব নোৱাৰা হৈ আছে। এইবিলাক জাতিৰ সভ্যতাৰ প্ৰাণ নাই, সেই নিমিত্তে সি বাঢ়িব নোৱাৰে। অভিব্যক্তিবাদীবোৰৰ মতে সভ্য জাতিয়ে বহুদিনৰ ক্ৰমোন্নতিৰ মূৰত সভ্য অৱস্থাত উপস্থিত হৈছে। অসভ্য জাতিৰ কেতিয়াও এনেকুৱা ক্ৰমোন্নতি হোৱা নাই, সেই দেখি অসভ্য অৱস্থা গুচা নাই। কিন্তু সেই বুলি ইংৰাজ জাতিক আমি আগৰেপৰা উন্নতিৰ বাটেৰে অহা পুৰণি জাতি আৰু হিন্দু, চীন, গ্ৰীক, ৰোমাণ প্ৰভৃতি জাতিক কোনো কালে উন্নতিৰ বাটত ভৰি নিদিয়া আদিম অৱস্থাৰ জাতি বুলিম নে? বুৰঞ্জীয়ে কয়, যি সময়ত পুৰণি হিন্দুবিলাক, চীনবিলাক, গ্ৰীকবিলাক, ৰোমাণবিলাক, মিশৰীয়বিলাক ডাঙ্গৰ ডাঙ্গৰ বৈজ্ঞানিক আৰু দাৰ্শনিক প্ৰশ্নবিলাকৰ সিদ্ধান্ত বিচৰাত নিযুক্ত আছিল, যি সময়ত সেই সেই জাতিবিলাকে কৃষি, বাণিজ্য, শিল্প প্ৰভৃতিৰ [ ১৩ ] উন্নতি কৰিছিল, যি সময়ত আৰ্যাৱৰ্ত্তত পৰাক্ৰমী হিন্দু ৰজাবিলাকে অসংখ্য ডাঙ্গৰ ডাঙ্গৰ নগৰ ৰাজ্য পাতিছিল, চীনবিলাকে প্ৰকাণ্ড গড়েৰে গোটেইখন চীন দেশ বেঢ়ি পেলাইছিল, মিশৰত পিৰামীড সজা হৈছিল, বেবিলনৰ নাম গোটেই এছিয়াত বিখ্যাত হৈ উঠিছিল, এথেন্স্, থিবচ্, মৰ্ম্মৰ শিলৰ মূৰ্তি আৰু অট্টালিকাৰে পৰিপূৰ্ণ আছিল, টাইবৰৰ পাৰত পৰাক্ৰমী ৰোমাণবিলাকৰ ৰাজধানী ইউৰূপৰ শ্ৰেষ্ঠ মানুহবিলাকৰ ৰাজধানী থকা ঠাই হৈ উঠিছিল, সেই সময়ত আধুনিক সভ্য জাতি ইংৰাজ, জাৰ্মাণ, ফৰাচী, মাৰ্কিণ প্ৰভৃতিৰ পূৰ্ব্বপুৰুষবিলাকে হাবিত বাঁহপাতৰ ঘৰ সাজি বাস কৰিছিল, গছৰ ছাল পিন্ধিছিল, আৰু শিল, গছৰ পূজা কৰিছিল। অভিব্যক্তিৰ মতে যদি উন্নতিৰ বাটত উঠা জাতিৰ প্ৰাকৃতিক নিয়মানুসাৰে ক্ৰমিক উন্নতিত বাজে অৱনতি নহয়, তেনেহলে হিন্দু, চীন, মিশৰীয়, গ্ৰীক আৰু ৰোমাণ সভ্যতাৰ আধুনিক অৱস্থা এনে কিয়?
অভিব্যক্তিবাদীবিলাকে ইয়াৰ ভাল উত্তৰ দিব নোৱাৰে। আৰু আন এদল মানুহে কয়, যে মানুহসমাজৰ সৃষ্টি হবৰ পাচত, সেই সমাজৰ কিছুমান নিয়ম গঢ়া হয়, কালক্ৰমত সেই নিয়মবিলাক সমাজৰ গাত ইমান দকৈ পোত খায়, যে সিহঁতক সমাজৰ শৰীৰৰপৰা বাজ কৰা বৰ টান হৈ উঠে। সমাজে সেই অনাৱশ্যকীয় অথচ এৰিব নোৱাৰা নিয়মবিলাকৰ বাবে নতুন লাগতীয়াল সমাজৰ হিতকৰ নিয়ম নকৈ সুমুৱাই লব নোৱাৰে, সেই দেখি সমাজৰ সত্যতাৰ উন্নতিৰ বাট বন্ধ হয়, সেই সভ্যতাৰ প্ৰাণ নোহাৱা হয়। ভাবি চালে ঘাইকৈ ভাৰতবৰ্ষতে এই নিয়মটি সুন্দৰকৈ খাটিছে যেন অনুমান হয়। হিন্দু সমাজৰ কিছুমান পুৰণি নিৰ্জীৱ কুটিল নিয়ম ডিঙ্গিত বান্ধি লৈ আধুনিক সময়ৰ হিন্দুবিলাকে সমাজক নতুন আৰু আৱশ্যকীয় সাজ পিন্ধা পৰা নাই। সেই পুৰণি নিয়মবোৰ যিমান পুৰণি হৈছে সিমান সিহঁত মেৰপাক থাই ধৰা কুসংস্কাৰ হৈ সমাজৰ মানুহৰ মনক ঢাকি তাত ন পোহৰ ন উছাহ একোকে ঠুটিয়াব নোৱাৰা কৰিছে। কিন্তু যদিও হিন্দু সমাজৰ এনেকুৱা সঙ্কীৰ্ণ আৰু ৰক্ষণশীল অৱস্থা হৈছে, তথাপি তাত নতুন নতুন সংস্কাৰ নোসোমোৱাকৈ থকা নাই। হিন্দুৰাজ্য শেষ হবৰপৰাই নানা বিদেশী জাতিয়ে আহি ভাৰতবৰ্ষ আক্ৰমণ কৰিছে। কোনোৱে আকৌ [ ১৪ ] নতুন ৰাজ্য পাতি ভাৰতবৰ্ষতে ৰাজত্ব কৰিছে। অতি প্ৰাচীন কালৰপৰা ভাৰতত বিদেশীৰ প্ৰভুত্ব চলি আহিছে। ইমান দিন বিদেশীৰ প্ৰভুত্বৰ বলত যে হিন্দু সমাজৰ অলপো গঢ়-গতি লৰা নাই এনে নহয়। ৰাজনৈতিক বিপ্লৱবোৰৰ লগে লগে একোটা ভয়ানক সামাজিক বিপ্লৱ হৈ উঠে; তাতে সমাজৰ বহুত লৰচৰ হয়। তাৰ ওপৰত আকৌ ভাৰতবৰ্ষৰ ভিতৰতে নানা নতুন ধৰ্মৰ সৃষ্টি হৈ দেশত বহুত ধৰ্মবিপ্লৱ হৈছে। সেই ধৰ্ম্মবিপ্লৱবোৰৰ আনুসঙ্গিক সমাজৰ লৰচৰো বহুত হৈছে। হিন্দু সমাজক ইমান ৰক্ষণশীল প্ৰকৃতি নোহোৱা হলে ভাৰতবৰ্ষত যিমান ৰাজবিপ্লৱ আৰু ধৰ্ম্মবিপ্লৱ হৈছে, এই বোৰৰ দ্বাৰাই ইমান দিনে হিন্দু সমাজৰ গঢ় যে একেবাৰেই লৰিলহেঁতেন, এনে অনুমান হয়।
তেনেহলে দেখা গল, সমাজৰ লৰচৰ কৰিব নোৱাৰা অৱস্থা হৈ তাত নতুন উন্নতি সোমোৱাৰ বাট মাৰ যোৱাৰ বাবেই মানৱজাতিৰ সভ্যতাৰ অৱনতি হৈছে এনে নহয়। বুৰঞ্জী চালে জানিব পৰা যায়, যে পৃথিবীৰ সমাজবিলাকৰ বহুতৰ অকল উন্নতিৰ বাট বন্ধ হৈয়েই থকা নাই। বহুত সমাজে উন্নত অৱস্থাৰপৰা নামি একেবাৰে তললৈ গৈছে। দৰাচলত সমাজবোৰৰ গতিৰ ফালে অলপ মন কৰিলেই এনে বোধ হয় যে কালৰ গতিত প্ৰত্যেক সমাজৰে উত্থান উন্নতি আৰু অধঃপাত হব লাগিছে। পৃথিবী বহুত উন্নত সভ্যতাৰ সমাধি-ঠাই। বহুতে সমাজৰ সভ্যতাক কাল্পনিক চৰাই ফেনিক্সেৰে তুলনা কৰে। এনে প্ৰবাদ আছে যে, এটা ফেনিক্স চৰাই বহুত দিন জীয়াই থাকি পাচত মৰিলে তাৰ শৰীৰৰ যি অৱশেষ থাকে, তাৰেপৰা আৰু এটি নতুন ফেনিক্সৰ সৃষ্টি হয় আৰু সেই ফেনিক্সটিও সেই দৰে মৰি আৰু এটি নতুন ফেনিক্সৰ জনম লোৱায়। সেই দৰে এক সভ্যতা মৰি তাৰ ঠাইত আৰু ন সভ্যতা এটাৰ সৃষ্টি হয়। পৃথিবীত এই দৰে কত সমাজ সভ্যতাৰ জখলাত ভৰি দি ওপৰলৈ উঠিল, কালক্ৰমত আকৌ তললৈ নামিল। কতবাৰ বিজ্ঞান, দৰ্শন, বাণিজ্য, শিল্পৰ উন্নতি হৈ আকৌ অধোগতি হৈছে। যি জাতিয়ে এক সময়ত পিৰামীড সাজিব পাৰিছিল, কলোচচ্ গঢ়িব পাৰিছিল, পৰ্ব্বত শিল কাটি ডোখৰ ডোখৰ কৰিছিল; সাগৰত সেতু বান্ধিছিল, সেই জাতি আজি অৰ্দ্ধসভ্য বা অসভ্য বুলি পৃথিবীত গণ্য হৈছে। এতিয়া সেই [ ১৫ ] জাতিৰ মানুহবোৰে সিহঁতৰ পূৰ্ব্বপুৰুষবিলাকৰ কীৰ্ত্তিৰ চিনবোৰ দেখি তধা মানি তেওঁলোক দেৱশক্তিসম্পন্ন আছিল বুলি অনুমান কৰে।
মানৱজাতিৰ সভ্যতাৰ উন্নতি আৰু অৱনতিৰ নিয়ম তেনেহলে কি? আমি ওপৰত আলোচনা কৰাৰপৰা দেখিছোঁ যে, সমাজৰ উন্নতি বা অবনতি, সমাজৰ ভিতৰৰ মানুহবিলাকৰ স্বাভাবিক গুণ বা দোষৰ কাৰণে নহয়, আৰু দেখিছো বহিৰ্জগতৰ কাৰ্য, যেনে, থকা ঠাইৰ গুণ বা দোষৰ বাবে জাতি সভ্য বা অসভ্য নহয়। কালৰ গতিত মানুহৰ সমাজে বহুত অৱস্থা পায়। সেই সেই অৱস্থাত সমাজত এক প্ৰকাৰৰ ৰীতি, নীতি, বিশ্বাস, ভাষা, নিয়ম, অনুষ্ঠান প্ৰভৃতিৰ সৃষ্টি হয়। সমাজৰ সেইবিলাক অঙ্গৰ কোনোটিৰ কোনো বিশেষ অৱস্থাৰ বাবে সমাজৰ উন্নতি বা অৱনতি হৈ থাকে। সেই বিশেষ অৱস্থাবিলাক কেনে, তাক ক্ৰমে বিচাৰ কৰা যাব।
আমি আগেয়েই উনুকিয়াইছোঁ যে অভিব্যক্তিৰ নিয়মবিলাকৰ দ্বাৰাই সমাজৰ উন্নতি হোৱা দেখুৱাব পাৰিলেও সমাজৰ উন্নতিৰ গতিৰোধ বা অৱনতিৰ কাৰণ নিৰ্দেশ কৰিবলৈ অভিব্যক্তিবাদীবিলাক অপাৰগ। বাকি অভিব্যক্তিৰ নিয়ম অনুসাৰেই মানুহে বেলেগ বেলেগ জীৱন এৰি সামাজিক জীৱন নিৰ্ব্বাহ কৰে, সেই নিয়মবোৰৰ মতেই সমাজৰ সহজ অৱস্থা গুচি বিষম অৱস্থা হয়। বিষম শব্দৰ দ্বাৰাই ইয়াত কুটিল আৰু মেৰপাক-খোৱা বুজুৱা গৈছে। সমাজ স্থাপিত হোৱাৰ আগেয়ে প্ৰত্যেক মানুহ বেলেগ হৈ আছিল। পাচে কাৰ্য্যৰ গতিত মানুহবোৰে দেখিলে যে বেলেগ ভাৱে জীৱনযাত্ৰা নিৰ্ব্বাহ নকৰি বহুত একেলগে মিলি থাকিলে নানা সুবিধা হয়। অনুমান হয়, মানুহবোৰৰ মাজত যুদ্ধ-বিগ্ৰহ আৰু প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা থকাৰপৰাই এই একেলগে থকা ভাব মানুহৰ মনত উপজিল। সেই সুবিধাবিলাক পাবৰ কাৰণে পাচত বহুত পৰিয়াল গোট খাই সিহঁতৰ মাজত এক সমাজ গঢ়িলে। অভিব্যক্তিৰ নিয়মানুসাৰে অনিশ্চিত, অসংলগ্ন আৰু সহজ একাকাৰ অৱস্থাৰ পৰা সমাজ লাহে লাহে নিৰূপিত সামঞ্জস্য থকা আৰু সন্ধিযুক্ত বিষমাৱস্থালৈ যাবলৈ ধৰিলে। কৰ্ম্মবিভাগ, বহুত মানুহৰ সন্মিলন আৰু পৰস্পৰ সাহায্যৰ দ্বাৰাই সমাজ ক্ৰমে উন্নতিৰ বাটত আগ বাঢ়িবলৈ ধৰিলে। এই সন্মিলনৰ লগত আৰু দুটি গুণ থকাত সমাজে সোনকালে উন্নতিলাভ কৰিলে। সেই [ ১৬ ] গুণ দুটিৰ এটি সাম্যভাৱ, আনটি স্বাধীনতা। সমাজৰ সকলো মানুহ সমান, সকলোৰে সমান অধিকাৰ, এয়ে সাম্যভাৱ। সমাজৰ কোনো মানুহ কাৰো দাস নহয়, কোনো মানুহে কিছুমান স্বাভাবিক গুণ অধিকাৰ কৰি আন মানুহৰ ওপৰত ৰাজ কৰিব নোৱাৰে, মূল কথা, সমাজত কাৰো আগত কোনোৱে মুৰ দোঁৱাব নেলাগে, এয়ে স্বাধীনতা। এই তিনটা অঙ্গ সমাজত থাকিলে, সমাজ সভ্য হৈ থাকে, সেই গুণ কেইটা আঁতৰিলে সমাজৰ উন্নতিৰ গতিৰোধ হৈ সি তললৈ নামি আহে। সমাজত সন্মিলন আৰু পৰম্পৰ সহানুভূতি থাকিলে মানুহৰ অৱস্থা উন্নত হয়. এটাইবিলাক মানুহে লগ লাগি সমাজৰ উন্নতিৰ কাৰণে পৰিশ্ৰম কৰিলে সিহতে সভ্য নাম পায়। সন্মিলন আৰু ঐক্য নহৈ সমাজত বিবাদ আৰু যুদ্ধ-বিগ্ৰহ হলে সমাজৰ অৱনতি হব। মানুহবোৰে বিবাদত লিপ্ত থাকি সমাজৰ উন্নতিৰ কাৰণে পৰিশ্ৰম কৰিব নোৱাৰে। পৰস্পৰ বিবাদ আঁতৰিলেই আকৌ সমাজৰ উন্নতি হবলৈ পৰে। বুৰঞ্জী চালে ইয়াৰ বহুত উদাহৰণ পোৱা যায়। প্ৰাচীন কালত এথেন্স আৰু স্পাৰ্টাৰ মাজত যি যুদ্ধ-বিগ্ৰহ হৈছিল, তাৰ নিমিত্তে বহুত দিন গ্ৰীচত সভ্যতাৰ উন্নতি নহৈ আগৰ সভ্যতাই লোপ পাবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। এনেতে মেচিডন ক্ষমতাই, বৃদ্ধি পাই যেতিয়া গোটেইখন গ্ৰীচ অধিকাৰ কৰিলে, তেতিয়া এথেন্স্, স্পৰ্টাৰ পৰস্পৰ বিবাদ নোহোৱা হল। মেচিডনৰ অধীনত গ্ৰীক জাতি আকৌ উন্নত হৈ উঠিল। ইংলণ্ডত নৰ্ম্মাণ অধিকাৰ হোৱাৰ আগেয়ে সেই দেশৰ বেলেগ বেলেগ সম্প্ৰদায়বোৰৰ মাজত অনৈক্য আছিল। ডেন্সবিলাকে চেক্সনবিলাকেৰে বিবাদ কৰিছিল। প্ৰথম উইলিয়মে ৰাজত্ব কৰাৰ সময়ৰপৰাই সেই বিবাদৰ অন্ত পৰিল। এঙ্গল, চেক্সন, জুট, ডেন প্ৰভৃতি বেলেগ বেলেগ জাতিবিলাক নৰ্মাণ ৰাজত্বৰ তলত গোট খাই এটা জাতি হল, সেই জাতিৰ মাজত সম্মিলন হবলৈ ধৰিলে। ইংৰাজ জাতিৰ সভ্যতাৰ সূত্ৰপাত তেতিয়াৰপৰাই হয়। আধুনিক সময়ত ভাৰত বৰ্ষতো এইদৰে ইংৰাজ ৰাজত্বৰ অধীনত সম্প্ৰদায়বিলাকৰ মাজত বিবাদ গুচিবলৈ আৰম্ভ হৈছে। এনে এটা দিন আহিব, যেতিয়া ভাৰতবৰ্ষৰ সমাজত সম্মিলন হব, ভাৰতবৰ্ষত আকৌ সভ্যতাৰ উন্নতি হব। মানুহৰ মাজত সম্মিলন ওপজোৱাৰ এটা ঘাই উপায় বাণিজ্য। বাণিজ্যত সংলিপ্ত থকা [ ১৭ ] ________________
মানৱতি সভ্যতা। মানুহবোৰে অকল সুবিধা আৰু কাৰ্থৰ বাবে পৰস্পৰৰ মাত সাৰ ৰাখে এনে নহয়। ৰাণিজ্যৰ কাৰণে নানা দেশত ফুৰি মানুহবিলাকৰ মন মূফলি হয়, চুসংস্কাৰৰ নিচিনাবলী আঁতাত মন ফাকাল হয়। কুসংস্কাৰ সকলো কম বিষাদ আৰু অনৈক্যৰ মূল। সি জাতৰিলে ফলৰ কাৰ নোহাৱা হয়। তেতিয়া মানুহৰ মাজত সম্মিলন হবলৈ ধৰে। বৰ্মৰ জৰীৰে বন্ধ গায়ে যত মানুহে পৰস্পৰৰ মাজত সম্ভাৱ ৰাখে। কিন্তু কালত সেই ৰাগ ঠেক হৈ গলে, সমাজত বিপৰীত ভাৱ হৈ উঠে: পৰস্পৰৰ মাজত ভিৱৰ পৰিবৰ্তে সমাজত কদল তেতিয়া আৰু বাঢ়ে। সাম্যভাৱ আৰু স্বাধীনতাৰ বিষয় একে ঠাইতে আলচ কৰিব পাৰি। আগেয়েই কোৱা হৈছে, অভিব্যক্তিৰ নিয়ম অনুসাৰে সমাজ সহজাৱস্থাৰ পৰা কুটিলাৱস্থালৈ যায়। সমাজত কৰ্মবিভাগ হৈ পৰে। অৰ্থাৎ বেলেগ বেলেগ কামৰ নিমিত্তে বেলেগ বেলেগ মানুহ নিযুক্ত হয়। মানুহবিলাকৰ মাজত পৰস্পৰৰ ওপৰত বেছিকৈ নিৰ্ভৰ কৰা আৱশ্যক হৈ উঠে। প্ৰাণীৰ অতি ব্যক্তিত যেনেকৈ অঙ্গহীন পিতাফাৰ জীৱৰপৰা সন্ধিযুক্ত নানা অঙ্গপ্ৰত্যঙ্গ থকা জীৱ হৈছে, সমাজৰ অভিব্যক্তিতত সেইৰূপে সমাজত প্ৰথমে মানুহবোৰে নিজে নিজে আপোৰ সকলোবিলাক আৱশ্যকীয় কাম সাধি লয়, ইটোৱে সিটোৰ কাৰ্যত সহায়তা নকৰে; পাচত কামবিলাকৰ বেলেগ বেলেগ ভাগ হে প্ৰত্যেক ভাগৰ কাৰণে বেলেগ বেলেগ শ্ৰেণীৰ মানুহ লগোৱা হয়। তেতিয়া সমাজৰ অঙ্গ হয়। প্ৰাণীৰ যিমান উন্নতি হয় সিমান অঙ্গ বাড়ি এটা অঙ্গৰ অৱস্থাৰ ওপৰত আনবিলাকৰ অৱস্থা নিৰ্ভৰ কৰে, সিমান অঙ্গবিলাক সিহতৰ আৱশ্যকীয় হৈ উঠে। সমাজৰৰ সেইদৰে নানা অঙ্গ বাঢ়ি অৱশেষত সমাজৰ জীৱনৰ কাৰণে প্ৰত্যেক অঙ্গ আৱশ্যকীয় হৈ উঠে। কিন্তু সমাজৰ এই অভিব্যক্তিৰ গতিত এটি বিপদ উপস্থিত হবৰ আশঙ্কা সদাই হয়; আৰু আগৰে পৰা সাৱধান নহলে সেই বিপদ যথাৰ্থতে এটি সমাজক লাওলোৱা কৰে। সেই বিপদটি, সমাজত সাম্যভাৱৰ বিনাশ। কিন্তু কেনে কাৰ্যৰ গতিত পৰি এই বিপদৰ আশঙ্কা উপস্থিত হয়? আমি জানো, সমাজৰ আদিম অৱস্থাত মানুহৰ মাত প্ৰত্যেক পৰিয়ালেই একোট। সমাজ হৈ পৰে। পৰিয়ালৰ বয়সীয়াল মাস্ত মানুহটিয়েই, অনবিলাক [ ১৮ ] ________________
১ সাহিত্য-সংগ্ৰহ। শৰিয়ল মাহৰ ওপৰত কৰ্তৃক চায়। এই পাৰিবাৰিক শাসন (Patriarchal Government) পাচত, প্ৰত্যেক পৰিয়ালৰ তেনেকুৱা মুখ্য মানুহবিলাকৰ মাজৰপৰা এজনক বাছি সকলোৰে দলপতি কৰি লোৱা হয়; ফাকুমত সেই পালিকে ৰজা নাম পায়। ইংৰাজবিলাকৰ পুৰ্বপুৰুষ। চেঞ্জনবলাক দেয়া শুনি অছিল, সেই সময়ত সিহতৰ সমাজত কোনো বিশেষ পৰ্ব ৩ বা বজ নাছিগ। বলত পৰিয়াল একে ঠাইতে লগ লাগি পৰস্পৰৰ ভিতৰত সহানুভূতি আৰু সম্ভাৱ ৰাখি আছিল মাথোন। কেতিয়াস যুদ্ধৰ সময়ত :ণীয়াল মানুহবোৰৰ মাজৰপৰা এজনক বাছি সিহতৰ দলপতি কৰি গোৱা হৈছিল। বিটন আক্ৰমণ কৰিবৰ সময়ত সেই ৰে বেলেগ বেলেগ দলপতি বাছি গৈছিল। কালক্ৰমত সেই বেলেগ বেলেগ পতিবিলাক ৰজা হৈ বেলেগ বেলেগ ৰাজ্য পাতিলে। ঈষ্ট, এগ্নীয়া, মাচিয়া প্ৰভৃতি সপ্তৰাজ্যৰ তেতিয়াই সৃষ্টি হয়। অৱশেষত সেই সৰু সৰু ৰবিলাকৰ পৰস্পৰৰ মাজত যুদ্ধ বিগ্ৰহ হৈ সিহঁত দুৰ্বল হোৱাত, এটাইসোৰ ৰাজ্য পৰা ৰুমী ওয়েচে, ৰাজ্যৰ তললৈ আহিল। তেতিয়া ওয়েচেয়া, বা 'ডাঙ্গ হল, ওয়েষ্ট চেন জাবোৰৰ ক্ষমতা বাঢিল। ৰজাৰ যিমান কম। বাঢ়ি যায়, নিমান বা আৰু প্ৰজাৰ মাজত প্ৰভেদ বহল হয়। আৰ শেসত ৰাৰ ক্ষমতা গোচাৰী হৈ উঠে। ৰাজ্যত অত্যাচাৰ হবলৈ ধৰে, এখন ৰজাৰ সুখৰ কাৰণে জোৰ হেজাৰ মানুহে পাটিব লাগে, হেজাৰ হেজাৰ মানুহে ৰাজসিংহাসনৰ আগত পীঘল হৈ পৰি থাকেহি। অকল মেয়েই নহয়, ৰাৰ ওচৰত কিছুমান বিশ্বাসী বন্ধু থাকে। সিহঁতক ৰজাই আদৰ কৰি শিল্প সম্পন্তু দি ডাক্ষৰ মানুহ কৰে; সিহতেই দেশত উপাধি পোৱা ডাঙ্গৰীয়া বুলি বিখ্যাত হৈ উঠে। সেইবিলাক ডাক্ষৰীয়াৰ সুখৰ নিমিত্তে আকৌ বহুত মানুহে খাটিব লাগে। এই কৰে দেশত এফালে এক শ্ৰেণী কুলীন ডাৰীয়াৰ সৃষ্টি হয়, অন ফালে এক শ্ৰেনী দাসব্যৱসায়ী মানুহৰ আৰম্ভ হয়। ইয়াৰ এৰাই সমাৰুত সমাধাৰ নোহাৱা হৈ পৰে। যেতিয়া এনেকুৱা কুলীন প্ৰথা দেশত বৰকৈ চলিৰলৈ ধৰে, যেতিয়া ডাঙ্গীবিলাক ওপৰলৈ উঠে আৰু সাধাৰণ মানুহবিলাকে দাসত্বৰ শিকনি পিন্ধে, যেতিয়া ৰজাৰ আমাৰ আৰু ইচ্ছাৰ একে: প্ৰতিবন্ধক নেথাকে, তেতিয় সমাজে এক ভয় লগা [ ১৯ ] ________________
মানৱজাতিৰ সভ্যতা। গঢ় লয়। দেশত সাম্যভাৱৰ পৰিৱৰ্তে দাসৰ বান্ধ দিনে দিনে টান হবলৈ ধৰে। জাতীয় সভ্যতা, সমাজৰ এনেকুৱা অৱস্থাৰ বাবে, ক্ৰমে পিচলৈ হ'হকিবলৈ আৰম্ভ কৰে। এই গল সমাজত ৰাজনৈতিক স্বাধীনতাৰ কথা। মানুহৰ ধৰ্ম্মবিষয়ে সাম্যভাৱ নহলে দেশীয় সভ্যতাৰ অৱস্থা আৰু বেয়া হয়। ওপৰত দেখুৱা মতে সমাজত যেনেকৈ এদল কুলীন ডাঙ্গৰীয়াৰ সৃষ্ট হয়, সেই দৰে ধৰ্ম্মযাজকবিলাকো সমাজৰ অভিব্যক্তিত সাধাৰণ মানুহৰপৰা বহুত দূৰৈত গৈ পৰে। নিজ সুবিধাৰ নিমিত্তে ধৰ্মযাজকবোৰে নানা নিয়ম-প্ৰণালী কৰি সমাজত সিহঁতৰ শ্ৰেষ্ঠ ভালকৈ থাপি লয়। সিহঁতে যি বিধি দিয়ে তাক লজন কৰিলে সাধাৰণ মানুহবোৰ সমাজচ্যুত হয়। আধ্যাত্মিক স্বাধীনতা নেপাবৰ কাৰণে নীচ শ্ৰেণীৰ মানুহবোৰৰ শিক্ষা নিষিদ্ধ বুলি সিহঁতে নিয়ম কৰে। এই কমে সমাজত ধৰ্ম্মবিষয়ে সাম্যভাৱ আৰু স্বাধীনতা নোহাৱা হয় আৰু কমে দেশীয় সভ্যতাও তললৈ নামে। সমাজত এনেকুৱ। সন্মিলন, সাম্যভাৱ আৰু স্বাধীনতা নোহোৱাৰ কাৰণেই যে জাতীয় সভ্যতাৰ উন্নতিৰ গতিৰোধ হৈ শেহত সি ধ্বংশ পাইছে তাৰ বহুত উদাহৰণ দেখুৱাব পৰা যায়। পৃথিবীত যিবিলাক পুৰণি জাতিৰ সত্য, তাই লোপ পাইছে, সেইবিলাকৰ অৱনতিৰ কাৰণ বিচাৰি চালেই এই কথাৰ সত্য তা ভালকৈ বুজিব পৰা হব। হিন্দু সমাজৰ বহুত অনিষ্টকৰ ভিতৰুৱা পৰিবৰ্তন হোৱাৰ বাবেই যে হিন্দু সভ্যতাৰ অধোগতি হল, তাক হিন্দু মাত্ৰেই জানে। পুৰণি ভাৰতবৰ্ষৰ বুৰঞ্জী পঢ়েতাসকলে দেখিছে যে, প্ৰায় মহাভাৰতৰ সময়ৰপৰাই ভাৰতবৰত সম্মিলন নাই। তেতিয়াৰপৰা পৃথুিৰাজৰ সময়লৈকে ভাৰতবৰ্ষত নানা সৰু সৰু ৰাজ্য হৈ পৰস্পৰৰ মাজত বিবাদ আৰু অনৈক্য চলি আহিছিল। সেই অনৈকাৰ ফলত ভাৰতবৰ্ষত মুছলমানৰ ৰাজত্ব হল; হিন্দু গৌৰৱ, হিন্দু স্বাধীনতা আৰু হিন্দু সভ্যতাৰ মূৰত কুঠাৰৰ বা পৰিল। ভাৰতবৰ্ষত অকল সম্মিলনৰ অভাৱৰ নিমিত্তেই হিন্দু সভ্যতাৰ অৱনতি হোৱা নাই। বহু দিনৰ আগৰপৰা হিন্দু সমাজৰপৰা সাম্য আৰু স্বাধীনতাই বিদায় গৈছে। শেহত ৰজাৰ ৰুমত গোচাষী হৈ উঠিল, ৰজা-প্ৰজাৰ মাজত সৰ্গ-মৰ প্ৰছে হল, ব্ৰাহ্মণবিলাকৰ ক্ষমতা [ ২০ ] সাহিত্য-সংগ্ৰন্থ। ' বঢ়াত সিহঁতে নানা উপায়েৰে নিজৰ প্ৰাধান্ত স্থাপন কৰিলে। ব্ৰাহ্মণপূ1 যাক দেবপূজা প্ৰায় এ:ক ংৈ পৰিগ, টান নিয়মবিলাকৰ নিমিত্তে নীট কুলী। মাছবোৰ নান। স্বত্বৰপৰা বঞ্চিত হল, সাধাৰণ মানুহৰ আধ্যাত্মিক স্বাধী নতা নোহোৱ। হল, তেতিয়। fহণু সভ্যতাবো শোচনীয় অৱস্থা হৈ পৰিল। ত। ৰতবৰ্ষৰ নিচিনাইংলওতে; এসময় ও সমাজ ত সন্মিগন, সাম্যভাৰ আক স্বাধীনতা লাহে লাহে কমি গৈছিল হয়, কিন্ব সৌভাগ্যক্ৰমে কিছুমান কাৰ্য্যৰ গষ্ঠিত ই‘মীয় সভ্যতাৰ অস্থ। বেয়া হবলৈ নেপালে, বৰং তাৰ উন্নতিৰ বাট মুকলি হল। মাসেয়ে কে!ৱা হৈছে, যে ইংলগু:তা পেণীয় সমাজ অনৈক্য গুচি নৰ্মাণ আক এগ্ৰোভাইন ফৈদৰ ৰজাবিলাকৰ ৰাজত্বৰ সমৰত মাস্তুহবোৰৰ মাজত সম্মিলন হবলৈ ধৰিলে। কিন্তু সম্মিলন হোৱাতে। সমাগত সাম্যভাৱ জাক স্বাধীনত। নথকাৰ বাবে ইংৰাজবিলাকৰ জাতীয় সD্যতাৰ উন্নতিয়ে বহৰ দিন প্ৰতিবন্ধক পাই আছিল। সমাজত সাম্যতাৰ পপাৰ প্ৰথম চেষ্টাত ৰজাৰ স্বেচ্ছাচাৰী ক্ষমতাক দমাবলৈ কাৰবাৰ কৰা হৈছিল। বেৰবিলাকে এই কাৰ্য্যত সাধাৰণ মন্ত্ৰহৰ নেতৃত্ব কৰিছিল। ৰজাক দমাবলৈ চেষ্ট। কৰোঁতে দেশত সমৰালি অলি উঠিল; বহত ৰক্ত পাতৰ ফলত মেগা কাৰ্ট। সাধাৰণ মানুহবিলাকে পালে। ইংলগুীয় সমাজত সাম্য ভাৱ. আক স্বাধীনতা স্থাপনৰ এয়ে প্ৰথম খোজ। সেই সময়ৰপৰাই ইংৰাজ প্ৰজাবিলাকৰ ৰজাৰ ওপৰত ক্ষম তা দিনে দিনে বাঢ়িবলৈ ধৰিলে। মেখ। কাটাৰ প্ৰায় ৪৫০ বছৰৰ পাচত স্বেচ্ছাচাৰীতাৰ বাবে প্ৰথম চাৰ্ল চৰ শিৰচ্ছেদ কৰি ইংলওীৰ প্ৰজাবিলাকে ৰজাৰ ওপৰত সিহতৰ প্ৰভুত্বৰ সম্পূৰ্ণ চিনাকি দিয়ে। কিন্ত আকল ৰজাৰ ক্ষমতা খৰ্ব কৰাৰপৰা একো ফল লাভ নহল। ৰজাৰ অপৰিসীম ক্ষমতাৰ পৰিবৰ্তে ফিটডেগ নিয়মৰ ওভ বেৰণবোৰৰ ক্ষমতা দিনে দিনে বৃদ্ধি পাবলৈ ধৰিলে। ৰজাৰ বিপক্ষে আৰ ধৰোতে সাধাৰণ মানুহ আৰু বেৰণবিলাকে একে লগে গোট খাইছিল হয়, fকন্তু যেতিয়া ৰজ। প্ৰজাৰ হাতৰ তলতীয়া হল, চেভিয়া সাধাৰণ মাতুহবোৰে ৰেণবিলাকৰ অপৰিমিত ক্ষমতা খৰ্ব কৰিবলৈ কাৰবাৰ কৰিলে। ফি উডেণ নিয়মৰ দ্বাৰাই বেণবিলাকৰ মাটিত থকা বাাঙবোৰে বেৰণৰ দাসত্ব কৰিছিল। ক্ৰমে ইংৰাজাতিৰ [ ২১ ] ________________
শানতি সভ্যতা। মানুহবিলাকৰ মনত যিমান স্বাধীন ভাৱৰ উদয় হবলৈ ধৰিলে, সিমান যোৰ ৰায়তবিলাকে দাসত্বৰ শিকলি হিজিবলৈ নানা উপায় উলিয়াবলৈ কৰাৰ কৰিলে। শেহত বেৰণবিলাকৰ অত্যাচাৰ অসৎ হোত দ্বিতীয় ৰিচাৰ্ডৰ সময়ত ইংলণ্ডত সাধাৰণ মানুহৰ বিদ্ৰোহীনল উপঞ্চিত হয়। ইংলণ্ডৰ বুৰঞ্জীত, এই শিদ্ৰোহৰ নাম কৃষক-বিদ্ৰোহ। কৃষক বিদ্ৰোহ ইংৰাজ সাজলৈ সাম্যতাৰ আৰু স্বাধীন আনিবৰ উদ্দেশত আৰু এটি প্ৰধান উদ্যম। এই উদ্যমৰ পাচত ইউপিত, শিক্ষা, সমাজ, ধৰ্ম, শাসনপ্ৰণালী এই সকলোৱে এক নতুন গঢ় লৈ এক নতুন যুগ আৰম্ভ কৰে। ইটপীয় বুৰঞ্জীত এই যুগৰ নাম (Renascence Period) ন্যু দয় কাল। এই যুগৰ এৰিভতে ইংলণ্ডত অকৰ্ড, কেজি প্ৰভৃতি ঠাইত ইউনিভৰচিটি বা বিশ্ববিদ্যালয়বোৰ স্থাপিত হয় আৰু থেলিক ধৰ্ম্মৰ পৰিবৰ্তে প্ৰটেষ্টেট, ধৰ্ম ইংলণ্ডত চলিবলৈ ধৰে। ইউনিটিটিবোৰৰ গাৰাই ফিউডেল নিয়মৰ গুণত লোপ পোৰা সমাজৰ সাম্যভাৱ আৰু স্বাধীনতা আকে উদ্ধাৰ কৰা হল। বিদ্যালয়বিলাকত। মানুই সৰু মানুহৰ মাজত ভেদাভেদ নথকাৰ বাৰে দেশত কোণীনত্বৰ হেচা অনেক পৰিমাণে লঘু হল। সিফালে কেলি ধৰ্ম্মৰ অৱনতিৰ লগে লগে অৰ্থলোভী ধৰ্মযাজকবোৰৰ প্ৰাধান্যও নোহোৱা হল। সাধাৰণ মানুহৰ আধ্যাত্মিক স্বাধীনতা হল। তেতিয়াৰপৰা আজিলৈকে ইংলীয় বুৰীয়ে আমাক কেবল ইংলণ্ডীয় সমান্থত সম্মিলন, সাম্যভাৱ আৰু স্বাধীনতাৰ উন্নতিৰ কথাহে দেখুৱাইছে। | ইংলণ্ডীয় সমাজৰ এই সমস্যা যে কালত নোহোৱা হৰ, চোজিয়েলিষ্ট নামে এল মানুহে এনে বিশ্বাস কৰে। তেওঁলোকে কয় যে, সম্প্ৰতি এফালে যেনেকৈ কিছুমান মানুহৰ খুৰ সৰহ ধন সম্পত্তি হৈছে কান ফালে তেনেকৈ কিছুমান মানুহ একেৰাৰে নিকি হৈছে। ইংলণ্ডত মানুহৰ সৰি এনেকুৱা অসাম হোৱাৰপৰা সমাজৰ অৱস্থা বেমা হব আৰু তাৰ ফলত জাতীয় সভ্যতাৰ অৱনতি হব, এনে কথা তেওঁবিলাকৰ মুখে শুনিবলৈ পোৱা যায়। আজিকালি মাগিদেশ সমাজত ওখ ধাপৰ সন্মিলন, সাম্যভাৰ গা স্বাধীনতা থকাৰ নিমিত্তে বিখ্যাত। হেৰি অঞ্জ, নামে এজন আমেৰিকান অৰ্থনীতিৰি চোছিয়েনিষ্টৰপৰ জানিব পৰা যায় যে, বৰ্তমান সময় আমে [ ২২ ] ৰিকাতো ইংলণ্ডৰ নিচিনা মানুহৰ মাজত সম্পত্তিৰ কি অসামঞ্জস্য হৈছে, তাৰ দ্বাৰাই কালত মাৰ্কিনজাতিৰ সমাজৰ অৱস্থা বেয়া হৈ দেশী সভ্যতাৰ অধোগতি হবৰ সম্ভাবনা আছে।
⸻
মানুহ হলেই দোষ গুণ দুইৰো ভাগী হব লাগে। এজন জ্ঞানী লোকে লিখি গৈছে, “মানুহৰ কীৰ্তি কেতিয়াও ভ্ৰমত নপৰাটো নহয়, এবাৰ এটা ভ্ৰমত পৰি পুনৰায় সেই ভ্ৰমতে নপৰাটো হে। ” আমাৰ ঋষিসকলৰ “মুনীনাঞ্চ মতিভ্ৰম" এই সাৰ কথাষাৰো তাৰেই প্ৰমাণ মাত্ৰ। আমাৰ বুদ্ধি-শক্তি যে অনেক কথালৈ অনাটন তাৰ প্ৰমাণ পদে পদে পোৱা যায়। আমাৰ জ্ঞান ইমান বৰ টান, বৰ টান কিয়, বাস্তবিক অসম্ভৱ। আমাৰ বল বুদ্ধি সকলো অলপ। আমাৰ নিজৰ ভ্ৰম দেখিবৰ জোখাৰে জ্ঞান আমাৰ আছে। এনেকৈ কওঁতে পাঠক নোভাবিব যে আমি সকলো কথাৰে দোষ গুণ বুজিব পাৰো; যথাৰ্থতে সেইটি নহয় বুলি অলপ ওপৰতে কোৱা হৈছে। আমাৰ ভ্ৰম দেখিবৰ জোখাৰে জ্ঞান আমাৰ আছে, এই কথাৰ মানে এই যে সেই অলপ জ্ঞানেৰে দেখিব পৰা দোষেই আমাৰ অনেক থাকে। নিজেই ভাল বুলিব নোৱাৰা কামকে আমি কিমান কৰো আৰু নকৰাকৈ আমাৰ কেইটা দিন যায় অলপ গমি চালেই পাঠকে বুজিব পাৰিব। আমি যতবোৰ বেয়া কাম কৰো তাৰ প্ৰায় সকলোকে বেয়া বুলি জানো, তেও ইন্দ্ৰিয় ভোগত লুব্ধ হৈ বা ৰিপুৰ বশ হৈ ঘূৰি ঘূৰি আকৌ তাকে কৰো পুৰ্ব্বে বেয়া বুলি নজনা আৰু মনেচিতে ভাল বুলি ভবা, পৰিণামত বেয়া প্ৰমাণ হোৱা কাৰ্য্য অকস্মাৎ এটি দুটি ওলাব পাৰে, কিন্তু আমাৰ দোষ যে অধিকাংশই আগৰ শ্ৰেণীৰ অতি কম হে, তাৰ বোধ হয়, কোনেও অস্বীকাৰ নকৰে। কাৰ্য্যৰ [ ২৩ ] দোষ গুণ পুৰ্ব্বে বুজিয়েই বা নুবুজাকৈয়ে, যেনেকৈ হওক আমি এটা নকৰিব লগা কাম কৰি যেতিয়া নিজৰ ভ্ৰম নিজে দেখিবলৈ পাওঁ, তেতিয়া অনেক সময়ত আমাৰ মনত বৰ বেয়া লাগে। বিশেষকৈ জানি শুনি নেযাব লগা বাটে যোৱাটো হল বুলি জানিব পাৰিলে সময়ে সময়ে মনত অতি কষ্ট হয়। তেতিয়া মনত “কিয় এই কাম কৰিছিলোঁ, কি অমুকটো নকৰিলোঁ, তাকে কৰা হলে মোৰ এনে হবলৈ নেপায় ইত্যাদি ভাব হবলৈ ধৰে, আৰু এনে কাম ভবিষ্যতলৈ নকৰোঁ এনে এটি সংকল্প কৰিবৰও মনে মনে ইচ্ছা হয় বা নকৰোঁ বুলি খোলাখুলি কৰি কৈ পেলোৱাই হয়।
পাঠক, তুমি যদি এনে অৱস্থাত কেতিয়াবা পৰিছিলা, আৰু এনে সংকল্প কেতিয়াবা কৰিছিলা, তেনে হলে বুজিব পাৰিবা একোটা অপোনাআপুনি কৰা কামেনো আমাক কেনে অনুতাপত পেলায়। তেতিয়া তোমাৰ মনত এনেবিলাক নাহেনে যে মোৰ কিবা এইটো কথা বেয়া বুলি জনা নাছিল নে? সিদিনাও দেখোন অমুক সময়ত অমুক ঠাইত ঠিক এনে এটা কামকে কৰিছিলোঁ, সেই দিনাও দেখোন মোৰ ঠিক এনে এনেবোৰ অনিষ্টই হৈছিল, তেনে হলে কিয় মই ঘূৰি তাকে কৰিলো, কিয় আকৌ সেই ভ্ৰমতে পৰিলোঁ। ভ্ৰমত পৰা নপৰাতো নিজৰ ইচ্ছা আৰু চেষ্টাৰ কথা; ভাল বেয়া জানিলেই নহয়, ভাল-বেয়া জানি কাৰ্য্যও সেই অনুসাৰে কৰিব লাগে। বুজিলোঁ, ময়ে মোক বাট দেখুৱাই নুফুৰালে আনে ফুৰাব নোৱাৰে। লোকে অধিক কৰিলে, ভাল কিটো বেয়া কিটো দেখুৱাই দিলে; ভালটো কৰা বেয়াটো কৰাত মোৰেহে অধিকাৰ; মই নকৰো বুলিলে লোকে বলেৰে কিমান কৰাব? ময়েহে মোৰ কৰ্মৰ নিমিত্তে দায়ী; বেয়া কৰিলেও ময়েহে ভুগিব লাগে, ভাল কৰিলেও মোৰেহে সন্তোষ। নিশ্চয় আজিৰপৰা এনে কাম নকৰোঁ। ” এইৰূপে প্ৰথমে নিজৰ দোষ দেখা আৰু তালৈ ঘিণ হয়; দ্বিতীয়, তাৰ বাবে অনুতাপ কৰা হয়, তৃতীয় ঘুৰি সেই দোষকে নকৰিবলৈ প্ৰতিজ্ঞা কৰা হয়। এই প্ৰতিভাই আত্মশিক্ষাৰ সংকল্প। নিজৰ দোষ দেখি আৰু সেই দোষ নিৰ্মূল কৰাৰ নিজেই গৰাকী বুলি বুজি, তাক গুচাবলৈ নিজকে নিজে শিকোৱাই-মোটতে যাত লোকৰ হাত নাই, তেনে এটা কথাত আপনাকে আপুনি শিক্ষা দিয়াই—আত্মশিক্ষা। [ ২৪ ] ভাল হবৰ সকলোৰে মন যায় আৰু আত্মশিক্ষা নকৰিলে ভাল হোৱাটো বৰ টান, এই কথা প্ৰায় সকলোৱে বুজে। গতিকে আত্মশিক্ষা অভ্যাস কৰিবলৈ মোৰ মন যায়। কিন্তু শিক্ষাৰ গতি গোত্ৰ নুবুজাৰপৰা শিক্ষাটি সুসম্পন্ন অলপ লোকৰহে হয়।
আত্মশিক্ষাৰ উদ্দেশ্য কেৱল সাংসাৰিক ঐশৰ্য্যই হব নেলাগে। অলপ ভাবি চালেই ধৰিব পাৰি যে আত্মাৰ শুদ্ধিয়েই হে ঈশ্বৰৰ ইচ্ছা আৰু তাকে কৰিব পাৰিলেহে আমাৰ নিজৰো মনত নিৰ্ম্মল সন্তোষ লাগে। কোনোৱে ভুল কৰি সাংসাৰিক ঐশ্বৰ্য্যকে আত্মশিক্ষাৰ পৰীক্ষা বুলি ভাবে। সংসাৰী কথাতে সফল নহলেই আত্মশিক্ষা নিয়মিতৰূপে হোৱা নাই বুলি ঠিৰাং কৰাটো উচিত নহয়, সাংসাৰিক ঐশ্বৰ্য্য বেয়া এইটি কথা আমি কোৱা নাই, কিন্তু অকল তালৈকেহে শিক্ষা লাগে, ভাবিলে শিক্ষা নহয় -এইটিহে কৈছোঁঁ। সংসাৰ শক্তিশালী হবলৈ অনেক উপায় কৰিব পাৰি, ধন বস্তু পৰিশ্ৰম ৰুধিও কৰিব পাৰি। সেই কাৰণে ধন হোৱাই যদি আত্মশিক্ষাৰ উদ্দেশ্য হয় তেনেহাল জঘন্য কাম কৰিবলৈকো সময়ে সময়ে মন যাব। সেই কাৰণে এই বিধৰ শিক্ষাক আত্মশিক্ষা বুলিব নোৱাৰি। আত্মশিক্ষাৰ উদ্দেশ্য হৈছে আত্মাক উন্নত কৰা, অধৰ্ম্ম এৰি ধৰ্ম্মৰ বাটে যোৱা, পৰমেশ্বৰৰ ইচ্ছা সম্পাদন কৰা। এই নিমিত্তেই পৰিণামদৰ্শিতাও ইয়াত নিয়মিতৰূপে খাটে, অধিককৈ খটাবলৈ গলে লাভ নহৈ হানিহে হয়। পৰিণামদৰ্শিতাই ভাল-বেয়া কি তাকে দেখুৱাই নিব পাৰে, তাতকৈ বেচি কৰিব নোৱাৰে; আৰু আত্মশিক্ষাৰ গোটে-ইটো তাৰ পৰিণামদৰ্শিতাৰ ওপৰত দিলে উপকাৰ নহৈ অপকাৰ হে হয়। পৰিণামদৰ্শিতাৰ বলত ৰাজসম্মানো পাব পাৰিব পাৰা, জগতকে জয় কৰিব পাৰা, কিন্তু যথাৰ্থ সজ কাম কৰি, সজ কাম কৰাৰে ফল স্বৰূপ যিটো নিৰ্ম্মল সন্তোষ আমি লভোহঁক সেই সন্তোষ এনে চুটিঠেঙ্গীয়া আত্মশিক্ষাৰ পৰা হব নোৱাৰে; দুৰ্দান্ত মনক পৰমেশ্বৰৰ চৰণে নদমালে দমাওতা নাই। সেই কাৰণে ঈশ্বৰত ভক্তি কৰি তেওৰ চৰণতে মতি থৈ আত্মশিক্ষাত এখোন দেখোজকৈ আগবাঢ়িব লাগে। আমাক সজ পথত প্ৰবৰ্ত্তাবলৈ, আমাৰ মনক সজ কামত ৰাখিবলৈ ঈশ্বৰক প্ৰাৰ্থনা কৰা আত্মশিক্ষাত বৰ সহায় হয়। প্ৰাৰ্থনা কিন্তু জিভা লৰাই নাম ললেই ও দীঘল হৈ সেৱা কৰিলেই নহয়, মনে প্ৰাণে প্ৰাৰ্থিত [ ২৫ ] ________________
২৫ এ কাজ কৰিব লাগে, আৰু ঈশ্বৰৰ চৰণত চিন্তক উছগি দি অকপটে ভিক্ষা মাগিব লাগে। ৰৰ গোচৰ একো নহয়; তোমাৰ যিমান ভক্তি আৰু তেওঁক খোজা বহু পাবলৈ তোমাৰ ইচ্ছা কিমান এল তা ঈৰে বেছকৈ বুজে। কপটতা মানুহহে কৰিব নেপায়-ঈশ্বৰকতি কৰোতে কপটত কৰা কি জন্য মন কৰি চোৱাচোন। আত্মশিক্ষা আৰু এটি দোষ অনেকে কৰে। শিক্ষা আৰ হওঁতেই বা অলপ মাখোন হওঁতেই অনেকৰ আত্মবিশ্বাস এটি জন্মে। অৰ্থাৎ নিজৰ শেষ দেখি মনত এই নে ভাববিলাফ হয়, তাতে সেই ভাব অনুযায়ী কাম কৰি কিছুদিন চালয়েই অনেকে যহত হল বুলি ভাবে জৰু তাৰপৰা আগ বাটিৰ নোখোজে যা নোৱাৰে। তাতে অনেক বিশ্বাস হয় যে জানিব লগা জন আৰু কৰিব লগা কৰা হল; ভাবে ইমান কথা কোনে গুণিহে বা ইমান কাম কোনে কৰিছে। তেওঁবিলাকৰ নিচি। কত কত মানুহে নিজৰ দোষকে দেখিবলৈ পোৱা নাই, দেখি কতই এৰিব পৰা নাই, এনেবোৰ ভ ব কৰি দোষেৰেই ভৰা জপ এখনি মনতে কল্পনা কৰি লৈ নিজে যি ফেৰা কৰিলে তাতে জানত বিভোৰ হৈ আত্মশিক্ষাৰ উচ্চশিখাই উঠিলগৈ বুলি ভাবে। অৰ্থাৎ নিজৰ উন্নতি দেখিয়েই হল লোকৰ হীনতা দেখিয়েই হক কি দুয়ো কাৰণৰ ভাৰ গোটখায়েই হক মনত এটা অতিৰিক্ত আনন্দ বা অহাৰ জমি আত্মশিক্ষাৰ বটত টা দিয়ে। লোকক চীন যেন দেখাই যদি এই আনন্দৰ কাৰণ। তেনেহলে সি যে এটা ভাজৰ দোষ তাক কোৱাৰে আৱশ্যক নাই। কিননা, সি এবিধ দম্ভ, আৰু মত গন্ত ৰাখি আত্মশিক্ষা কৰিব খোজা বিড়ম্বনা মাখেন। তদুপৰি এনে কথাত দন্ত কৰাও কাঠচিতীয়াৰ চিন নহয় নে? যদি , এইটি যেনে ঘৃণাৰ যোগ্য, সিটিও তেনে ঘৃণাৰ মোগ্য। লোকৰ হীনতাৰে সম্পৰ্ক নৰখাকৈ নিৰ উন্নতি অনুমান কৰিয়েই মনত এটি সন্তোষ জমে; কাৰণ, নিজৰ ভাল হলে মনত ভাল লাগে, ই স্বাভাবিক কথা। কিন্তু বৰ প্ৰৱল হলে আজই হানিৰ পথলৈহে নিয়ে। সেই গুণে এই বিষয়তো আনলক সীমা এৰি যাবলৈ দিলে সি খালত হে পেলায় গৈ। আৰু নিয়ম মতে চালে ইয়াত অকল আনলই হোৱা উচিত নহয়। আনন্দ কৰিবৰ বিশেষ কানে কি? তোমাৰ এটি দোৰ আছিল তাকে দেখিলা বা দেখি এৰিকা; [ ২৬ ] ________________
সাহিত্য-সংগ্ৰহ। = সুমি আনিব। এটা ৰাৰ মুখত পৰিা গৈ, গম পাই প্ৰাণ ৰাখি পলালা বা গুৰু মাৰি তোমাৰ জীৱন ৰাখিল। তেতিয়া তোমাৰ মনত কি ভাৰ আহে? সেই বিপদলৈ মনত পৰি হাতে ভৰিয়ে নকঁপে নে? পাচতত সেই বিপদ মনত পৰিলে গা জিকাৰ খাই মুঠেনে? কেনো এটা কু-অভ্যাস বা অসৎ স্বভাৱৰ হাত সাৰিলেও আমাৰ মনত ঠিক তেনে ভাবহে হব লাগে; তাত বি ফেৰা আনন্দ হয় তাক যোৰা বিপদৰ ভয়ঙ্কৰ মুত্তি দেখুৱাই মাই ৰাখিব লাগে, নহলে বাখৰ আগত ছাগে ডেও দিয়াৰ দৰেহে হয়। আনন্দত মতলীয়া হলে বিপদক দেখিবলৈ পোৱাৰ বাবেই তালৈ অন্ধ হলে বিপদে মেৰাই ধৰিবলৈ বেচি হল হে পায়। আৰু এটা কথা। তুমি জানিবা এটা লৰা পঢ়াব লগা হৈছে, তেতিয়া তুমি সেই লৰাই কিমান শিকিছে, আৰু সম্প্ৰতি তাক কি শিকাব লগা হৈছে এই কথা জানি নোলোৱানে। আত্মশিক্ষা অভ্যাস কৰিবলৈকো প্ৰথমে আত্মপৰীক্ষা কৰিব লাগে, নিজৰ দোষগুণ সোপাকে ভালকৈ বুজি লব লাগে। ইয়াক কৰিবলৈ যাওঁতে কিন্তু আমি বিশেষ সতৰ্ক হব লাগে; কিয়নো, আমাৰ অভাৱেই এই যে নিজৰ দোষবোৰ ভালকৈ নেদেখে; আৰু অনেক সময়ত আমি অলপ দেখিয়েই সন্তুষ্ট হওঁ। নিজৰ গাত বা এডোখৰ হলে যেনেকৈ আমি লিৰিকি:বিদাৰি থাকিবলৈ বেয়া নেপাওঁ পচি গলেও ধুই পলি যতনেৰে ঢাকি থওঁ আৰু লোকে যিমান বিশ্ৰ দেখে আমি সিমান নেদেখো, -আচাৰ কু-অভ্যাস আলি মনৰ ঘাকে। আমি সেই দৰেই ঢাকি ঘৰৰ চেষ্টা কৰে। আৰু নিলে তাৰ কাৰ্যতা কালকৈ নেদেশে, তাৰে সৈতেই উমলি থাকে। কিছুমান দোষকে দোষ বুলি ভাবিবলৈকে ভাল নেপাওঁ, কিছুমান আকৌ দোষ বুলি জানো আৰু গুচাবৰ ইচ্ছাও কৰে, কিন্তু তাৰ পৰিমাণ কি তাক ভালকৈ গমি নেচাওঁ, অলপ দেখিয়েই গোটেইটো দেখিলে ভাবি সন্তুষ্ট থাকে। এইবিলাক আত্মশিক্ষাৰ বিধিনি। যথাৰ্থ আত্মশিক্ষা কৰিব খুজিলে নিজলৈ যিফেৰা পক্ষপাতী ভাব থাকে তাক প্ৰথমে নিন্মল কৰি লব লাগে, অলপ কাম কৰি বহুত কৰিলো যেন ভাবি আত্মগৌৰৱ কৰিবলৈ সৰহ জ্ঞান নেলাগে আৰু কৰাটো জ্ঞানীৰ লক্ষণো নহয়। সেই পক্ষপাতী ভাব নিকুল কৰিব নোৱাৰে। মানে এনে আত্মগৌৰৱ কৰিব [ ২৭ ] ________________
আত্মশিক্ষা। ২৮ লৈকে মন কেঁাচ নেব, আত্মশিক্ষাও অলপ হে ধৰ। সেই কাৰণেই আকৌ কও, সেই পক্ষপাতী ভাৰ গুচাই নিজৰ দোষ গুণৰ আচল অৱস্থা আৰু পৰিমাণ সুন্দৰকৈ বিচাৰ কৰিবলৈ অলপপ লাজ নেপা। এই কত যিমান কে গুলিব পাৰি সিমান ভাল; ওপৰে ওপৰে চাই অলপ গুণিয়েই এৰি দিয়া আবঞ্চনা মাথোন। তোমাৰ ইচ্ছ। কি, বাস্তবিক জল হোৱাটোনে, লোৰু তাল দেখুৱাটো? যদি ভিতৰি ভাল নহৈ বাহিৰে লোকক ভাল দেখুৱাটোহে তোমাৰ মন হয়, তেনে হলে আনিব, সেই আশা কেতিয়াও পূৰ নহয়, তোমাৰ আন আন দোষৰ লগত আৰু এটা দোৰ যোগ হে হব। পিতলক মোৰ বুলি এৰাৰ দুবাৰ বেছিৰিব পাৰা, এদিন নহয় এদিন অল তাৰ আচল প্ৰকাশ পাব তেতিয়া বেচাকহে নিলগতে ছেই যে কৰিব, পিতলক আৰু সোণ নোযোলে! একে তুমি যদি বাষিকে ভাল হব পোৰ, তেন্তে তুমি আচলতে গুচাবলগীয়া কি কি দোষ তোমাৰ আছে তা বোকৈ জানি বলৈ চেষ্টা কৰাত অপো কী নকৰিবা। সবাই মনত ৰাধিৰা যে, তুমি যেন অপোনাকে আপুনি বঞ্চনা নকৰা। যেতিয়া আনিবা যে তুমি তোমত নিজে সঁচা আহা আৰু তোমাতে ঢাকিবলৈ তোমাৰ অলপপ। মন নেয়, যেতিয়া জানি যে দেখিবলৈ পোৱা সকলো দোষকে গুচাবৰ নিমিত্তে প্ৰাণপণে চেষ্টা কৰাৰ যে অতি আৱশ্যক এইটি কথাও তোমাৰ মনত যেচকৈ ধাৰণা হৈছে, তেতিয়া দেখি। যে কুমতিয়ে আৰু তোক দুলাৰলৈ সাহ নেপায়! কু-ৰীতি কু-অভ্যাসে ভেজা সবলৈ ঠাই নেপাই আপোনা কি পলাবলৈ ধৰিব। কিন্তু যেতিয়ালৈকে মনত এইটি ঠিক কৰি বহুৱাই গ নোৱাৰা যে আত্মশিক্ষাই নিজৰ উন্নতিৰ প্ৰধান উপায় আৰু আত্মশিক্ষা অভ্যাস কৰিবলৈ নিজে নিজৰ দোষগুণ সম্পূৰ্ণৰূপে বুজি লব লাগে, তেতিয়ালৈকে আত্মশিক্ষাৰ বৰ বৃদ্ধি হব নোৱাৰে। নিজৰ উন্নতি সাধন কৰিবলৈ পৰা মন হৈও আৰু অপকটে আত্মশিক্ষা কৰিবৰ ইচ্ছা কৰিও অভ্যাস কৰিবৰ নিয়ম ভালকৈ নজনাৰ পৰা আত্মশিক্ষাৰ সকলো চেষ্টা নিস্ফল হয়। এই বিধৰ সাধাৰণ দোষ এট। এই যে আমাৰ দোষ গুণৰ মূল কাৰণটো নিবিচাৰি কেতিয়াবা কেতিয়াবা ওপৰে ওপৰে খপিয়াই ফুৰে॥ আমি ভাবে। যে আমাৰ কাৰ্যবিলাকৰ ইটোৰে [ ২৮ ] সাহিত্য-সংগ্ৰহ। ] গিটোৰে একো সম্পন্ন নাই। এনে জাল্পবিচাৰক হয় বুলিব নোৱাৰি। ভাল আয়শিক্ষা হবলৈ আত্মবিচাৰ মৃন্ম হব লাগে, অৰ্থাৎ সকলোবোৰ দোষ গুণক চপাই অনা হব লাগে ॥ আমি যি যি কাম কৰে’াহ ক সেইবিলাক কণাব দলি নহয়, সকলোবোৰৰে ক ঔ! একে। একো জ নহে, আক এটা এট। বিপুৰ বা এটা এটা সদ গুপ্ত ণৰ ফল স্বৰূপ বহত বড ত কাম এক এক শ্ৰেণীতে পৰে। সেই কাৰণে আমাৰ দোষ গুণৰ বিচাৰ কৰোতে আমাৰ কোন কামৰ কি কাৰণ সেইটি ভালকৈ fণবেচন. কৰি ঠিক কৰিব লাগে॥ তোমাৰ জানিবা এটা বেয়। খন্তাৱ আছে, তাৰে পৰ' এদিন এটা বেয়া কাম কৰিল। ; যেনে, তোমাৰ গঙ্গ। ল প্ৰস্তাৱৰ গুণে মঞ্জি ৪ জনক টান কথা কৈ বেজাৰ দিলা। পাচত মনত অন্য ঠাপ পাল্যমনে মনে ভাবি ন} এনে কাম আৰু মকৰে। আন এদিন আকৌ কিছু বলেগ অৱস্থাত মান এজনক তাকে কবিলা, সেইখাবেসেই সেই ভাবেই আহিল। এই ৰূপে প্ৰতিবাৰেই একোট। বেয়া কাম কৰিছ। পৰিও জানিলা, বাৰে বাৰে মনত ধিকাৰো লাগিল, বাৰে বাৰে ন কৰে। পৃলিও হাবিলাপ্ৰ'তৰাৰেই কি fক আৰ স্থাত সেই কাম কৰা হৈছিল। তাক মনত ৰাখিলা, অ’ক পুনৰায় সেই অবস্ব। কেতিঘাত পৰেহি আত্মশিক্ষাৰ প্ৰমাণ কৰিবলৈ সেই সময়লৈ বাট চাই থাকিল। , অৰ্থাৎ একোটা দোষৰেপৰা ভিন্ন ভিন্ন অৱস্থাত যি যি বেলেগ কাম কৰিল। তাৰ একো একোটা ক বেলেগ বেলেগ একোটঃ দোষ বুলি ভাবি এটা এটা কৰি গুচাবলৈ ঠিক কৰি থল আক সেই সময় ও মনত যি বেজাৰ লাগিল তাৰপৰা স্থিৰ কৰিল। যে এই বাৰ দোব। সংশে:ধন নহৈ নোৱাৰে। আহিল তেনে এক কামৰ পাল; আগৰ মনৰ। কষ্ট আক সঙ্কল্প মনত থাকিল ঘদি ভালেই হল, দোষটি নকৰিলা; মনত সন্তোব পলাযদি নেথাকিল, মাকে সেই দোষকে কৰি সেই কষ্টকে ভোগ কৰিলা; ৪াৰ বাf•ৰেও এই দুই সময়ৰ ভিতৰতে মূল দোষটি উলিয়াই নোলোৱাৰ যাকেই দোষ। সংখ্য. সৰহ হৈ এটাইগোৰ মনত ৰপোৱ। বৰ টান হয় আৰু স্বথ। ৰ্থ একেটা ব ধকে ৭ টাইত দেখাৰ কাৰণেই শট। বুলি ধাৰ্য্য কৰাৰ নিচিনা হয়; গতিকে আমাৰ পৰিশ্নমে। জ:নক গুণে বাঢ়ে, কামো নিসিজে। এই নিবসেবে আম্ৰশিক্ষ কৰিলে জ্ঞা ঘূশিক্ষাই গা কৰিব নোৱাৰে। গছজোপা
- ংকে মানে বতৰত গুটি লাগিয়েই ধাকিব; বাৰে বাৰে গুটি ছিঙ্গি বিমান [ ২৯ ] ________________
আত্মশিক্ষা। তত পাব। ? কিন্তু এবাৰ গুৰি কাটি দিলে গুটিৰ ওচৰলৈ নোযোৱা কৈয়ে তোমাৰ অন্তী সিদ্ধ হব। সকলো গহিত কামৰে গুৰিটো বিচাৰি গৈ তাতে কুঠাৰ লগাব লাগে তেহে আত্মশিক্ষা নিয়ম মতে হয়। আমি যেই সেই বেয়া কাম কৰিলে তাক কৰাত নো ঈশ্বৰৰ কোন অজ্ঞা লঙ্গন হল, সেইটো চাষ : লাগে, আৰু সেই অজ্ঞা বুজিবলৈ আৰু পালন কৰিবলৈ উপায় চিন্তিব লাগে, ইয়াকে কৰিলেই দোষৰ গুৰিতে কুঠাৰ দিয়া হব, এক এক শ্ৰেণীৰ বেয়া কাম লোপ পাবলৈ বাধা হব। এতেকে আত্মশিক্ষা অভ্যাস কৰোতে আমাৰ কামবিক এটা এটাকৈ নধৰি সেইবিলাকৰ মূলসূত্ৰ কি তাক বিচাৰি উলিয়াই লব লাগে; আৰু কিমান দিনৰ মূৰত একোটা বেয়া কামকে ঘূৰাই কৰিলে। বা তাক কৰিবলৈ প্ৰলোভন কি পৰিমাণে বাঢ়িল বা টুটিল ইয়াক নেচাই ঘাই বিপৰ শক্তি কিমান বাঢ়িছে ব, টুটিছে কহে চাব লাগে। আদি বিপু কেইটাক টিপ: মাৰি ধৰিব পাৰিলে আৰু সিহঁতক উকাবলৈ নিদি নষ্ট কৰিবৰ চেষ্টা কৰিলেহে অত্মশিক্ষা নিয়ম মতে হব পাৰে, উন্নতিও চিৰস্থায়ী হব পাবে। ইয়াক কৰাৰ এটা প্ৰধান উপায—যি দোষৰ বিপৰু যিটো গুণ তাৰ চৰ্চা কৰা। কোনো দোষৰ বিৰোধী গুণটো বঢ়াব পাৰিলে সেই দোষ কমিবই লাগিব। সৰ্চ। কললৈ শিকিলেই মিছা নকবলৈ শিকা হব, ক্ষমা শিকিলেই ক্ৰোধ যাব-পৰিশ্ৰম কৰিবলৈ শিকিলেই এলহ যাব। একেটা বস্তুতে একে বিধৰ দোষ গুণ দুইটা হব নোৱাৰে, বগা বেচি কৰা মানে কলা কমিব। আমাৰ কাৰ্যবিলাকৰৰ সেই দৰে সিহঁতক ভাললৈ আনিব খোঙ্গা মানে বেয়শুণ কমি যাব। অকল বেয়াকে নকৰে বুলি থাকিলে নহয়—ভাগ কৰিম বুলি প্ৰতিজ্ঞা কৰিব লাগে আৰু সেই অনুসাৰে কৰিব লাগে। ইয়াক কৰিবৰ এটা প্ৰধান উপায়—কোনো এটা দোষ কৰিবলৈ প্ৰলোভন যিবিলাক ভূল থাকে তাক এৰা। এটা বেয়া খাৱ থাকিলে তাক গুচাবলৈ হলে যি ঠাইত বা যি সঙ্গত সেই স্বভাৱৰ কাৰ্য্য হব পাবে তাক এৰি যত তেনে কাৰ্য হব নোৱাৰে তেনে ঠাই বা সঙ্গ বিছাৰি ললে সুবিধা নংবনে? নিজৰ কৰ্তব্য নকৰাটো তুমি পাপ বুলি আনিছা আৰু তুমি তোমাৰ কৰ্তব্য নকৰাৰ বাৰে তোমাৰ মনত আত্মনিল। আৰু কৰ্তব্য কৰিবলৈ শিকাই তোমাৰ ই হৈছে, তেন্তে কি মানুষ নিজ কৰ্তব্য অবহেলা কৰা দত্ত আছে [ ৩০ ] সেই মানুহৰ লগ এৰি যি মানুহে নিজ কৰ্ত্তব্য কৰাকে এটা সুখ মানে তেনে মানুহৰ লগ লোৱা তোমাৰ এটা উত্তম সহায় নহব নে? ধোঁৱাত থলে সোণো এলান্ধুৱা হয়, আরু সোণৰ লগত কাচেও উজ্জ্বল বৰণ ধৰে, এই কথা গমি চালেই আমি কোৱা কথাৰ প্ৰমাণ হব, নিজৰ মনক উন্নত কৰিলেই ইয়াক কৰিবলৈকো ইচ্ছা হব, হাতেৰে ভাঙ্গি কুঁৱলি গুচাব নোৱাৰি, কিন্তু কিছু ওপৰলৈ উঠিলেই কুঁৱলি তলত পৰি থাকিব, তোমাক ছুবকে নোৱাৰে। ওখলৈ উঠিবলৈকো প্ৰথমে যেনেকৈ কুঁৱলিৰ হাত সাৰিবৰ ইচ্ছা প্ৰথমতে হব লাগে, অসৎ সঙ্গ আদি এৰিবলৈকো প্ৰথমে ইচ্ছা হব লাগে, আরু মনক উন্নত নকৰামানে বেয়া কামক মনে-চিতে ঘিণাবলৈ নিশিকা মানে সেই ইচ্ছা নহয়।
ওপৰত কৈ অহাবোৰ—পাপ গুচাবৰ উপায় ৰোগৰ ঔষধ! অকল তাকে মনত ৰাখিলে আৰু আত্ম-শিক্ষাৰ উপায় কেৱল সেইবিলাককে মানিলে, নৰীয়াক শুদা ঔষধ খুউৱাৰ দৰে হ’ব। ৰোগীক অকল ঔষধ খুৱালেই আৰু অপথ্য নুখুৱাই থলেই ৰোগৰ উপশম হোৱা টান; গাত বল-শক্তি হবলৈ পণ্য বস্তু খুৱাবও লাগে। আমাৰ বেয়া অংশ গুচাবলৈকো ভালৰ অংশক পোহপাল দিলে হে সুযোগ হয়। সকলো মানুহৰে বেয়া যিমানেই থাকক ভাল গুণও কিছুমান থাকে। এই ভালসকলৰ উন্নতিলৈকো সততে চকুদি থাকিব লাগে। বেয়া স্বভাৱ গুচাবলৈ যিবোৰ গুণৰ চৰ্চা কৰোঁহক তাৰ লগতে এইবিলাক সহায় হব। পূণ্যৰ সংখ্যা যিমান বাঢ়ে পাপৰ সংখ্যা সিমান কমিব, পাপে থাকিবলৈ ঠাই নেপাই অপোনা-আপুনি পলাব লাগিব। পাপ সৰহ হলে পূণ্যই ঘিণত আঁতৰ হয়; পূণ্য সৰহ হলে কিন্তু পাপক দংশে।
কোনো লোকৰ এটি বিশ্বাস থাকে যে পেটত ভাল ভাৱ থাকিলে মুখেৰে বা বাহিৰা কামত তাক প্ৰকাশ কৰা নকৰাত একো কথা নাই। এইটি কিন্তু ভুল, তোমাৰ মনত অনেক ভাল ভাব থাকিব পাৰে, কিন্তু সেই ভাব অনুসৰি কাম কৰিব নোৱাৰিলে থকাৰ লাভ কি? ভাল ভাৱ মনত থকাত বেয়া নকৰি থাকিব পাৰিব পাৰা; কিন্তু ভাল কৰাটো আৰু ক'ত হব? আমি অকল বেয়া নকৰাকৈ থকাই কিন্তু ঈশ্বৰৰ ইচ্ছা নহয়, আমাক দিয়া শক্তিফেৰা অপব্যয় নকৰি তাৰ জোখাৰে ভাল কামো কৰিব লাগে। নিজে দুখ কৰি উপাৰ্জন কৰিব লাগে, এই কথা জানিলেই হয় আৰ্জ্জিবও লাগে। তদুপৰি মনৰ [ ৩১ ] তাল ভাবক কাৰ্য্যত লগালে তাৰ উন্নতি হয় আৰু কি কেনেকৈ কৰিব লাগে তাক জানি নলগালে সেই ভাব অতি শীঘ্ৰে লোপ পাবৰ সংশয় থাকে। অঙ্ক কৰাৰ নিয়মটো শিকি অঙ্ক নকৰিলে নিয়মটোকে ভালকৈ বুজাই নহয়, বুজা হলেও বেগেতে পাহৰোঁহঁক; আন কি, নিয়ম বুজি অঙ্ক কৰি কিছু দিন ভালকৈ অভ্যাস কৰিলেও, কৰিবলৈ এৰি দিলে, কিছুদিনৰ পাচতে এটাইবোৰ পাহৰি পেলাওঁ, আকৌ নকৈ শিকিব লগা হয়। আত্মশিক্ষাৰ বিষয়তো এইটো কথাই খাটে; ভাল কি তাক জানি সেই জ্ঞানক সততে কামত লগাই থাকিলেহে জ্ঞানটো পকা হয়। আৰু তাক পোৱাৰো উপকাৰ হয়, নকৰিলে সি জ্ঞান হোৱা নোহাৱা সমান, সময়ত হাতে পোৱাত নথকাই হবগৈও পাৰে, আত্মশিক্ষাত মনেগায় লাগিব লাগে, ভিতৰৰ ভাবক বাহিৰৰ কামত দেখুৱাব লাগে, দেখুৱাটো একো বেয়া কথা নহয়। বাহিৰ জগতৰ সহায়ো আমাক লাগে। আৰু নিয়মিত পৰিমাণে লোৱাও উচিত, ঈশ্বৰে ভুল কৰি আমাক এই জগতত স্ৰজন কৰা নাই; বাজ ভিতৰ দুইটা মিলাই ৰাখিব পৰাইহে আমাৰো জ্ঞানৰ চিন।
আমাৰ মনে বহিৰ্জগতৰপৰা আৰু এবিধ সহায় বিচাৰে। যেই সেই এটা কাম কৰিবলৈ হলে অমুক দিনৰপৰা বা অমুক ঠাইলৈ গলে ইয়াক কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিম, এনে এটা ভাব আমাৰ মনলৈ আহে। এনে ভাব আমাৰ মনৰ দুৰ্ব্বলতা হলেও সি স্বাভাবিক। সেই কাৰণে মনে অকলৈ শকত নহৈ এনেকুৱা অলপীয়া সহায়ো যিফেৰা বিচাৰে, তাকো নিঘিণাই নিয়মীয়াকৈ দিয়া উচিত। মনৰ দুৰ্ব্বলতা গুচাব পৰাটো অৰ্থাৎ এনে কথাই আত্মশিক্ষাত ভেঁটা নিদিয়াকৈ ৰাখিব পৰাটো অতি সুন্দৰ কথা; কিন্তু যেতিয়া নোৱাৰা তেতিয়া তাক বলেৰে গুচাবলৈ গলে বিঘিনি হে হব পাৰে। এই বিধৰ সহায় মনক দিবলৈ যাওঁতে অলপ সাৱধান হব লাগে; তাৰ গুণ বাস্তবিকে যিমান তাতকৈ সৰহ বুলিবলৈ মনক দিব নেলাগে। এনেবিলাক কথাই আমাক সোৱঁৰণি দিব পাৰে আৰু আলচা কামটি কৰিবলৈ ঠিক কৰি থোৱা সময় পালেহি বুলি মনত উৎসাহ জন্মাই দিব পাৰে, ইয়াতকৈ সৰহ একো কৰিব নোৱাৰে, আৰু ইয়াৰ অধিক পাবলৈ আশা কৰাও অনিষ্টৰহে মূল। আমি যাওঁ বুলিলে বাট দেখুৱাৰ পাৰে, বাট টুটোৱাৰ নোৱাৰে, বাট টুটোৱাৰ গৰাকী আমি হে। কাম [ ৩২ ] কৰিবলৈ সময় ভাগ কৰি থলে ঘড়ীয়ে টং টং কৰি বাজি, এইটো ধৰিবৰ সময় এইটো এৰিবৰ হল বুলি আমাক সোৱঁৰাই দি কাৰ্য্যত উত্তম সহায় হব পাৰে, আমাৰ মন নহলে আমাক কাৰ্য্যলৈ টানি নিব নোৱাৰে। এতেকে এই বিধৰ সহায় কিমান পটু তাক নেপাহৰি উচিত পৰিমাণে ব্যৱহাৰ কৰা একো বেয়া নহয়।
শেষত আমি ইয়াকে কওঁযে আত্মশিক্ষা কৰাটো বৰ টান; কিন্তু ঢিলা কামেৰে কেইটা ভাল কাম হয়? ইয়াত শিক্ষক ছাতৰ একে জনেই; সেই কাৰণে যদি বোলা, ছাতৰে আওপাক মাৰিব হে খোজে, আমি কব পাৰোঁ ইয়াকে যে শিক্ষকে নো আওপাক মৰিব নোৱাৰিব কিয়? শিক্ষক টানমুখীয়া হলে যিটি ছাত্ৰ পাইছা তেওঁ শিক্ষকৰ বশ হবই লাগিব। সেই গুণে যদি আত্মশিক্ষা ঢিলা নহয়, সাতুৰি সাগৰ পাৰ হোৱাৰ নিচিনা টানো নহয়; মন কৰিলেই বহুত কৰিব পাৰি।
⸻⸻
জয়মতী কুঁৱৰী আরু লাঙ্গি-গদাপাণি।
ষোড়শ শতিকাৰ শেষ ভাগৰপৰা সপ্তদশ শতিকাৰ প্ৰাৰম্ভলৈকে আহোম ৰাজ্যৰ ভিতৰত এটা ভয়ঙ্কৰ বিপ্লৱ হৈছিল। প্ৰায় ৮। ৯ বছৰৰ ভিতৰত আহোমৰ সিংহাসনত ছজনমান ৰাজপুৰুষ বহে। এই সময়ত মন্ত্ৰীসকলে ভালকৈ ৰাজকীয় ক্ষমতাৰ বিপক্ষে মূৰ পাতি উঠিছিল। ১৫৯২ শকৰ পৰা ১৬০১ শঁকলৈকে যি দুজনা ৰজা হয়, তাৰে চাৰি জনে মন্ত্ৰীসকলৰ কোপদৃষ্টিত পৰি অকালতে প্ৰাণ হেরুৱায়, এজনে ধিক্কাৰ বেজাৰতে আত্মঘাতী হয়, এজন হে স্বাভাবিকৰূপে মৰে। এওঁ লোকৰ শেষত চুলিক্ফা ৰজা হয় (১৬০ শঁক)। এওঁ নিচেই কটাৰীনলীয়া আৰু লৰামীয়া মানুহ আছিল দেখি এওঁক সকলোৱে লৰা ৰজা বুলি মাতিছিল। এওঁ সিংহাসনত বহিয়েই কেনেবাকৈ [ ৩৩ ] মন্ত্ৰীবিলাকৰ যড়যন্ত্ৰত আগৰ ৰজাসকলৰ দৰে অকালতে প্ৰাণ হেৰুৱাব লাগে বুলি ভয়ত আশঙ্কিত হবলৈ ধৰিলে।
আগেয়ে মীসকলৰ কুমন্ত্ৰণাত যিসকল ৰাজপুৰুষৰ মৃত্যু ঘটিছিল, তেওঁ লোকৰ সন্তান-সন্ততিবিলাকেও সতৃষ্ণনয়নে ৰাজসিংহাসনলৈ চাই আছিল। কোনো জনে গোহাঁই ডাঙ্গৰীয়াসকলৰ গাতে আউজি কাৰ্য্য সাধিছিল, কোনো কোনো গোহাঁই ডাঙ্গৰীয়াই বা আন এজন কোঁৱৰৰ খাটনিত আকৌ পতা জনক বধি আন এজনকে পাতিছিল, কোনোৱে বা আকৌ সেই জনকো বধ কৰিবৰ মনেৰে আয়োজন কৰি ই মৰিলেই মই ৰাজ্য পাম বুলি আশাতে ৰৈ আছিল। এই দৰ কেবা ফৈদতো ৰাজ সিংহাসন আকাঙক্ষা কৰা কোৱঁৰ সকলৰ প্ৰাচুৰ্য্য দেখি লৰা ৰজাই পেটে পেটে পৰামৰ্শ সাজি ছলে-চক্ৰান্তে এই ৰাজপুৰুষসকলৰ অঙ্গক্ষত কৰি দিবৰ ফিকিৰ পাতিলে। এতিয়া ৰজা হব পৰা ফৈদবিলাকত বহুত কোৱঁৰ আছে দেখিহে মন্ত্ৰীসকলে তেওঁলোকৰ খাটনি এৰিব নোৱাৰি এজনক বধি এজনক ৰাজ্য দিয়ে, যদি সেই কোৱঁৰ বিলাক অঙ্গক্ষতাদিৰ নিমিত্তে ৰাজপদৰ অযোগ্য হৈ থাকে, তেনেহলে ৰজাৰ সিংহাসন নিষ্কণ্টক হব— লৰাৰজাই ইয়াকে ভাবি গুপ্তচৰ পঠাই কেবাজন কোৱঁৰৰ অঙ্গক্ষত কৰালে। লৰাৰজাৰ এই কাৰ্য্যত কেৱল যে ৰাজকোৱঁৰৰ অঙ্গক্ষত হৈছিল এনে নহয়, কেইবাজনক অন্যায়ৰূপে বধ কৰাও হৈছিল।
যিসকল ফৈদৰপৰা আহোম-সিংহাসনত ৰজা হব পাৰে, সেই ফৈদবিলাকৰ ভিতৰত ‘তুং খুং’ এটি বৰ ডাঙ্গৰ ফৈদ। আমাৰ দেশত এই ‘তু খুং' ফৈদৰ বৰ নাম। কোনো জনৰ বংশ গৌৰৱ উল্লেখ কৰি উপহাস কৰিব লাগিলে আজিও লৰা তিতা সকলোৱে “ইস নেদেখিছা, এখেত জানিবা তু খুংঙ্গীয়া ফৈদৰ হে” বুলি হাঁহে। লৰা ৰজাই আন আন ফৈদৰ কঠীয়া মাৰিলে হয়, তু খুংঙ্গীয়া ফৈদৰ ফালে তেওঁ একো কৰিব নোৱাৰিলে। সেই কাৰণে তেওঁৰ মনৰ আশঙ্কা নুগুছিল। এই ফৈদৰ গোবৰ ৰজাৰ লাঙ্গি গদাপাণি এজনা বৰ বাহুবলী কোৱঁৰ আছিল। দুটা এটা গুপ্তচৰে তেওঁৰ অন্যায় কৰক ছাৰি কাষকে চাপিব নোৱাৰিলে। লৰাৰজাই সাপ মাৰি নেগুৰত বিষ এৰা বেয়া জানি মানুহ এজাকক এই গদাপাণিক ধৰিবৰ নিমিত্তে পাচি দিয়ে। দুটা এটা [ ৩৪ ] লোকলৈ যদিও ভয় কৰা নাছিল, সৰহ মানুহ দেখি আশঙ্কা কৰি গদাপাণি নগা পৰ্ব্বতৰ ফালে পলাই গল।
লৰাৰজাই গদাপাণি কোঁৱৰক ধৰিবলৈ মানুহ পচাৰ আগৈয়ে কোঁৱৰে বিয়া কৰাইছিল। বৰগোহাঁই ফৈদৰ জয়মতী এওঁৰ প্ৰথমা মহিষী, আৰু আমাৰ বৰ্ত্তমান প্ৰৱন্ধৰ নায়িকা। গদাপাণি পলাই যোৱাত তেওঁ লৰা তিৰুতা এৰি গৈছিল। লৰাৰজাৰ লোকসকলে গদাপাণিক ঘৰত নেপাই, তেওঁ পলোৱাৰ বাতৰি পাই লৰাৰজাক জনালেগৈ। লৰাৰজাৰ মন ভয়ত বৰ বিচলিত হল। পাচে তেওঁ গদাপাণিক ধৰিবৰ একোটো উপায় নেদেখি তেওঁৰ ঘৈণীয়েক জয়মতীক ধৰি আনিবলৈকে সেনা পাচিলে। সেনাসকলে ৰাজাজ্ঞা মতে জয়মতী কুঁৱৰীক ধৰি আনিলেগৈ। জয়মতী লৰাৰজাৰ ওচৰ পাওঁতেই ৰজাই শুধিলে “গিৰিয়েৰ কলৈ গল ক?” জয়মতীয়ে ৰজাৰ প্ৰশ্নৰ একো উত্তৰ নিদিলে। কেবা বাৰো প্ৰশ্ন হল, জয়মতীয়ে এবাৰো মাত একেবাৰকে নেমাতিলে। পাচে লৰাৰজাই জয়মতীক কুকুৰাচোৱা চাওদাঙ্গক সপি কি কলে “যেনেকৈ পাৰ, দণ্ড কৰিয়েই বা অইন কোনো উপায়ে হক এইৰ মুখৰ পৰা গদাপাণিৰ বাতৰি উলিয়া” কুকুৰাচোৱা চাওদাঙ্গে জয়মতীক ৰজাৰ আগৰপৰা আঁতৰাই নি, বৰ্ত্তমান জয়সাগৰৰ যত নাগ বহুৱাইছে, তাতে জয়মতীক বান্ধি ধৰি নানা শান্তি কৰি গদাপাণিৰ বাতৰি শোধে। জয়মতীয়ে নীৰৱে সকলো যন্ত্ৰণা সহি থাকিল, তথাপি নিজৰ স্বামীৰ সম্পৰ্কে এবাৰো এটি কথাকে নকলে। এদিন দুদিনকৈ ছয় সাত দিন সেই ঠাইতে কুকুৰাচোৱা চাওদাঙ্গে জয়মতীক শান্তি কৰি আছে, কিন্তু বৃথাই যন্ত্ৰণা দিয়া মাত্ৰ হৈছে, তাৰ একো কাৰ্য্য হোৱা নাই— জয়মতীয়ে গদাপাণিৰ কথা নকয়! নিতৌ চাওদাঙ্গৰ যন্ত্ৰণাত জয়মতীৰ ক্ৰন্দন ধ্বনি দশোদিশ প্ৰতিধ্বনিত হৈ উঠিল। লাহে লাহে এই কথা নগা পৰ্ব্বতত পলাই থকা গদাপাণিৰ কাণত পৰিল গৈ। নিজৰ তিৰুতাৰ যন্ত্ৰণাৰ কথা শুনি তেওঁ নগাৰ বেশ ধৰি জয়মতীক চাবলৈ আহিল। ছদ্মবেশী গদাধৰে জয়মতীক লৰাৰজাৰ সেনাৰ হাতত নানাবিধ যন্ত্ৰণা আৰু লাঞ্ছনা ভুঞ্জা দেখিলেহি। পাচে এসময়ত ছল চাই তেওঁ জয়মতীৰ ওচৰ চাপি, চিনাকী নিদি এই দৰে কলে:—“হেৰ মানুহজনী, তই কেলেই যন্ত্ৰণা ভুঞ্জি মৰিছ গিৰিয়েৰৰ কথা কৈ নিদিয় কিয়?” প্ৰথমবাৰ এই দৰে শোধাত জয়মতীৰে একো উত্তৰ নিদিলে। [ ৩৫ ] উত্তৰ নেপাই ছদ্মবেশী গদাধৰ আঁতৰি গল। আকৌ ৰজাৰ সেনাই জয়মতীক তাড়না কৰিবলৈ ধৰিলেহি। সকলোৱে চায় আৰু মূৰে কপালে হাত দি গুচি যায়। ছদ্মবেশী গদাধৰে আঁতৰৰপৰা একান্ত মনে, অতি বিষণ্ণ ভাবে জয়মতীলৈ আৰু সেই যন্ত্ৰণাকাৰীবিলাকলৈ চাই থাকে। নিজৰ প্ৰাণৰ ভয়ত একো মাতিব নোৱাৰে, মাত দিলেই চিনি পাই ৰাজকীয় সেনাই ধৰি নিব —ধৰি নিলেই সাং। কিন্তু চাওদাং আৰু সেনাবিলাক আঁতৰি যোৱাতে গদাধৰ আকৌ জয়মতীৰ ওচৰ চাপিলহি। আকৌ আগৰ দৰে ৰজাই জয়মতীক শুধিলে গৈ; এইবাৰো ৰজাই একো উত্তৰ নেপালে। কিন্তু এইবাৰ জয়মতীয়ে ৰজাক চিনি পালে। ভাবিলে যে যাৰ নিমিত্তে তেওঁ এনে যন্ত্ৰণাকো কাণ কৰা নাই আৰু নিজৰ জীৱনকো উছৰ্গা কৰিবলৈ ধৰিছে, তেওঁ নিজেই ধৰা দি সকলো নাশ কৰে। জয়মতীয়ে জগদীশ্বৰ আৰু স্বামীগুৰুৰ চৰণ চিন্তি, বেতৰ কোব, ডোম-চোৰাত, চমটা, একোকে কেৰেপ নকৰি সতীত্ব তেজেৰে তেজস্বিনী হৈ লৰাৰজাৰ নৰবাতী পাষণ্ডসকলৰ মনত বিস্ময় জন্মায়ে থাকিল, কিন্তু গদাপাণিৰ মনে নসলে। তেওঁ তৃতীয়বাৰ জয়মতীৰ কাষ চাপি শুধিলেগৈ :-“মানুহ জনী, তই কেলেই ইমান যন্ত্ৰণা সৈছ? গিৰিয়েৰৰ কথা কৈ তই ৰা পৰ। ” ৰাণীৰ এইবাৰ মনত বৰ বেজাৰ আৰু বিৰতি লাগিল। তেওঁ কৃত্ৰিম ক্ৰোধ দেখুৱাই ৰজাক এইবাৰ এই বুলি উত্তৰ কৰিলে:- “মোৰ গৃহস্থৰ কথা মই নকওঁ, ইবিলাকৰ কি হৈছে? এইবিলাকক কোনে ইয়ালৈ মাতিছে, গুচি নেযায় কিয়?” অৰ্থাং ছদ্মবেশে গদাধৰে তিনিবাৰ দেখা দিছেহি। যদি কেনেবাকৈ ৰজাৰ টেকেলাই গম পায়, তেনেহলে সকলো যন্ত্ৰণা লাঞ্ছনা বৃথায় যাব; এই ভাবি জয়মতীৰ কথা শুনি গদাপাণিয়ে চন্দ্ৰ-সূৰ্য্যাদি দেৱতাক সাক্ষী কৰি কলে যে " মই লুকুৱাৰপৰা আহি দেখা দি তিনিবাৰ মোৰ কথা কৈ ৰক্ষা পৰিৰলৈ কওঁহি তেও এওঁ নুশুনিলে। এতিয়া আৰু মোৰ গাত একো প্ৰত্যবায় নাই। ”
গদাপাণিয়ে এই দৰে কৈ আকৌ নগা-পৰ্ব্বতৰ ফালে গলগৈ। চাওদাঙ্গে ১৫। ১৬ দিন ওপৰত কোৱাৰ দৰে জয়মতীক শান্তি দিও গদাপাণিৰ বিষয়ে একোকে উলিয়াব নোৱাৰিলে। শেষত স্বামীৰ চৰণ চিন্তি জয়মতীয়ে এদিন সেই পাপাত্মাপূৰ্ণ ঘৃণনীয় সঙ্গ পৰিত্যাগ কৰি, নশ্বৰ দেহ এৰি, চিৰস্মৰণীয় [ ৩৬ ] কীৰ্ত্তি ৰাখি, আহোমসকলৰ নাম পৱিত্ৰ কৰি, পৃথিৱীত নাৰীসকলক, পতি প্ৰাণতাৰ উদাহৰণ দেখুৱাই বৈকুণ্ঠ ধামলৈ গৈ দময়ন্তী সাবিত্ৰীৰ স্থান অধিকাৰ কৰিলে। জয়মতীৰ লৰা দুটি আছিল; মাকৰ মৃত্যুৰ পাচত লৰা দুটিক বুঢ়ীমাকে নিলে। এই লৰা দুটিৰ জ্যেষ্ঠটিয়েই আহোম ৰজাসকলৰ গৌৰৱ স্বৰূপ স্বৰ্গদেৱ ৰুদ্ৰসিংহ।
গদাপাণিয়ে নগা পৰ্ব্বততে ছদ্মবেশেৰে থাকিল। নাম-চাং, টাবলুং ইত্যাদি নগা-পৰ্ব্বতবিলাকৰ আজি ইটো টিলাত কালি সিটো টিলাত পলাই থাকি মাজে মাজে ভৈয়ামলৈ আহি পাণ, কচু, আলু, জলকীয়া ইত্যাদি বেচি জীবিকা মোকোলাবলৈ ধৰিলে। মাজে মাজে লৰা দুটিকো শাহুৱেকৰ তাত চাই যায়। এনে এটা প্ৰবাদ আছে, এদিন হনু গদাপাণি টাব্লুং নগাপৰ্ব্বতত থকা ভু পাই লৰাৰজাৰ সেনাবিলাক গৈ তেওঁক তাতে বেৰি ধৰিলে। সেই টাব্লুংত বৰ ডাঙ্গৰ ঘৰ যেন শিল এটা আছিল। গদাপাণিয়ে শত্ৰুৰ মাজত পৰি আতুৰ হৈ অতি কাতৰ স্বৰেৰে বনদেবীক সম্বোধন কৰি কবলৈ ধৰিলে “হে মাতৃ! আজি মোক ৰক্ষা কৰা। ” গদাপাণিৰ কাতৰোক্তিত অকস্মাৎ পৰ্ব্বতৰ সেই বিশাল শৈল-দ্বাৰ উদ্ঘাটিত হল। গদাপাণি তাৰ মাজতে সোমাই থাকিল। লৰাৰজাৰ সেনাই তেওঁক নেপাই উলটি আহিল। এই শৈল-দ্বাৰৰ প্ৰকাণ্ড শিলটোক নগাহঁতে আজিলৈকে পূজাপাটলাদি দিয়ে। আৰু এদিন গদাপাণিক লৰাৰজাৰ সেনাবিলাকে সেই পৰ্ব্বতমালাতে লগ পায়। সেই দিনাৰ সম্পৰ্কেও এটি অতি ঔপন্যাসিক প্ৰবাদ আছে। লৰাৰজাৰ চৰবিলাকে যেতিয়া গদাপাণিক কেউ ফালৰ পৰা বেৰি ধৰিলে, সেই সময়ত হনু বৰগছ এজোপাত এজনা শ্যামাজী তিৰোতাৰ আবিৰ্ভাব হয়। তেওঁ সেই গছৰ ডাল এটাত মাটিলৈ ভৰি ওলোমাই বহি তেওঁৰ দীঘল লহঙ্গাৰ (মেখেলা) তলত গদাপাণিক সুমাই লুকাই ৰাখি শক্ৰৰ হাতৰ পৰা ৰক্ষা কৰিলে।
এই দৰে ঘনাই বিপদত পৰা দেখি গদাপাণি নগা-পৰ্ব্বত এৰি ভটিয়াই যাবৰ মন কৰিলে। কামরূপৰ বন্দৰ বৰফুকন গদাপাণিৰ ভিনিহীয়েক। নগা-পৰ্ব্বতৰ পৰা ভটিয়াই অহাত বাটতে সলাল গোহাঁয়ে তেওঁক চিনি পাই উগ্ৰ বন্দৰ বৰফুকনৰ ঘৰলৈ যাবৰ নিমিত্তে গদাপাণিক পৰামৰ্শ দিলে। [ ৩৭ ] গদাপাণিয়ে তেওঁৰ পৰামৰ্শকে সাৰোগত কৰি কামরূপলৈ গল। তাত প্ৰথমে পোহাৰী এজনীৰ ঘৰত, পাচত ব্ৰাহ্মণ এঘৰৰ আশ্ৰয়ত, তাৰ পাচে কোনোবা চান্দকুটীয়া বৰুৱাৰ ঘৰত থাকে। কিন্তু ইয়াত থকাও আপদশূন্য যেন নেভাবি তেওঁ ৰাণীগাঁৱলৈ আঁতৰি যায়। এই ৰাণীগাঁৱত গাৰোৱাণী এজনীয়ে বৰ আতৌপুতৌ কৰি গদাপাণিক প্ৰতিপাল কৰে। এই গাৰোৱাণীয়েই কামরূপৰ বৰ্তমান ৰাণী-ৰজাৰ বংশৰ মূল।
লাহে লাহে লৰাৰজাৰ অত্যাচাৰ বেছি হল। গদাপাণি বৰ বাহুবলী আছিল, সকলোৱে তেওঁ হুলসূলবিলাক গুচাব পাৰিব যেন ভাবি তেওঁক বিচাৰিবলৈ ধৰিলে। ইতি মধ্যতে বন্দৰ বৰফুকণে ৰাণীত গদাপাণি পলাই থকা ভু পালে। পাচে তেওঁৰ আৰু অন্যান্য ৰাজ বিষয়াবিলাকৰ সাহায্যত গদাপাণিতে ১৬০৩ শকত আহোম ৰাজসিংহাসনত উঠি কেনেকৈ গদাধৰসিংহ নাম গ্ৰহণ কৰি আহোম ৰাজ্য শাসন কৰিছিল তাক বুৰঞ্জী পাঠক মাত্ৰেই জানে।
গদাধৰসিংহ স্বৰ্গদেৱৰ পৰকালৰ পাচত, রূদ্ৰসিংহ স্বৰ্গদেৱ ৰজা হৈ, তেওঁৰ মাতৃক লৰাৰজাক সেনাবিলাকে যি ঠাইত দণ্ড কৰি কৰি ৰখিলে, সেই ঠাই ডোখৰৰ ঘটনাটি স্মৰণীয় কৰিবৰ মনেৰে, সেই ঠাই ডোখৰকে মাজ কৰি, জয়মতী কুৱৰীৰ নামেৰে জয়সাগৰ নাম দি পুখুৰী এটা খনালে। আজিও শিৱসাগৰ জিলাত এই জয়সাগৰ পুখুৰীয়ে জয়মতী কুৱঁৰীৰ যশস্তম্ভ স্বরূপ হৈ নানা দিগ্বিদেশত তেওঁৰ সুৰনাৰী সুলভ সতীত্বৰ পৰিচয় দি অমৰ বাঞ্ছনীয় অক্ষয় কীৰ্ত্তি ঘোষণা কৰিব লাগিছে।
⸻⸻
চেতন প্ৰাণী আৰু উদ্ভিদৰ পাৰ্থক্য কি?
পৃথিৰীত যিমানবিলাক বস্তু আছে, সকলো পৰমাণুৰে গ্ৰথিত। এই পৰমাণুবিলাক ইমান সৰু যে, সিহঁতক বৰ ডাঙ্গৰ অনুবীক্ষণ যন্ত্ৰেৰেও প্ৰায় দেখা নেযায়। বেলিৰ আগত যিমান টোপা তেজ ধৰে সিও হেজাৰ হেজাৰ পৰমাণুৰ হে সমষ্টি। কীটানু নামেৰে চকুৰে মনিব নোৱাৰা কেতবিলাক পোক আছে, সিহঁতো হেজাৰ হেজাৰ পৰমাণুৰে হে নিৰ্ম্মিত।
এই পৰমাণুবিলাক অৱস্থা আৰু কাৰ্য্যভেদে লগ লাগি বেলেগ বেলেগ বস্তুত বেলেগ বেলেগ আকৃতিৰ আৰু বেলেগ বেলেগ ক্ৰিয়া বিশিষ্ট অণুৰ সৃষ্টি কৰিছে। এই অণুবিলাক আকৌ সংযোগ, বিয়োগ, রূপান্তৰ ইত্যাদি ভৌতিক আৰু ৰাসায়নিক ক্ৰিয়াত লগ লাগি এটা রূপ এৰি আন এটা রূপ ধৰি সকলো ৰঙ্গৰ সৃষ্টি কৰিছে, বেলেগ হৈ সকলো বস্তুৰে ধ্বংসও কৰিব লাগিছে। অণুৰ উৎপত্তি, বৃদ্ধি, আৰু বিকাশ হব লাগিছে, আৰু ইটো অণুৰ পৰা সিটো অণু বেলেগ হৈ যাব পৰা গুণতেই সকলো বস্তুৰ ধ্বংসও সাধন হব লাগিছে। চেতন,অচেতন, উদ্ভিদ এই সকলোবিলাক বস্তু অণু আৰু পৰমাণুৰে নিৰ্ম্মিত হৈছে। সেই কাৰণে এই বস্তুবিলাকৰ উৎপত্তি, স্থিতি, বৃদ্ধি, বিকাশ আৰু ধ্বংস বুলিলে, এই বস্তুবিলাকৰ অণুৰ উৎপত্তি, স্থিতি বৃদ্ধি, বিকাশ আৰু ধ্বংস বুজিব লাগে। ৰাসায়নিক আৰু ভৌতিক ক্ৰিয়াত বেলেগ বেলেগ অণুৰ সংযোগেই তাৰ উৎপত্তি, বৃদ্ধি, বিকাশৰ কাৰণ আৰু বিয়োগেই ধ্বংস আৰু উৎপত্তি, বৃদ্ধিৰ কাৰণ। বিয়োগৰ পৰা কেনেকৈ উৎপত্তি আৰু বৃদ্ধি হয়, সেই বিষয়ে পাচত কোৱা যাব, কিন্তু ধ্বংস কেনেকৈ হয় সেই বিষয়ে চোৱা যাওক।
অণুৰ ধ্বংস বা ক্ষয় বুলিলে এইটো বুজিব নেলাগে যে, ই একেবাৰে লোপ পায়; সংসাৰৰ কোনো বস্তুৰেই প্ৰলয় বা অস্তিত্ব লোপ পায়; এটি {{বঙালী ৰূ}প এৰি আন এটি {{বঙালী ৰূ}প ধৰে মাথোন। বৰফ এডোখৰ আমি সকলোৱে চকুৰে দেখিবলৈ পাওঁ, আৰু তাৰ শীতলত্ব, কঠিনত্ব ইত্যাদি গুণবিলাকো স্পৰ্শেৰে জানিব পাৰোঁ; কিন্তু বৰফ পমি পানী হলে তাৰ আৰু কঠিনত্ব নেথাকে আৰু শীতলত্বও অলপ [ ৩৯ ] কমে। সেই বৰফ তাপত ভাপ হলে আমি আৰু বৰফ দেখিবলৈ নেপাওঁ। কিন্তু সেই বুলিয়েই যে বৰফৰ অণু পৰমাণুৰ লোপ হল এনে নহয়, যি অণুবিলাকেৰে বৰফ ডোখৰ গ্ৰথিত হৈছিল, সেই অণুবিলাক তাপত বাস্পকণা হৈ অদৃশ্য় হে হল। সুযোগ পালেই সেই বাস্পকণাবিলাক লগ লাগি আকৌ পানী হব, আৰু সেই পানী শীতল হলে বৰফ হব পাৰিব। কাঠ এডালি পুৰি ছাই হলে কাঠ ডালিৰ পৰমাণুবিলাক ৰ্যে লোপ পালে এনে নহয়। যি যি ভৌতিক পদাৰ্থেৰে কাঠডালি নিৰ্মিত হৈছিল, সেই ভৌতিক পদাৰ্থবিলাকৰ রূপান্তৰ মাথোন হল। কাঠ ডালিৰ কেতখিনি ভৌতিক পদাৰ্থ পুৰি ধোঁৱাত পৰিণত হল, সেই ধোঁৱা বায়ুৰ লগত মিহলি হল, আৰু সেই বায়ুৰ পৰাই আকৌ পৃথিবীৰ নানা তৰহৰ বস্তুৰ উংপাদন হল। ইপিনে আকৌ কাঠডালিৰ কিছুমান ভৌতিক পদাৰ্থ ছাইত পৰিণত হল , সেই ছাই কালে মাটিৰ লগত মিহলি হৈ মাটিক সাৰুৱা কৰিলে, সেই মাটিতে আকৌ নকৈ গছ গজিল সেই গছে আকৌ সেই মাটিৰ সাৰ লৈ উৎপত্তি, বৃদ্ধি বিকাশ হবলৈ ধৰিলে।
এতিয়া দেখা গল যে, পৃথিবীৰ সকলো বস্তুৰ প্ৰলয় থাকিলেও মূল পৰমাণুৰ প্ৰলয় বা ধ্বংশ নাই। ভৌতিক বা ৰাসায়নিক ক্ৰিয়াত সংযোগ, বিয়োগ ইত্যাদি ক্ৰিয়াত সকলো বস্তুৰে উৎপত্তি, বৃদ্ধি বিকাশ কৰে আৰু বিয়োগ রূপান্তৰ ক্ৰিয়াত সকলো বস্তুৰে ধ্বংস সাধন কৰে। মূলতে সকলো বস্তুৰে পৰমাণু একে। ক্ৰিয়া আৰু অৱস্থাভেদে সেই একেবিধ পৰমাণুৱেই বেলেগ বেলেগ বস্তুত বেলেগ বেলেগ ক্ৰিয়া আৰু গুণবিশিষ্ট অণুৰ স্ৰজন কৰে। উদ্ভিদ আৰু চেতন প্ৰাণীৰ শৰীৰত এই অণুবিলাক লগ লাগি কোষ নামেৰে এই দুই শাৰীৰ মূল কণা এটি উৎপত্তি কৰে; এই মূল কণাৰে পৰা দুয়ো জগতৰ বস্তুবিলাক সৃষ্টি হৈছে। এই দুয়ো জগতৰ যিমান ওপৰ খাপলৈ উঠা যায়, সিমান দুয়ো বিধৰ কোষৰ গুণ আৰু ক্ৰিয়া বেলেগ দেখা যায়, সিমান দুয়ো বিধ কোষৰ গুণ আৰু ক্ৰিয়াও মিল দেখা যায়। এই দুয়ো জগতৰ কি কি মিল আৰু কি কি অমিল আছে, ইয়াৰ আলোচনা কৰাৰ আগেয়ে চোৱা যাওক এই দুই জগতৰ কোষ কি? [ ৪০ ]
পুৰাতন বৈজ্ঞানিসকলৰ মতে কোষ “প্ৰটপ্লেজম” নামেৰে জলীয় পদাৰ্থেৰে ভৰি থকা এটি সৰু মোনা। কিন্তু আজি কালিৰ পণ্ডিতসকলে কয় যে, বাহিৰৰ আবৰণটোকেই কোষ বোলা নেযায়; কোষ বুলিলে “প্ৰটপ্লেজম” নামেৰে জলীয় পদাৰ্থটিকেহে বুজায়। যি আৱৰণে “প্ৰটপ্লেজমক”ঢাকি ৰাখে, সিও “প্ৰটপ্লেজমৰ” পৰাহে উৎপত্তি হয়। এই জলীয় পদাৰ্থটি ভিতৰত জীৱাঙ্কুৰ নামেৰে কিছুমান অণু আছে, এই অণুবিনাকেই কোষৰ উৎপত্তি আৰু বৃদ্ধিৰ মূল। এই জীৱাঙ্কুটিও “প্ৰটপ্লেজমৰ” ৰূপান্তৰহে মাথোন। তলত কোষৰ এটি চিত্ৰ দিয়া গল।
ক বাহিৰ আৱৰণ।
খ “প্ৰটপ্লেজম” নামেৰে জলীয় পদাৰ্থ।
গ জীৱাঙ্কুৰ।
উদ্ভিদ জগতত “প্ৰটপ্লেজমৰ” আৱৰণখনি থাকে। কিন্তু চেতন প্ৰাণী গত কোষৰ ঢাকোনখনি প্ৰায়েই নেথাকে। কিন্তু কোনো কোনো উদ্ভিদৰ কোষতো আৱৰণ আছে; কাজে কাজে দেখিবলৈ পোৱা যায় যে, উদ্ভিদৰ কোষ মাত্ৰৰে আবৰণ নাই এনে নহয়।
দুয়ো জগতৰে “প্ৰটপ্লেজমৰ” গতি আছে। অৰ্থাং “প্ৰটপ্লেজম” কেতিয়াও থিৰেৰে নেথাকে; তাৰ অৱস্থিতিৰ ঠাই লৰাই থাকে। উদ্ভিদ জগতৰ কোষৰ আৱৰণ খনি থকাৰ নিমিত্তে “প্ৰটপ্লেজমৰ” গতি থাকিলেও কোষৰ স্থানচ্যুতি নহয়; আবৰণ খনিৰ ভিতৰতে “প্ৰটপ্লেজম” ইমূৰৰপৰা সিমূৰলৈ চৰি থাকে। এই গতিৰ কোনো ৰ্বন্ধা নিয়ম নাই; কোষ বৃদ্ধিৰ আৰু উৎপত্তিৰ মূল কাৰণ উদ্ভিদ জগতৰ “প্ৰটপ্লেজমৰ” এই গতিয়েই। চেতন প্ৰাণী জগতৰ কোষৰ গতি থকাৰ কাৰণেই অনেক তলৰ খাপৰ চেতন প্ৰাণীয়ে নিজৰ ঠাই সলাই বেলেগ ঠাই লয়। আরু এই দৰে ঠাই সলাওঁতে যি উপাদেয় বস্তু পায়, সেই উপাদেয় গ্ৰহণ কৰি বৃদ্ধি প্ৰাপ্ত হয়। চেতন প্ৰাণী জগতৰ প্ৰায় কোষেৰে গতি-শক্তি থকাৰ বাবে, আৰু উদ্ভিদ জগতৰ কোষৰ নথকাৰ বাবেই অনেকে কোষৰ গতি অগতিকো উদ্ভিদ আৰু চেতন প্ৰাণীৰ মূল বেলেগ [ ৪১ ] ________________
চেতন প্ৰাপ্ত আৰু উদ্ভিদৰ পাৰ্থক্য কি? ১ থিৰ কৰিছিল। কিন্তু আজি কালি এইটোও প্ৰমাণ হৈছে যে কুশৰ" “জাদৰমালতী” কাহাৰী পাদপ” ইত্যাদি কিছুমান উদ্ভিদৰৰ সামান্য গতিশক্তি আছে। কাজে কাজেই এই বিষয়েও উদ্ভিদ আৰু চেতন প্ৰাণীৰ মিল ওলাই পৰিছে। সাধাৰণঃ জানিব। উদ্ভিদৰ গতি নাই, চেতন প্ৰাণী। গতিবিশিষ্ট। উদ্ভিদ জগতৰ কোষৰ ভিতৰত এটমে ” জীৱাৰ ইত্যাদিত বাজে “ৰিফিল” নামে এবিধ পদাৰ্থ আছে। এই কৰিফিলেই উদ্ভিদ জগতক সেউজীয়া ৰং দিছে, আৰু এই বন্ধুৰ গুণতেই উদ্ভিদে মাটিৰ পৰা টানি লোৱা ৰস আৰু কৰণ কৰা ৰায়ুৰ পৰা তাৰ আগতীয়াল বন্ধু আৰক, পানী আৰু ক্ষাৰজান এই মূল তিনটি পদাৰ্থ উলিয়াই লব পাৰে। সেই দেখি উদ্ভিদ জগতৰ নাক, মুখ, পেট, শিৰা, নাড়ী ইত্যাদি যন্ত্ৰ নই। কোৰতে এই দৰে ৰহিৰ্জগতৰ বহু মিল হৈ কোষৰ উৎপত্তি, বৃদ্ধি, ৰিকাশ কৰে। চেতন প্ৰাণী জগতৰ কোৰৰ ভিতৰত এই পদাৰ্থটি নাই, সেই কাৰণে চেতন এ কোৰে উৰি দৰে কেৱল ৰায়ু পানীৰে পৰা বৃত্তি প্ৰাপ্ত হন নোৱাৰে; সংসাৰৰপৰা খাদ্য ৰ লয়। সেই খাদ্য বা মুখ, পেট ইত্যাদিৰ সহায়ত শৰীৰৰ ভিতৰলৈ যায়। তাই বিশেষ বিশেষ যন্ত্ৰ প্ৰণালীৰ সহায়ত ৰূপান্তৰ হৈ তেজত পৰিণত হয়, তেজেহে সপালিত হৈ কোষক নতুন পদাৰ্থ দিয়ে। কিন্তু “কৰিকিল ব স্বৰ্জিত অনেক উদ্ভিদ আছে, সেইবিলাক উদ্ভিদে আকে। “কৰিফিল” নোহাৱাকৈয়ে বন্ধিত হয়। এই দুয়ো জগতৰ কোষে উৎপত্তি। আৰু বৃদ্ধি হবলৈ প্ৰথমে নিজ নিজ উপায়ে বহিৰ্জগতৰপৰা সিহঁতৰ উপযোগী। অনুকৰণবিলাক লৈ উৎপত্তি, বৃদ্ধি, বিকাশ পায়। এতিয়া কোষনে। কেনেকৈ উৎপত্তি বৃদ্ধি বিকাশ পায় দেখা যাক। | প্ৰথম, দুয়ো জগতৰ কোৰৰ ভিতৰত থকা জলীয় পদাৰ্থটিৰ গতি আছে, এই কথা পূৰ্থেই কোৱা হৈছে। এই গতিৰ কাৰণেই পদাৰ্থটি চেতন প্ৰাণ শৰীৰত স্থানচ্যুত হয়, নতুন আকাৰ ধাৰণ কৰে, আৰু সময়ে সময়ে নতুন গুণবিশিষ্ট হয়। চেতন এপৰ শৰীৰত কোষৰ এই পৰে পৰিবৰ্তন আৰু ৰূপান্তৰ বোৰ এতেই গোপৰ মই মহা উপা,ি উপাৰিৰ পৰা অতি ইত্যাদি উৎপাদন হয়। উদ্ভিদ জগতৰ কোষৰ আবৰ থকাৰ নিমিতে, [ ৪২ ] ________________
সাহিত্য-সংগ্ৰহ। “টপ্লেজমে পোনেই অবৰণ জেদ কৰি আদি কোষৰ পৰা ওলাই নতুন আকাৰ আৰু নতুন গুণবিশিষ্ট হয়। এমিৰ নামেৰে এবিধ চেতন প্ৰাণী ছে, এই চেতন প্ৰাণীতেই কোষৰ এই প্ৰকাৰ উৎপত্তি আৰু ৰূপান্তৰ দেখা যায়। উক্তিগত যেতিয়া গছৰপৰা পাত হয়, পাতৰ পৰা ফুল হয়, লৰ পৰা গুল হয়, তেতিয়া কোষে এই দৰে উৎপত্তি আৰু ৰূপান্তৰ পায়। হয়ত বাজে ও “জুস্পৰ নামেৰে এবিধ , চকুৰে মণিব নোৱাৰা, উদ্ভিদ আছে, সেই উদব বা বিকাশ এই নিয়মেই হয়। দ্বিতীয়, দুট। আদি কোষৰ জলীয় পদাৰ্থ সংযোগ হৈ এটি নতুন কোষ উৎপত্তি কৰে। চেতন প্ৰাণৰ কোষৰ আৰৰণ প্ৰায় নথকাৰ বাবে এট। কোষৰ “টপ্লেজম” আন এটাৰ লগত মিহলি হবলৈ একো কষ্ট নাই। উদ্ভিদৰ কোষৰ টাকোন খনি থকাৰ নিমিত্তে—“প্ৰটপ্নেজম” বেগেতে লগ। গ হব। নোৱাৰে। প্ৰথমে ঢাকোন গনি ফুটাই লৈ শেহত দুয়ো সংযোগ হয়, সংযোগ হলেই এই নতুনকৈ সৃষ্ট হোৱা কোষ বিশেষ আকাৰ আৰু গুণবিশিষ্ট হয়। ৬ জৰ ১ খুলৰ পৰাগ কেশৰৰ ৰে। গৰ্ভকেশৰৰ ৰেণুত মিল হৈ যি বীজ ইয, এ ধই এই নিয়মৰ জ ল্যমান প্ৰমাণ। চেতন প্ৰাণীজগতত এই নিবম সই দেশ। যায়। *ী বা পুৰুষ-বীজ সযোগ হলেই, সন্তানৰ মূল কণাটিৰ উৎপও হয়। সেই কণাৰ বৰি বিকাশ ও সন্তানৰ উৎপত্তি হয়। একোটা অব কোষ কাটি চাৰি পাচট। নতুন কোষৰ উৎপত্তি হয়। কোষৰ ভিতৰত * জলীয় পদাৰ্পটিৰ সংসাৰৰ থিক বস্তুৰ ইংযোগ আকাৰ বৃদ্ধি হয়, আৰু আকাৰ বৃদ্ধি হলেই ফাটি উঠে। এটি ৪৫ ভাগে বিভক্ত হয়, আৰু প্ৰত্যেক ৬াগৰে পৰা নতুন নতুন একটা কোষ উৎপত্তি হয়। “প্ৰটপ্লেজমটি” ফটাৰ পূবেই কোষৰ ভিতৰত থক। জীৱন্ধুটিও ৪৫ ভাগে বিভক্ত হয়, আৰু প্ৰত্যেক ও টপ্লে লৈকে এবাৰ একো একোটি কণা যায়। সেই কণা বৃদ্ধি বিকাশ হলে আকৌ সেইবিলাক কোষৰে পৰা সেই প্ৰণালীতেই নতুন নতুন কোষ ওপৰে। উদ্ভিদ জগতৰ কোৰ বেচি ভাগ এনেকৈ উৎপত্তি বুদ্ধি আৰু বিকাশ পায়। কেন এই জগতৰ শেষে এই নিয়মে বুদ্ধি বিণ উৎপত্তি এয়েই নেপায়। সেই কাৰণে উদ্ভিদ গতত গছৰ ডাল মূল কাটি আনি লেও তাৰেপৰা নতুন এলোপ! গছৰ সৃষ্টি হয়; চেইন প্ৰাণী জগতত কোনো [ ৪৩ ] ________________
বেতন প্ৰাণ আৰু উদ্ভিদৰ পাৰ্থক্য কি? বম্বৰ শৰীৰ কাটি পেলালে নতুন প্ৰাৰ ষ্ট হোৱা দূৰত থক, বিভক্ত হোৱা অংশই বিকাৰ প্ৰাপ্ত হয়। সাধাৰণত উক্তি আৰু চেতন প্ৰাণ কোষৰ মূল পাৰ্থক্য এই এট। কিন্তু আশ্চৰ্য্যৰ বিষয় যে, “পুৰুকু নামেৰে এটি চেতন প্ৰাণ আছে, তা যত খণ্ডে কট। ব্যায়, প্ৰত্যেক খণ্ডৰে পৰা এটা এটা নতুন পুৰুভুজ উৎপত্তি হয়; পুকুটে। কেতিয়াও মমৰে। ইয়াৰ এই বিষয়ে ক্ৰিয়া ঠিক উদ্ভিদৰ দৰে। এই দৰে তলৰ খাপৰ উদ্ভিদ আৰু চেতন ভাণৰ ইমান মিল যে, কোনো কোনো মূলত উদ্ভিদ কোনটো আৰু চেতন প্ৰাণী কোনটে। ঠাৱৰকে কৰিব নোৱাৰি। “স্প' এটা কি বস তাক সকলোৱে দেপিছে, কিন্তু এই “শ” উদ্ভিদেই নে চেইন প্ৰাণীদেই, ইয়াৰ সঠিক মামাংস। এতিয়ালৈকে কোনেও কৰিব পৰা নাই। অৱশ্যে “স্পঞ্জ," লো মাটা বা শিলৰ শ্ৰেণীৰ বন্ধ নহয়। এই পৰে আদিলতে প্ৰায় এক ক্ৰিয়া, একে গুণবিশিষ্ট কোষেই এই দুই জগতৰ ওপৰ খাপৰ ববিলা কত বেছি নেছি অমিল হৈ আহিছে, আৰু ব্যৱস্থা আৰু ক্ৰিয। ভেদে বেলে বেলেগ গুণবিশিষ্ট হৈছে, উদ্ভিদ জগতত এই কোষৰে পৰা শেলুৱাই, পুনৗ, ঢেকিয়া, লতা, গছ ইত্যাদিৰ উৎপত্তি হৈছে, আৰু চে তন প্ৰাণী ও সমাপ্ত কীটাণুৰ পৰা পূৰ্ণ অবয়বশিষ্ট মানুহৰ সৃষ্টি হৈছে। উদ্ভিদজগতৰ কোষে মাটি আৰু ৰায়ুৰ পৰা ৰস আকৰ্ষণ কৰি লব পৰ। গুণওই ইটো কোষ সিটো কোযে সৈতে লগ লাগি গছ লতাৰ উৎপত্তি, বৃদ্ধি, বিকাশ কৰিছে আৰু গছৰ শিপা আৰু পাততে নিজৰ উপাদেয় বস্তু সব পৰা কৌশশৰ সৃষ্টি কৰিছে। চেতন প্ৰাণীৰ শৰীৰত কোষে নিজৰ উৎপতি, আৰু বৃদ্ধি হব পৰা নাক মুখ, লোমকূপ অস্থি, চৰ্ম ইত্যাপিৰ সৃষ্টি কৰিছে। এই দুয়ো জগতৰ কোষৰ গাছে; কিয়নো বৃষ্টি বিল ইত্যাদি কাৰ্য্য কোষৰ শক্তি ক্ষয় হয়। এই শক্তি পূৰাবলৈ কোনে বেলেগ বেলেগ ৰত বেলেগ বেলেগ গুণ আৰু অৱলম্বন কৰি ৰহজগতৰ পৰা সিহঁতৰ উপাদেয় বন্ত লৈছে। আৰু ওপৰৰ শ্ৰেীৰ উৰি হিৰৰ পৰা লৰৰ মূল উপায় হৈছে গছৰ শিপা, পাত, গছৰ গা ইত্যাদি; আৰু ওপৰৰ শ্ৰেণীৰ চেতন এণী উপায় হৈছে নাক, মুখ, লোমকুপ ইত্যাদি। উদ্ভিদে শিপাৰে মাটাত পোত খাই থাকে। শিপাৰ কোৰবিলাকত ছিদ্ৰ কাছে সেই ছিদ্ৰই [ ৪৪ ] ________________
সাহিত্য-সংগ্ৰহ। নি এটাৰ ৰস কোষত সোমায়, সেই ৰস ইটে। কোষৰ পৰা সিটো কোষলৈ যায়, এই দৰে গোটেই গতে ৰস সঞ্চালিত হয়, ৰস সঞ্চালিত হলে গছৰ প্ৰত্যেক কোষে সেই ৰসৰ পৰ। বল পায় আৰু বৃদ্ধি পায়। আকৌ গছৰ . পাতত এটি চমংকাৰ কৌশল আছে। চেতন প্ৰাণীৰ গাত যেনেকৈ লোমকুপ আছে, তেনেকৈ উদ্ভিদৰ পাতৰ মাজে মাজে ফুটা আছে। সেই ফুটাবিলাকেৰে বা সোমা, বায়ু সোমালে সেই ৰায়ুৰ পৰা উদ্ভিদে তাৰ লাগতীয়াল অঙ্গা গ্ৰহণ ঋৰি ৰাখে। অদৰকাৰী অন্নদান আকৌ সেই সি কাৰে উলিয়াই দিসে, সেই অনুজান বায়ুৰ লগত মিহলি হয়। এই দৰে গৰ কোনে ইতি, বৃ,ি বিক। প্ৰাপ্ত হয়; কোষৰ উৎপত্তি, বৃদ্ধি, বিকাশ হলেই, শ প শাহ, পা ওৰ পৰা ফুল, ফুলৰ পৰা ৩টা ইত্যাদি গছৰ জীৱনী কাৰ্য সম্পাদিত। চেতম প্ৰাণীৰ মুখ আছে, এই মুখেৰে বহিৰ্জগতৰ পৰা বহু খায়। এই যন্ত মুখ শাৰু আৰবাহিণী নলীৰ সহায়ত পেটত পৰে। পেটত ৰাসায়নিক ক্ৰিত এই বৰ পৰিবৰ্তন হয় , লাগায়াল ভাগ তেলৈ পৰিণত হয়, সেই তেজ নাড়ীয়ে নাড়ীয়ে সঞ্চালিত হৈ শৰীৰৰ সকলো অঙ্গকে অৰ্থাৎ শৰীৰ সকলো কোষকে সীৰ ৰাখে, আৰু অদৰকাৰী ৰবিলাক মল- মূৰেপি, উলিয়াই দিয়ে, আকৌ লোমকূপে শৰীৰৰ দূষণীয় পদাৰ্থবিলাক ধামৰূপে। বাহিৰ হয়। নাকেৰে আমি উশাহ লওঁ , সেই উশাহতে আমাৰ হওঁকালৈ বায়ু প্ৰবেশ কৰে। এযু প্ৰবেশ কৰি শিৰা প্ৰণালীয়ে শৰীৰৰ সকলো আগৰ পৰা টানি আনি গোটাই থোৱা দূষিত তেজক শুৰু কৰে; তা হলেই সেই পে আকৌ সঞ্চালিত হয়। দুষিত পদাৰ্থ অঙ্গাৰ আকে। নিশাহত ওলাই আহি ৰায়ুৰ লগত মিহলি হয়। পুনৰ এই অগাৰু শ্ৰহণ কৰি চেতন প্ৰাৰ উপযোগী অয়ন উলিয়াই দিয়ে। এতিয়া দেখা গেল যে উদ্ভিদ চেতন বাণৰ উপযোগী, আৰু চেতন প্ৰাণ উৰি উপযোগী। এই দৰে সংসাৰৰ সকলো বস্তুৱেই পৰম্পৰ পৰস্পৰৰ উপযোগী। মুণও সকলো বৰ প্ৰায় একে; ক্ৰিয়া আৰু গুণ ভেৰে বেলেগ বেলেগ শৰীৰত বেলেগ বেলেগ ক্ৰিয়া আৰু গুণবিশিষ্ট হয়। যি জন পুৰুষ এই সৰ এই অসীম ৰক্ষা ও • কুলো বকেই পৰস্পৰ পৰস্পৰৰ উপযোগী। [ ৪৫ ] প্ৰণীতত্ত্ব। ৪ কৰি সৃষ্টি কৰিছে, অসামাত সামগ্ৰত দেখুৱাইছে, সেই জন। পূবষৰ শক্তি আক মহিমা। কেনে জসীম! প্ৰাণীতত্ব। এই তৰ বিশ্বাস এই যে মাফুহে যিমান বিজ্ঞানৰ উন্নতি সাধন কৰে সিমান স্ব ডাবৰ কাৰ্য্য-কলাপবিলাক দেৰি তাৰ উৎপৰিৰ কাৰণ হিৰ কৰিব পাৰি মানু হৰ বোধগম্য নোহোৱ। ঈশ্বৰৰ সসীম গ্যতাৰ প্ৰতি জাহ কমি আহে, দিখান মাথুহে ঈশ্বৰৰ সমকক্ষ হব পাৰিব বুলি আশা কৰে। এই বিখপট অমূলক, কাৰণ ডাঙ্গৰ ডাঙ্গৰ বিন্ধানবিং পণ্ডিতসকলেই কৈছে যে বিমান বিজ্ঞানৰ বাটত জগ বঢ় যায় সিমান পৰমেশ্বৰ সৃষ্টি কৌশল বুজিব পাৰি, তেওঁৰ মসা ধাৰণ বুদ্ধি আক ক্ষমতাৰ চিনাকি পোৱ। যাৰ আক তেওঁৰ তুলনাত আমি যে কিমান নিকষ্ট তাকো মৃগৰকৈ বুজা যায়। বৈজ্ঞানিক কল্পনাৰ বলত আনি জ ডজগতৰ পৰিবনেবিলাকৰ আদি অন্ত বিচাৰি উলিয়াইছে। এই কৱনাৰ সহায়তে আমি পৃথিবী, হুৰ্ঘ্য প্ৰভৃতি সৌৰজগতৰ গ্ৰহবিলাকৰ প্ৰথমাৱস্থ। কেনে জ। fছল তাক জানিব পাৰিছো। অ কল কল্পনাৰ ওপৰতে আমাৰ বৈজ্ঞানিক শিক্ষা পোৱা নাই। উৰাতিৰ সোতত নিঙে ন ন যৈতামিক বৰিলাৰৰ আৰিজাৰ হব লাগিছে। যেই যন্ত্ৰবিলাকৰ কামৰ দ্বাৰাই জলি পণ্ডিতসকলৰ আখমাৰোৰৰ সত্যতা প্ৰমাণ কৰি চাইছে। এই এটাইবিলাক সাধাৰণ কথা। আন এইবিলাকৰ কথা এৰি অকল পৃথিবী সম্বীৰ কথাবোৰ আলচ কৰিয়েই তধা মানিব লাগে। পৃথিবীৰ বিৱৰণ সম্পৰ্কে এটি ঘাই প্ৰশ্ন এই যে পৃথিবীত প্ৰাণীৰ সৃষ্টি কৰ পৰা হল? অ ভৰস্তৰ যোগত প্ৰাণৰ উদ্ভৱ হৈছে নে, ই এক পৰমেশ্বৰৰ সৃষ্টি এই কথ। বৰ গু৭ সাব ই আমাৰ জালোচনাৰ ভি ভৰৰ নহয়। প্ৰাণ কি বলা [ ৪৬ ] ________________
সাহিত্য-সংগ্ৰহ। প্ৰাণী মাত্ৰৰে সেই সম্বন্ধে এটা মুঠন আছে, সেই আনটি কেনে তা ভাষাৰে বিৰুপে বুজোৱা টান। এত্যেক জীৱৰ এই সং েযি আত্মপ্ৰত্যয় আছে সেয়ে যথেষ্ট। আমি মুঠতে ইয়াকে জানে যে জড়বৰ লগত প্ৰাণ লাগি প্ৰাণী হৈছে। প্ৰাণীৰ উৎপত্তি আৰু পৰিবৰ্তনৰ গতি নিৰ্ণয়ৰ আবিষ্কাৰ আধুনিক বৈজ্ঞা নিক জগৰ এটি বৰ ডাঙ্গৰ না। যেতে যেয়ে দেখিছে যে পৃথিবীৰ মানুহ, বাল, বোৰ, হাতী, গৰু মং, চৰাই প্ৰতি নানা শ্ৰেণীৰ চৰ প্ৰাণ আৰু মা কাচ প্ৰভৃষ্টি জলচৰ প্ৰাণী আছে। তাত ৰাজে গ, লতা ইত্যাদি উনি প্ৰাণী পৃখিবাহ আছে। এই এইবিলাকৰ যে প্ৰথমতে একে উৎপত্তি ঠাই, এনে মেৰপাক-খোৱা প্ৰাণীৰৰ যে আদিতে একেডালি মাখেন ছিল, তা ভাবিলে আচৰিত হল লাগে। সুপ্ৰসিদ্ধ পণ্ডিত ডাইইলে এতে এই আচৰিঃ সত্য উলিয়াই সাধাৰণৰ চকুৰ আগত পিৰে। এখবিলাকৰ মাজত প্ৰাণৰ পৰিমাণৰ তাৰতম্য থকাৰ বাবে বেগেল বেলেগ শ্ৰেী প্ৰাণবিলাক ভাগ কৰিব পাৰি। মাহকৈ হাহৰ প্ৰাণৰ পৰিমাণ বেটি, ৰাৰকৈ মানুহৰ প্ৰাণৰ পৰিমাণ পেচি, সেই দেৰি জীৱ-জখলাত মাছ চাহৰ আৰু বাগৰ মাহৰ তলৰ আগত থাকিব। জীৱ-জখলাত সকলোতকৈ ও ঠাই সম্পত্তি মানুহেই অধিকাৰ কৰিছে। পাচত যে কালৰ গতিত নান। পৰিবৰ্তন হৈ এই জলাৰ অৱ কেনেকৈ লৰে তাক কোনে কব পাৰে। এই এলাৰ নীচেই তখৰ খাপ টোপ্লেন বা প্ৰাণপঙ্ক নামে এবিধ প্ৰাণী আছে। সমুদহ ইইৰ উৎপত্তি হয়। সাধাৰণত দেখিলে ইহঁতৰ যে প্ৰাণ আছে তাক বুজা টান, ইহঁতৰ কোনো অঙ্গ বা ইঞ্জিয় নাই। ডোৰ ডোখৰকৈ কাটি গিলেও প্ৰত্যেক কটা জংশই একোটা বেলেগ প্ৰটোপ্লেজম হৈ উঠে, আকৌ কে বাডোখৰ এক লগ কৰি দিলে সেই এটাইবোৰ মিলি এট। জীৱৰ নিচিন। কাম কৰে। কোনো বিশেষ কোষৰ মাজত এই এটোজেম উৎপত্তি হলে তাতিয়া নিৰ্দিষ্ট আকাৰৰ এটা জীৱৰ সৃষ্টি হয়, তেতিয়া সেই প্ৰাণীক জীৱ অলাৰ নীচেই তলৰ খাপৰ ওপৰত ঠাই দিয়া হয়। • Origin of Species, by C. Darwin. [ ৪৭ ] গেীতত্ত্ব। এনেকুৱা প্ৰথম নিৰ্দি জাকাৰৰ প্ৰাণীবিলাকৰ জন্য প্ৰত্যাৰ সিমান ভেদাভো নেথাকে। মোক কেচু গ্ৰাৰ এই শ্ৰেণীৰ জীৱ। কোনো বস্তু ধৰিব লাগিলে সি হতে খাটোৰ এচোবা দীঘলকৈ মেলি দিৰে বা কোনো বিপদৰ আশা হলে তেতিয়াই গোটেই গাটে। কোচাই ঘূৰণীয়া বা তলু গুটিৰ দৰে হয়। কোনে। আহাৰ ধাব লাগিলে জাহাৰীয় বন্ধটিৰ চাৰিও ফালে মেৰাই ধৰি তাৰ সাৰ ওfহ পেলায়। এই প্ৰটোধেজম আৱৰাৰপৰা উন্নতি হৈয়েই পৃথিবীত মানা জীব মই হৈছে। প্ৰকৃষ্টিৰ প্ৰণালীৰ দ্বাৰাই জীৱবিলাকৰ মাদিতে একেটা উৎপৰিষ ঠাই হুৈয়ো অনন্ত কালৰ গতিত নানা গ্ৰেণী তেল হৈছে। প্ৰত্যেক শ্ৰেণীৰ জীৱ, শ্ৰেণী জগতৰ ক্ৰমিক উশ্নতিৰ প্ৰত্যেক অৱগাৰ একোটা গঢ় মাথোন। এই কমিক উতি এটা বৰ ডাঙ্গৰ প্ৰাকৃতিক বিবৰনৰ দ্বাৰাই সখা গৈছে, আৰু সেই বিবৰ্তনৰ এতিয়ালৈকে শেষ ফল মানুহৰ সৃষ্টি। এই ক্ৰমোৰভিন্সাংক পৰিবৰ্ত্তন সদাই চমি জাছে জাক ভবিষালৈও সেই দৰেই চলি থাকিব। এতিয়া এনে প্ৰশ্ন হব পাৰে যে প্ৰকৃতিৰ কি প্ৰণালী অনুসাৰে জীৱজগত শ্ৰেণীভেদ 8ৈটে এই প্ৰণালী এইবিলাক নিয়মৰ দ্বাৰাই পঢ়া, যেনে (১) বৃদ্ধি আৰ পনকাপ ও (২) পুকাভুক্ৰমিক গুণাধিকাৰ, () বহিৰ্জগতৰ অৱস্থাৰ জাক ব্যবহাৰ অব্যবহাৰৰ তাৰ গমা () জীৱসমূহৰ বনবৃদ্ধি, সিহঁতৰ মাজত জীবন ৰক্ষাৰ নিমি:ও সুজ আৰু তাৰ ফল স্বৰূপ প্ৰাকৃতিক নিৰ্বাচনৰ দ্বাৰাই AেIৱা জীবচৰিত্নৰ প্ৰতি তেৰ আক উয়ছিান জীৱৰ লোপ। এই কেইট। নিম্নম বৰ গুৰু আক বুজিবলৈ বৰ টান, পেই দেখি এই বিষয় আলাপ বিশণৰপে বুজাবলৈ চেষ্টা কৰা যাওক। বৃদ্ধি আৰু পুনৰংপত্তি এই টুট। ও৭ সকলো জীৱৰেই আছে। সময়ৰ গতিত মাছছ, গব, থোৰা, চৰাই, তৃণ সকলো বাঢ়ে আৰু সিহঁতৰ সস্থতি উৎপাদন কৰি জীৱসংখ্যা বঢ়ায়। এই ছটও৭ নণকা হলে জগতত প্ৰাণী নাথাকিলহেঁতেন। দ্বিতীয় নিয়মটি সৰ জাবইকীয়। পৃথিৱীৰ সকলো প্ৰকাৰ জীৱই নিজ। নিজ ২৭ নিৰ সম্ভান সৰতিবিলাকক দি যায়। সকলোৱেই দেখিলে যে বহুত মাধূহৰ কিছুমান ৰোগ সিহঁতৰ পূৰ্বপুৰ ঘৰিলাৰুৰপৰা অধিকাৰ কৰা। ডাকৰী [ ৪৮ ] সচিতাসংগ্ৰহ। শাপত এনেকুৱা বহড হটনাৰ কথা উল্লেখ কৰা আছে। উeাহৰণ স্বৰূপে এটা ধউমাৰ উল্লেখ কৰি এই কথাৰ সভ্যতা দেখুউৱা যাওক। এসময়ত আয়েসীয়া দেশৰ এজন চহ মানুহে তাৰ তেড়া পোৱালি এটাৰ ঠেং কেইটা আজম খান তাৰ সমনীয়া পোৱালিৰ ঠেঙ্গতকৈ চুটি যেন দেখিলে। ৮ে চুটি কোৰাৰপৰা চৰ। মাছটোৱে বুজিলে যে সেই ভেড়া পোৱানিটি ডাঙ্গৰ হলেও আন ভেড়াৰ নিচিমাকৈ সি দেও দি চকোৱা পাৰ হৈ পলাৰ নোৱাৰিৰ। এইটো বৰ হুৰিলা যেন মেৰি সেই ভেড়াৰ পিবিশাক পোৱালিৰ সেই শৰে ঠেং চুটি হল সেইবিলাকক যেনেখে থৈ সিহতৰ পৰা সস্তুতি জন্মোৱালে। তেতিয়া সেই সস্ততিবিলাক ঠেং চুটি হোৱা আক স্পষ্টকৈ দেখা গল। এই দৰে কোবাবাৰে। চুট ঠেগীয়া ভেড়ৰ ঘোৰ মিলাই fদzাৰপৰা এৰি নন ৰাতৰ ভেড়াৰ সৃষ্টি হল। সাপৰ পুৰুষৰ গুণবিলাক তাৰ পাচৰ পুৰুষে ছধিকাৰ কৰাত কিছুমান নিয়মে কাজ কৰে যেনে, মটা জীৱটিৰ বিশেৰ সাধাৰণত মট। সস্থতিৰে অধিকাৰ কৰে, মাইকীৰ বিশেষ ত্ব যাইকী সম্বfিহৰে অধিকাৰ কৰে, আকৌ দেখা যায় যে এটা জীৱৰ জীৱনৰ থি সমাপ্ত এট বিশেষ ত্ব অঞ্জ। িৈছল তাৰ সাতিবিলাকেও পাচত জীৱনৰ ঠিক সেনে সমথন্তে সেই বিশেষত্ব অধিকাৰ কৰে। সেই নিয়মে কোনো এক শ্ৰেণীৰ জীৱবিলাকৰ বুৰঞ্জীৰ আদিতে জৰ্জা গুণবিলাকৰ চিন এই লেীৰ জীৱৰ প্ৰত্যেক পূকঘৰ সফfতবোৰৰ জীৱনৰ প্ৰথম ভাগ:ত দেখিবলৈ পোৱা যায়, শেষ ভাগত Cগ। গুণ বা বিশেষ স্থবিলাক জীৱনৰ পাচ ভাগত হে ফুটি ওলায়। এfতয়। বহিল গতৰ বেলেগ বেলেগ অবস্থাৰ বাবে আৰু জ ড্যাস, ব্যৱহাৰ জাক বাছাৰ ছাৰাই জীৱবিলাকৰ কি নিয়মে লক্ষণ ভেল হব লাগিছে তাক বিচাৰ কৰি sোৱা ধাওক। বহিজগতৰ। বুলিলে বহুত কথ। পুজায়; ইয়াত আমি জগ, বায়, ঠাইৰ প্ৰাকৃতিক অবস্থা প্ৰতিৰ কথা উল্লেখ কৰিম। কোনো টাই বৰ গৰম বা শীত প্ৰধান হলে সেই ঠাইৰ জীৰ্ঘবিলাকে। জল বায়ুৰ শেই অবস্থাৰ উপযোগী হব লাগিব, তেহে সিহঁত ত্তিটিব পাৰিব। আল বায়ুৰ অৱস্থাৰ ওপৰত উজি বস্থৰ অৱস্থাই যিমান নিৰ্ভৰ কৰে জৱৰ আৱহাই সিমন নকৰে। প্ৰণিতত্বৰিং পণ্ডিতসকলে ধেৰিছে [ ৪৯ ] প্ৰাণীও। • বে ঠাইৰ পৰ তাৰতম্যৰপৰা জীৱবিলাকৰ মাজত প্ৰভেদ দেখা যায় মহাদেশবিলাকত যিবিলাক চৰাই আছে সেইবিলাকৰ বৰণ স্বীপবোৰত থকা চৰাইৰ বৰণতকৈ বহত উজল। সাগৰৰ দাতিত থকা গছগছনিৰ পাড়বিলাক সাধাৰণত খেছি তা৮ দেখা যায়। এনেকুৱা। উদাহৰখ আক যহত প্ৰভো আটিছে, তাৰ এটি উশাহৰণ দেখুৱালেই হৰ। ঘৰচীয়া হাঁহৰ ঠেঙ্গৰ থখুৰগতকৈ বনৰীয়া হাহৰ জেং,গধুৰতা বহুত কম। তাৰ কাৰণ এই'লে ঘৰচীয়া হাইবিলাকে ঠেঙ্গেৰেই সদাই কাম কৰে, লকি-চৰি ফুৰিব লাগিলে খোজ কাঢ়ে, কিন্তু বনৰীয়া হাঁহবিলাকে প্ৰায় সদাই উড়ি ফুৰে, সেই ফেৰি সিহঁতৰ ঠেঙ্গৰ কাম সিমান নহয়। এই কাৰণৰ নিমিত্তেই বৰচীয়া হাঁহ টেং বনৰীয়া হাহৰ ঠেঙ্গতকৈ গধুৰ ব্যৱহাৰ আৰু অব্যৱহাৰৰ কাৰ্য্যৰ উদাহৰণ প্ৰায় এনেকুঁৱই। কোনো বিশেষ অৱস্থাত পৰাৰ বাবে যা কেষ্ঠিয়াবা কোনো প্ৰকাৰ জীৱৰ এটা বিশেষ অঙ্গৰ কাম নোহোৱা হৈ পৰে। তেনেকু। হলে সেই অঙ্গৰ কমে হীন অৱস্থা হয় আক এই ৰকমে বহত পুৰুষৰ পাচত হয়তো জীৱটিৰ সেই অনাবশকীয় আদয়ে লোপ পাৰ। আয়ীচ বা উটচৰাইয়ে কেতিয়াও তৰৈ জোঁকাষ ব্যৱহাৰ নকৰে। কোনো বিপণ উপস্থিত হলে সি তাষ বলী catটাৰে গোৰ মাৰি শত্ৰক বিমুখ কৰে। অসুমান কৰি জানিব পৰা যায় যে এই উচৰাইৰ পূৰ্ব পুকৰবিলাকে সম্ভবতঃ ডৌকাৰ কোনো আৱশুক নেদেখি তাক ব্যৱহাৰ নকৰিছিল, বা কেতিয়াবা কদাচিত হে কৰিছিল। এনেটুৱা হোৱাৰ পৰা উটাইৰ ডৌকাবোৰ ছৰ্মল হবলৈ ধৰিলে আৰু ঠেত্বৰ কাৰ্য্য ৰাঢ়ি অহাত দেই জঙ্গৰে কগত ক্ৰমিক উল্পতি হবগৈ খৰিলে। অৱশেষত টট চৰাইৰ ডৌকা যখন কাম কৰি লৈ একেবাৰে অক্ষম হৈ পৰিল আৰু ঠেঙ্গৰ শফি ইমান বাঢ়িল বে তাৰ একে গোৰক্তে ভাঙ্গৰ ডাঙ্গৰ স্কেৰে। প্ৰাণ বধ হব লাগিছে। কেকোৰা প্ৰভৃতি সদাই মাটিৰ তলৰ আন্ধাৰ গাঁতত সোমাই থকা বহুত জীৱৰ চকুৰ আগক আক কাৰ্য্য নাম নথকাৰ বাবে সিহঁতৰ সেই আজ হীন বা বিকৃত হোৱা দেখা গৈছে। প্ৰাণীবিলাকৰ অপৰিসীম বৃষিয়েই সিহঁতৰ মাজত জীৱন ৰক্ষাৰ বাবে বটা মুছল কাৰণ। প্ৰত্যে ক জীৱই যিবিলাক সঙ্গতি উৎপাগন কৰে [ ৫০ ] এ ক সাহিত্যসংগ্ৰস্থ। । সেই এটাইবিলাক বধি তিষ্ঠিব পাৰি বাঢ়ে তেনেহলে অতি অলপ কালতে প্ৰৰিনী প্ৰাণীৰে ভৰি পৰিৰ। কিয় তেনে কেতিয়াও নহয়। প্ৰাণৰ সখা সৰহ হলে সিহঁতৰ মাজত নানা কাৰণৰ বাবে প্ৰতিদ্বন্দিতা হৈ উঠে। ৰি যোগ্য সি ৰক্ষা পায়, যি অযোগ্য লি নষ্ট পাৰ। জীৱন ৰক্ষাৰ নিমিত্তে যুজএইটো অলপ বুজিবলগীঘ। কথা। খাদ্য নোহোৱাৰ সময়ত ছটা কুকুৰৰ মাজত জীৱন ৰক্ষাৰ কাৰণে যুজ হোৱা বুলিব পাৰি। মিচটো নামৰে এবিধ গছত-গজ উদ্ভিণ আছে। সেইবিলাক সাধাৰণত এপল , গায়ক হয়। যদি একেডাল গছতে তেনেকুৱা বহুত মিচলটো গজে তেনেহলে এডলে। বাঢ়িৰ নোৱাৰে, হেচাহুেচি হোৱাত এটাইবিলাক মৰি খাব। যাকে মিচলটেবিলাক এডাল গছৰপৰা আন গছ এডালত হৰলৈ চৰাইবিলাকৰ সহায়ত। লাগে, কাৰণ চৰাইবিলাকে সিই তৰ গুটিবিলাক নি জান গছৰ খোৰোপত নেপেলালে আক জান উপায়ে সেই গছত মিচটেহব নোৱাৰে। চৰাইবিলাক সদাই মিচলটো থকা গছলৈ নাহে; সেই দেখি ভাবি চালে মিচলটোবোৰে, আন আন যিবিলাক গছে ফল উৎপাদন কৰি চৰাইবিলাকক আকৰ্ষণ কৰে, তেনেবোৰ গছেৰে জীৱন ৰক্ষাৰ কাৰণে প্ৰতিফলিত কৰে। এই দৰে প্ৰতিদ্বন্দিতা কৰি জীৱ সংখ্যা নমা হলে পৃথিবীত এক ভয়ানক ঘটনাহৈ উঠিলহেঁতেন। হাতীয়ে সকলোতকৈ কম সম্ভতি উংপালন কৰে। ভাৰ উইনে স্থিৰ কৰিছে যে। সাধাৰণত হাজীয়ে ৩৩ বছৰ বয়সৰ পৰা পোৱালি জগাবলৈ আৰম্ভ কৰি ১• বছৰ বয়সলৈকে তিনি যোৰ মাথোন পোৱালি প্ৰসৱ কৰে। এই মিয়ানে চলি গলে ৫০০ বছৰৰ মূৰত পৃথিবীত একেবোৰ হাতীৰপৰা ১০ মিযুক্ত হাসী উৎপন্ন হয়। কিন্তু হাতীৰ সংখ্যা ইমান সৰহ হলে কেতিয়াও এটাইবিলাক তিটিব নোৱাৰে; সিহঁতৰ মাজত তেতিয়া প্ৰতিদ্বন্দি তা হৈ সংখ্যা কমি যায়। আমি এতিয়া দেখিল্পে। যে কোনো জীবৰ সংখ্যা পৃথিবীত সৰহ হলে সিহঁতৰ মাজত জীৱনৰক্ষাৰ কাৰণে যুদ্ধ হয়, তাত fিকানে ৰক্ষা পাব জানবিলাক মৰে। ইয়াৰ ৰহত কি বুজা যাওক। পৃথিবীত যেতিয়া জীযবিলাক চাৰিওফালে চিটিকি পৰিল তেতিয়া সিহঁতৰ খ#i ঠাইৰ মাজত ভেদ হবলৈ ধৰিলে। কিছুমান গৰৰ দেশলৈ, কিছুমান [ ৫১ ] প্ৰাণীতাr শীতপ্ৰধান দেশলৈ, কিছুমান পৰ্বতীয়া ঠাই৭ৈ, মানবিলাক ভৈয়ামৰ ফানে, এই ॥ৰে দিহাদিহি গল। যিবিলাক পৰাতিপূৰ্ণ ঠাইবোৰলৈ গল সিহঁতৰ ভিতৰত যিবিলাক আৰোগ্য লাহিল সিবিলাক মৰিল। সেই দৰ গীত প্ৰধান ঠাইলৈ যোৱা বিলাকৰ মাজত যিবোৰ নোমাল আছিল বা যিবিলাকৰ জাৰ গুচাঘৰ কোনো উপায় আছিল সিহঁত বল বাকীবিলাকে লোপ পালে। এইদৰে যিবিলাক ঠাইৰ প্ৰাকৃতিক অৱস্থাৰ উপযোগী হোৱাৰ বাবে তিটিল সেইবিলাকে সেই ঠাইবোৰতে খাকি বেলেগ বেলেগ বিশেষত্ব আনিলে। সেইবোৰ বিশেষত্ব পুৰুষানুক্ৰমে প্ৰাণীবিলাকৰ মাজত চলি আহি সিহঁত এক বেলেগ জাতৰ প্ৰাণ হৈ উঠিল। এই দৰে কোনো কোনো শ্ৰেণীৰ একেবাৰে লোপ হৈছে, কিছুমানে কোনো বিশেষ ঠাইত পৰি সেই ঠাইৰ উপযোগী হোৱাত তাতে কোনো বিশেষ গুণ অধিকাৰ কৰি এক শ্ৰেণী নতুন জীৱৰ পৃষ্টি কৰিলে। প্ৰাকৃতিক নিৰ্বাচন ৰোলাত কি বুজা যায় তাৰ অলপ ভূ বোধ কৰেভিন্ন। পোষ গৈছে। জাগেয়েই কৈছো যে নানা কাৰণৰ বাৰে জীৱবিলাকৰ মাজত বছত প্ৰভেদ জন্মিছে। প্ৰত্যেক শ্ৰেণী জীৱৰ বেলেগ বেলেগ ফালি পৰিবৰ্ধন হোৱাৰ বাবেই এনে প্ৰভেদ হৈছে। এই পৰিবৰ্ত্তনবিলাক কিছুমান জীৱৰ নিমিত্তে উপকাৰী আৰু কিছুমানৰ অনিষ্টকৰ। এই অনিষ্টকৰ পৰি বৰ্জনবিলাক এৰি উপকাৰী পৰিবনেবিলাক এক অ্যাচৰিত প্ৰাকৃতিক নিয়মৰ দ্বাৰাই ৰখা হয়। ইয়াকে আমি প্ৰাকৃতিক নিৰ্বাচন বুদিই। বিবিলাক জীৱৰ উপকাৰী পৰিবৰ্ত্তন নহৈ কেৱল অনিষ্টকৰ পৰিৱৰ্ত্তন হা, সিহঁত তিটিব নোৱাৰে, কালত সিহঁতৰ বিনাশ হয়। এই দৰে একো শ্ৰেণীৰ জীৱ আহুৰি ধাযুক্ত অৱস্থাত থকাৰ নিমিত্তে লোপ পাই জীৰাওলীৰ একোটা শ্ৰেণী হীন কৰিছে। লোপ পাই যোৱা প্ৰাণীবিলাক জাক টুনাই পৃথিবীত গোৱা, কাৰণ প্ৰাণী-সূত্ৰৰ পৰা সিহঁত ছিগি পৰিল। এতিয়াও ভূগঠৰপৰা দখয়ে সমৰে সেই লোপ পোৱা প্ৰাণীবোৰৰ কিষানৰ চিন দেখিবলৈ পোৱা যায়। কষ্ট দেশত জাগেৰে মামথ নামেৰে হাতীতকৈয়ো ভাগৰ নোম থকা এবিধ জয় আছিল, সেই জন্ত মাজি কালি আমাৰ পৃথিৱীত নাই, কিছু ভাৰ হাক-মূৰ এস্কি
- ফচ দেশেৰ ফালে মাটিৰ তলত ওলায়! প্ৰভৃতিক নিৰ্বাচনৰ দ্বাৰাই এই [ ৫২ ] নিয়মে জীৱবিলাকৰ মাজত তাৰতম্য ঘটাৰ দ্বাৰাই সিহতৰ এক ডাঙ্গৰ উপকাৰ সধা হব লাগিছে। যিমান প্ৰভেদ বাঢ়িছে সিমান জীৱবিলাক নতুন নতুন জাতিত বিভক্ত হৈছে, সিমান সেইবাবে জীৱনৰক্ষাৰ কাৰণে কৰা যুজৰ তেজ কমিছে, কাৰণ একে ৰকমৰ জীৱৰপৰা প্ৰভেদ ঘটি নানাবিধ জীৱৰ সৃষ্টি হোৱাৰপৰা সিহতৰ সংখ্যা কমি সিহঁতৰ মাজত প্ৰতিদ্বন্দিতা লঘু হৈছে। প্ৰকৃতিৰ ই এক আচৰিত কৌশল!
আমি আগেয়ে জীৱশ্ৰেণীক এডাল জখলাৰে তুলনা কৰিছোঁ। এতিয়া আকৌ কওঁ যে জীবসমূহক ঘাইকৈ এডাল ভাঙ্গৰ গছেৰে ভালকৈ তুলনা কৰিব পাৰি। গছডাল মাটিৰপৰা ওপৰলৈ উঠাতে একেডাল ডাঙ্গৰ গুৰি হৈ থাকে, তাৰ ওপৰৰ পৰা বেলেগ বেলেগ ডাল বিভক্ত হয়। গছডালৰ সতে থাকোতে বহুত পোখা ওলায়, কিন্তু সেই এটাইবিলাক নেবাঢ়ে। কিছুমান ৰস নোহোৱা হৈ সৰি পৰে, কিছুমানহে বাঢ়ি ডাল-দীঘল হয়। সিহতৰ পৰা সেই দৰে আৰু বহুত সৰু ভাল হয়, তাৰে কিছুমান মৰে। মৰা ডালবিলাক ভাগি পৰি মাটিত পোত খাই থাকে। আমি জীৱবিলাকৰ যি ক্ৰমিক অভিব্যক্তি দেখুৱালোঁ সিও ঠিক এনেকুৱাই।
বহুতে এই অভিব্যক্তিবাদৰ প্ৰতিবাদ কৰি কয় যে যদি দৰাচলতে সকলো প্ৰকাৰৰ প্ৰাণ মূলতে একেটা উৎত্তিৰপৰা জন্মিছে, তেনেহলে আমি জীৱশ্ৰেণীক এনে অঙ্গহীন দেখোঁ কিয়? যদি পৰিবৰ্তনৰ সোঁতত জীৱবিলাকৰ বহুত জাতিৰ লোপ পোৱাৰ বাবে তেনে অঙ্গহীন হৈছে তেনেহলে ভূগৰ্ভত সেই এটাইবোৰ হেৰোৱা অঙ্গৰ চিন দেখা নযায় কিয়? কিন্তু অলপ ভাবি চালেই বুজিব পাৰি যে আচলত ভীগৰ্ভতত্বৰ এতিয়াও উন্নতি হোৱা নাই। ভূগৰ্ভৰ আৰু কত কি আছে এতিয়াও আমি জানিব পৰা নাই। আৰু এটা কথা; অঙ্গ বিলাক একে সময়তে হীন হোৱা নাই, সেই বাবে একে ঠাইতে সিহঁতৰ চিন পোয়া টান। মাটিৰ তলৰপৰা এটাইবিলাক লুপ্ত হোৱা জীৱৰ চিন বিচাৰি উলিয়াবলৈ আৰু কতযুগ লাগিব আৰু কোনে কব পাৰে? আকৌ এটা ঘাই আপত্তি এই যে যদি একেটা মূল জীৱৰপৰা সকলো জীৱৰ সৃষ্টি হৈছে তেনে হলে বিস্তীৰ্ণ সাগৰ আৰু অভেদ্য পৰ্ব্বতমালাৰ দ্বাৰাই পৃথক হোৱা পৃথিবীৰ বেলেগ বেলেগ অংশ প্ৰায় একে ৰকমৰ জীৱ কৰ পৰা হল। এইটো ভাবিব [ ৫৩ ] ________________
এত। লগীয়া কথা। কি বৈজ্ঞাজিক পতিসকলে মন জিকালি পৃথিবীৰ ওপৰ ভাগত যেনেকৈ মাটি আৰু পানীৰ ভাগ কৰা আছে আগেয়ে তেনে নাছিল। আগেয়ে সভবতঃ তাৰ মহাদেৰিণাৰু লগ লগা লি। আটলান্টিক মহাসাগৰ কত পানাৰ পৰা এইটো মোৰ এ এ সময়ত ইওৰোগ আৰু আমেৰিকাৰ মাত মাগৰৰ ব্যৱস্থাৰ নাছিল। সকলে বৈজ্ঞানিকেই স্বীকাৰ কৰে ৰে, যি সমূত্ৰ আগেয়ে ৰত। ছিল কালত সিও এতিয়া ৰাম হৈ আহিছে। সেই নিয়মে বাম পানীও কমে হৈছে। যদি এনে এক সময়ত ভাৰ মহাদেশবিলাক আৰু মোৰ একেলগে খুপই আছিল, তেনেহলে তেতিয়াই ৰে জীৱলাৰু চাৰিওফালে বিস্তাৰিত হৈ গৈছে তাত একো সহে গাই। ইয়াত বাজে প্ৰকৃতি আৰু হত আচৰিত কৌশলৰ ৰোই বিলাকক চাৰিওফালে চতিয়াই দিয়া হৈছে। গছৰ গুটি বতাহত উক্তি বহুত দূৰ ঠাইলে গৈ ভাত আকৌ গছ গজোৱা বহুতে জানে। কোনো কোনো গছৰ ওচৰত বৰ হৰি থকাৰ নিমিতে তলত টি সৰি পৰিলেও হাবিৰ নিমিত্তে তাত গজিব নোৱাৰে। ভগৱানৰ কৌশল তেনে হত গছৰ গুটিবোৰ নোমৰে ঢকা। নোম একা ৩টবিলা হত উড়ি বহুত দুৰৈত পৰেগৈ আৰু তাতে মুকলি ঠাই পালে গছ গজায়। প্লাৱন, বতাহ আৰু কেতিয়াব। চৰাইৰ কাষত বহুত পানীত কাজী আৰু উক্তি এণ এঠাইৰপৰা আন ঠাইলৈ যাব পাৰে। আমি ওপৰত প্ৰাণীবিলাক সাধাৰণত ঘটা শাৰীৰিক অভিব্যক্তিৰ কথা কলে॥ ভাত ৰাজেও এণীৰ মানসিক জগতত বেকি এ আচৰিত অতি ব্যক্তি ঘটিছে তা আলট কৰিলে আৰু বা মানিৰ সাথে। সাৰৰ ৰ প্ৰটোগ্নহোমৰ পৰামিক অভিব্যক্তি হৈ শেষ মানুষ হল; কি কি পৰা অভিব্যক্তি হৈ মানুহৰ নোমাই ওখ গাৰ আৰু এন্ধিৰিলে আন গায় অন্যায় বোধ প্ৰভৃতি উপয় লা লি কৰা টান। এৰ এইবিলাক ভাষ-প্ৰবৃত্তি যি মূল উপকৰণৰ অভিব্যক্তি হৈ বিকি, অৰ আলোচনা আমি এটোপ্লজেনৰ ভিতৰত এ পৰা হল, এই কথা কালোচনাৰ নিচিনাকৈইতে এৰিপেঁ। [ ৫৪ ] ________________
মনুষ্যৰ আদি অবস্থা। অনেক নীলোকে, যাকে তাৰ ডাইনে, কয় যে মানুহ কৰাৰেই মনুষ্যৰূপে সৃষ্ট হোৱা নাই। অতি কীটে, ক্ৰমে উন্নত হৈ, বান্দৰৰ পালে। সেই বাণৰ উন্নত এই মাছ। মানুৰে প্ৰথম অস্থা মৰ ৰামান সামায় এক শ্ৰেষ্ঠ নাহিল। মনুষ্যজাতি কোনো কোনো ভাগ সত্য ও মনুষ্য নামৰ গৌৰৱ ৰাইছে। মানুহবিলাকে নো পণ হি কেনেকৈ কি মিয়ৰ বাৰ মনুষ্যত্ব পালে, ভাৰ আৰুইনে তাক ভালকে নেইছে; কি যেই কথা বুজোৱা এই ৰচনাৰ উঙ্গে নহয়। আৰ এতে মনুষ্যজাতি যে আমাৰ নতকৈ শ্ৰেষ্ঠ নাছিল, আমি তাকেহে কব খুহি। এতিয়াও নানা ঠাইত যিবিলাক বিলীয়া কত মানুষ আছে, সেবিলাকলৈ চালেই আমাৰ কৰাৰ প্ৰমাণ পোৱা ঘৰ। মানুহৰ যি আহাৰ, চৰাই পৰে সেয়ে আহাৰ। মানুহৰ খাই আহাৰ ফল, মুল আৰু নহ; চৰাই পৰেও সিফিকে এই জীয়াই থাকে; কিন্তু মানুহ যিমান সভ্য হয়, তেওঁ খোবাৰকো সিমান তাতকৈ ৰাৰে। সামান্য কৰে কেঁচা খায়; মানুহেও নীচেই আমি অব সামান্য অবদৰে কেঁচা ৰ খাইছিল, পাছে মে দুই ব্যৱহাৰ কানি দ্য ব বলৈ শিকিলে। কিন্তু সন্ত মানুহে সত্যৰ দৰে ৰবি নেমে, আৰু অনেক সত্য মাতিয়ে এতিয়াও কেঁচা মং খায়, আৰু তাৰ ৰা সত্য জাতিৰ নানাপ্ৰকাৰে ৰা বৰ খোৱাৰ সমান তৃপ্তি পায়। নাবিলাকে যা যতীৰ মই এখন চা হৈ ভল ক্ৰুই জানি খোত। দিয়ে, শেৰে তা ই আৰ। ফুয়েদি নামেৰে এভিয়ে মাছ ধৰি চোই; আৰু সাগৰৰ তিঃ মৰা তিনি পানে, সি বিমান কি গো মা দুৰ্গন্ধ ও শিয়াল ৰৰ পৰে কে কাকে গৈ ওত আৰু পেটত ভৰায়। ইতি আৰু কিতাৰোৰে ৰেৰে সৈতে একেলগে ছিল না কো নাই , আৰু তাৰ পেট ভিতৰত মুখ ধুমাই তে গিয়ে। আৰিটিৰ মানুহবিলাকে জীয়া গৰ গা মা ৮ চোৰ কে আমি নি। মা জীবন [ ৫৫ ] ________________
আগৰ দিন। যি নিৰ্দিষ্ট কাৰ্য্য কৰিব লাগে তাকে সমাখা কৰিছিল। এইৰূপে বিষয়াৰ অধীনৰ চমুৱা মানুহৰোৰ নিৰ্দিষ্ট কাৰ্য মাত্ৰ কৰিছিল। ঝাড়ী মানুহৰোৰৰে সেইপ নিৰ্দিষ্ট কাৰ্য আছিল। চমুৱা খেলতো কঁাড়ী বা অতি তলতীয়া শ্ৰেণীৰ প্ৰা আছিল। কাড়ী শৰ নানা জনে নানা অৰ্থ কৰে। সেই কালৰ যুৰ প্ৰধান অস্ত্ৰ ঝাড় লৈ যুদ্ধলৈকো যাব পৰাৰ কাৰণেই বোধ গাড়ী বুলিছিল। চমুৱ। হলে মানুষ বিশেষে কোনো এটা নিৰ্দিষ্ট কাৰ্য কৰা লোৰুৰ শ্ৰেণীলৈ যায়। সি আৰু সাধাৰণ কাৰ্য কৰা লোকৰ শ্ৰেণীত নেথাকে; কিয়নো কাড়ীয়ে সফলতা কাৰ্য্যকে কৰে। কোনো সময়ত আকৌ কোনো নিৰ্দিষ্ট কাৰ্য কৰা ৰেণীলৈ নিনিয়াকৈ ৰাই চমুৱা কৰিব পাৰে আৰু কৰিছিল। চমুৱাৰ অনেক খেল বা বিভাগ। কাৰ্য ৰা ব্যৱসায় অনুসাৰে খেল বোলে। যেনে, সোণাৰীৰ খেল, গায়নৰ খেল। অনেক চমুৱা খেল একত্ৰিত হৈ যি জন বিষয়াৰ অধীন, সেই সকল লোককে সেই বিষয়াৰ মোৰ লোক বোলে। যেনে, টেকীয়াল ফুকনৰ মেলৰ সোণাৰীৰ খেল। বিশেষ বিশেষ কেতবিলাক খেল একেলগ হৈ কোনো ঠাইত থাকিলেও কেতিয়াবা সেইবিলাকক এখন খেল বুলিছিল। যেনে বৰফুকনৰ মোৰ নগা খেল। কোনো খেলৰ সকলো মানুহ একেলগে নেথাকে। একে খেলৰ মানুহ অনেক ঠাইত থাকিব পাৰে। তাৰ ঘৰ। তাৰ খেলৰ সৰ ব্যায়াত নামে, কেৱল সেই লোকে সেই খেলৰ নিৰ্দিষ্ট কাৰ্য কৰি থাকিব লাগে। যদি কোনো লোকে এইৰূপ কাৰ্য্য নকৰে তাক ভণীয়। ' বোলে। ভগণীয়াক খেলৰ বিষয়াই বলেৰে নিৰ্দিষ্ট কাৰ্যকৰাৰ পাৰে। ব্ৰাহ্মণসকলৰ ভিতৰতে। ঝাড়ী ছিল; কিন্তু সেইসকলে হীন কাৰ্য নকৰিছিল; আন কঁাড়ী বুলিলে সলোগাৰ্য্যকে কৰিব লাগে। কাড়ী আৰু চমুৱাৰ নিৰ্দিঃ ক। পীলফা আহিল, কাজী পৰা চৰালৈ যদি কোনো লোক যায়, তাৰ নাম কঁাড়ীৰ কাকতৰ পৰা কটাৰ লাগে; আৰু ফটোৱা বিধানো আহিল। নাম নকটালে সি যেই কি বিষয় পাওক, ফাড়ীয়েই থাকিল। বৰুতীয়ালৰ বৰবৰুৱাই এনি বাড়ীৰ হিচাপ লোত এদল কঁাড়ীৰ মাজত এটা পাইক নোলাল। সেই পাইফটো লৈ গল, এই বিষয়ে অনুসন্ধান হবলৈ ধৰিলে। কাড়ী গোপন কৰা এট। এ পণ। বিয়াৰ প্ৰতি বৰবৰুৱাৰ বৰ কোং হল আৰু তেও গও কবি [ ৫৬ ] ________________
সাহিত্য-সংগ্ৰহ। বি হল। সেই এৰৰবায়ে যে সেই অন ফাঁড়ী পাই তা কোনেক নোৱাৰে। পাচে বৰবৰুৱাই যেতিয়া গও বিহিবলৈ মন কৰিলে, তেতিয়া এটা বৰাই মৰণত শৰণ দি আঠুকাঢ়ি বৰকৰাত জনালে, “দেউতা ঈশ্বৰ,। লেখিছে গা লেখিলেই পাইক ওলাব। ” এই কথা শুনা মাত্ৰেই বুদ্ধিমান বৰষয়াই আনিলে সে নিজেই সেই ঝাড়ী পাইক। পাচে ৰাজেশ্বৰ সিংহ স্বৰ্গদেৱত নাই, কড়াৰ কাকতৰ পৰা ওলাই চমুৱাত সোমাল। কাড়ীৰ পৰাই নাম কাটি ৰজাই সত্ৰ বা দেৱালয়ৰ পাইক বা কত কৰে। কোনো লোকক বন্দী দিয়ে। চাইটা মানুছে এটা গোট পাইক হৈছিল আৰু এটাই এপোৱা। শাড়ী কি চমুৱ। উভয়তে এইৰূপ গোট গণনা। প্ৰতি কাড়া পাইকে এটি নিৰ্দিষ্ট সময় পৰ্যন্ত ৰাৰ বা বিষয়াৰ কাৰ্য্য কৰিব লাগে। সেই কাল অতীত হলে আন পাইকে তাক সলনি কৰে। খাটনিৰ কাল দহ দিনেই অতি নন। চমুৱা হৈ যিবিলাক মানুষ কোনো বিশেষ খেলত সোমা, সিও এই দৰেই কোনো এসমত খাটনি কৰে। সময়ে সময়ে খাটনিৰ কালৰ ব্যানাধিক্য হয়। চমুৱা খেলৰ লোকসকলে সেই খেলৰ লোকে যি কাৰ্য্য কৰিব লাগে, সেই কাৰ্য্য সৰুৰেপৰা শিক্ষা কৰে। শিক্ষিত হলেই সেই কাৰ্যত এন্বত হয়। যেতিয়ালৈকে শিক্ষাত মুঠে, তেতিয়ালৈকে সি কাৰ্যত হাত মিলিয়ে। যেনে, সোণাৰীৰ খেলৰ লোকসকলে সৰুৰেপৰ সোণাৰীৰ কাৰ্য্য শিক্ষা কৰে। যেতিয়া ৰাষৰীয়া কাম কৰিবপৰা হয়, তেতিয়াহে সেই কত যেময়। কাড়া পাইকৰ এটা নিয়ম এই যে ১৬ বছৰ নহয় মানে সি পাই গণনাত নপৰে, ১৮ বছৰ হৈ গলেই সি পাইকৰ গণনাত পৰে। পাচে পাইকৰ গণনাত পৰে এই ভয়তে মুনি লবিলাকে অনেক বয়সলৈকে কাপোৰ পিপিন্ধিছিল। ঝাড়ী পাইকৰ ওপৰত যি বিষয় থাকে, সেই বিষয়াই সময়ে সময়ে খাটিৰ যে মানুহ বিচাৰি ফুৰিছিল। অনেক বিষয়াই আকৌ পাইক গোপন কৰিছিল, যা পৰিলে সেই বিষয়াই উগ্ৰদণ্ড পাইছিল। কাড়ী এক চমুৱা বিনে মহ, ভ, দেৱলীয়া, পাইক আৰু গোলাম এই কেইবি। এজাও ছিল। এক প্ৰকাৰ এই পাঁচ বিধ প্ৰজাও চমুৱা। কোনো সন্ত্ৰ বা থালয় মিলে ধৰ্ষ-চৰ্চ কৰে আৰু দেশৰ ধৰ্ম প্ৰবৰ্তা, সেইসকলেই [ ৫৭ ] ________________
আগৰ দিন।
মহন্ত। সেই সত্ৰৰ মহন্তৰ সেৱ-জষা কৰিবলৈ যি লোক নিযুক্ত সেই ৰোৰ ভকত। কোনো দেৱতাৰ বা দেৱমন্দিৰৰ কাৰ্য্য চলাওঁতা লোকক দেৱলীয়া বোলে। সত্ৰ আৰু দেৱালয় অথবা কোনো অৱস্থাৰ আন কোনো বিষৰ কাজ কাম কৰা লোবিলাকক পাইক ৰোলে। কোনো লোকৰ দাস কৰা লোকবিলাকেই গেলাম। গোলামৰ ওপৰত গৃহস্থৰ সম্পূৰ্ণ কৰ্তৃত্ব; তাক নন, বিক্ৰয়, হস্তান্তৰ কৰিব পাৰে। পুল-কাৰ ওপৰতো পিতৃমাতৃৰ সেইৰূপ স্বত্ব। যিসকল লোকক ৰাই কোনো ধৰ্মালয় বা দেৱালয়ত অথবা আন কোনো লোকক সমৰ্পণ কৰে, তাৰ ৰাজদণ্ড বিনে ৰাজকীয় সকলে। গুছে। অৰ্থাৎ বাথৰৰ কৰ-কাটল, পঞ্চক, বেঠ, বেপাৰ, জলক, যৰক্ষাৰ চোৰ, ছিনলা, ধুমছি, মাড়েশা, দান, খুত, দণ্ড. বন্ধ, হাট, খাট, চকী, ফাট এইসকলৰ দায়ৰ পৰা সেইবোৰ মানুহ মুক্ত হয়। স্বাক সেইসোৰ মানুহ দিয়া হয়, সেইসকলেই সেইবোৰ ৰাৰ লব পাৰে। আমি যি সময়ৰ কথা লিখিছে। সেই সময়ৰ অসম দেশৰ প্ৰা সংখ্যা ২৪ লক্ষৰ অধিক নাছিল। [ ৫৮ ]সাহিত্য বিচাৰ।
সাহিত্যৰ সাধাৰণ লক্ষণ।
মানুহে নিজ বুদ্ধিৰে আজিলৈকে যি যি কাম কৰিছে, তাৰ ভিতৰত সাহিত্যকে ঘাই বুলিব পাৰি। সাহিত্যৰ গুণ সংসাৰ জিনি আছে। ইয়াৰ নিচিনা মনমোহনীয়া বস্তু জগতত আৰু বিচাৰি পাবলৈ বৰ টান। সাহিত্যৰ গুণত বিষাদত বুৰ যোৱা মানুহৰো মনোবিকাৰ উপশম হয়; ৰুগীয়াৰ ৰোগ সকাহ পৰে; কাঠ-বুকুৱা মানুহৰ মনত দয়াৰস জন্মে; খং, খিয়াল ইত্যাদি যি মানুহৰ ৰিপুবিলাক আছে, সিহঁতো লাহে লাহে কমি যায়। কিন্তু এই সাহিত্য-সুখ সকলোৱে ভোগ কৰিবলৈ নাপায়। আগেয়ে কিছু জ্ঞান আৰ্জি নললে সাহিত্যৰ ৰস পোৱা বৰ টান। সেই দেখিহে মুৰ্খ আৰু অসভ্য জাতিবোৰে সাহিত্যৰ মোল নাপায়; আনকি, সাহিত্য বুলিবলৈ বস্তু এটাই সিহঁতৰ নাই। জ্ঞান সাহিত্য সুখৰ মূল। জ্ঞানৰ ৰশ্মিয়ে মন পোহৰ নকৰিল সাহিত্যৰ অসীম ৰূপৰ অলপো দেখিবলৈ নাপায়। এই জ্ঞান কেৱল লিখা পঢ়া শিকিলেই হয়, এনে বুলি ভবা অনুচিত। অনেক মানুহ আছে, তেঁওলোকে লিখা-পঢ়া জানে আৰু টান টান পুথিৰ অৰ্থ ও নিমিষতে কৈ দিব পাৰে, তেও সাহিত্যৰ ৰস বুজিবলৈ টান পায়। এই কথাটো প্ৰথমতে আচৰিত যেন লাগিব পাৰে, কিন্তু অলপ গমি চালে দেখা যায়, যে যি জ্ঞানৰ বলত সাহিত্যৰ ৰস বুজিব পাৰি সি লিখা-পঢ়া শিকিলেই হোৱা বস্তু নহয়। তাৰ নিমিত্তে বেলেগে পুৰুষাৰ্থ কৰিব লাগে, তেহে সেই জ্ঞান লাভ কৰিব পাৰি। নীতি-বিজ্ঞান, মনো বিজ্ঞান বা গণিত ইত্যাদি শাস্ত্ৰত বৰ পাৰ্গতালি লাভ কৰিলেও সাহিত্যৰ একো নাজানিব পাৰে। কিয়নো, মনোবিজ্ঞান শিকোঁতে সাহিত্য শিকা নহয়।
এই জ্ঞান যে দুৰ্লভ এনে নহয়। অন্য কথা শিকিবলৈ যিমান দুখ কৰিব লাগে, সাহিত্য বোধকৰোঁ তাতকৈ অলপ শ্ৰমতে শিকিব পৰা যায়। যেতিয়া [ ৫৯ ] মানুহে লিখা পঢ়া আৰম্ভ কৰে, তেতিয়াৰ পৰা সাহিত্যৰ ফাললৈকো চকু দিব লাগে; সদাই তাত মন দিলেহে পিছে উপকাৰ পোৱা যায়। যদি সৰুৰে পৰা সাহিত্যৰ লগত একো সময় নাৰাখা, তেন্তে ডাঙ্গৰ হলে তাৰ কেনেকৈ বুজিবা? একেই সাহিত্য এটা অটল বিষয়, তাতে যদি আৰম্ভৰে পৰা তাক হেলা কৰা যায়, তেনেহলে পিচে তাৰ সোৱাদ পোৱা বৰ টান। কিন্তু নিচেই সৰুতে সাহিত্য শিকিবলৈ ধৰাও উচিত নয়, কিয়নো তেতিয়া বহুত কথাৰ অৰ্থকে বুজি নাপায় আৰু অৰ্থ বুজি পালেও কথাৰ ভিতৰ সোমাই তাৰ সাৰ বিচাৰি উলিয়াব নোৱাৰে। যেতিয়া বুজি পূৰঠ হয়, জটিল কথাৰ আঁত বিচাৰি উলিয়াব পাৰে, আৰু নীৰস বিষয়ত লাগি থাকিবলৈ বেজাৰ নলগা হয়, তেতিয়াহে সাহিত্যৰ ফালে মন দিয়া যুগুত। সাহিত্য এবাৰ মন বহিলে আৰু শঙ্কা নাই। তাৰ সোৱাদ এবাৰ পালে পাহৰিব নোৱাৰি। সেই দেখিহে এজন কবিয়ে ঈশ্বৰ খাটিছিল, যে তেওঁক যেন এই পৃথিবীত আকৌ জনম দিয়ে, কাকে যেন তেওঁ সাহিত্য সুধা পান কৰিবলৈ পায়।
সাহিত্যৰ সোৱাদ আন বিলাক মিঠা বস্তুৰ দৰে নহয়। আন আন বস্তুৰ সোৱাদ জিভাৰে পাওঁ, আন বস্তুৰ ৰূপ চকুৰে দেখোঁ। কিন্তু সাহিত্যৰ সোৱাদ মুখৰ জিভাৰে নাপায় তাক মনেৰে চাকিব লাগে, তেহে তাৰ রূপ বা সোৱাদ গম পোৱা যায়। সেই দেখি জিভা নোহোৱা মানুহেও সাহিত্যৰ ৰকম বুজিব পাৰে। কনাইও তাৰ রূপ দেখি ভোল যায়। সাহিত্য সম্ভোগৰ নিমিত্তে বহুত ধন-বিতে খৰচ কৰিব নালাগে, বা দেশ এৰি বিদেশলৈকো যাব নালাগে। ঘৰতে বহি সেই পৱিত্ৰ সুখ ভোগ কৰিব পাৰি। আৰু সুখৰ অন্তত কেতিয়াবা দুখ মিলে, কিন্তু সাহিত্যৰ পৰা আনন্দ পোৱা যায়, তাত বিষাদৰ অলপো মিহলি নাই। সাহিত্য কেৱল সুখৰ ভঁৰাল। নন্দন কানন যেনেকৈ দেৱতা সকলে অমৃত পান কৰি সকলো দুখ পাহৰে, সেই দৰে জ্ঞানী মানুহে সাহিত্য পঢ়ি বা সমালোচনা কৰি সংসাৰৰ চিন্তা পাহৰে আৰু পৰম হৰিষে কাল নিয়ায়। জ্ঞানী লোকৰ পক্ষে সাহিত্য জিৰণি লোৱা ঠাই। আনকি মানুহৰ যেতিয়া গৃহকৰ্ম্ম কৰি ভাগৰ লাগে, তেতিয়া তেওঁলোকে গীত-বাজনা বা আন কোনো [ ৬০ ] ক্ষণস্থায়ী সুখৰ আশ্ৰয় লয়। জ্ঞানী লোকৰ ভাগৰ লাগিলে সাহিত্য ৰূপ বিলাস বনত সোমাই তাৰ নানা বিধ শোভা চাই চাই ভাগৰ পাহৰে। এই পৱিত্ৰ সুখ লভিবলৈ সকলোৱে যত্ন কৰা উচিত। কোন বাটে গলে এই সুখ লাভ কৰিব পাৰি তাক আমি ক্ৰমে দেখুৱাম। সম্প্ৰতি সাহিত্য কি বস্তু, কিহকনো সাহিত্য বোলে, তাৰ লক্ষণ কেনে, কোনে কি বস্তুৰে সাজিলে, কেতিয়া হল, আগেয়ে কেনে আছিল, এতিয়া কেনে হৈছে, আৰু আন কিহৰ লগত সাহিত্যৰ বিশেষ সমন্ধ আছে, জয় জয়তে এই কেটা কথা ভালকৈ বিচাৰি চাব লাগিব। তেহে আমি সাহিত্যৰ ওচৰ চাপিব পাৰিম।
সংসাৰৰ সকলো প্ৰাণীতকৈ যে মানুহে ইমান বেছি উন্নতি কৰিছে, তাৰ কাৰণ এই যে সিহঁতে নিজৰ মনৰ ভাব আনক ভাঙ্গি কব পাৰে। এটা মানুহে নিজ বুদ্ধিৰে যি শিকে তাক তাৰ লগৰীয়াবিলাকক বুজাই কব পাৰে। এই ক্ষমতা নথকাহেঁতেন মানুহে কেতিয়াও ইমানখিনি উন্নতি কৰিব নোৱাৰে। যেয়ে যি শিকে, সি তাৰ লগতে লোপ হলহেঁতেন। এতিয়া সেই ক্ষমতাৰ গুণত আমি আনে শিকা বা উলিওৱা কথাৰ পৰা উপকাৰ পাওহঁক। যি উপায়ৰ দ্বাৰাই এজনৰ মনৰ ভাব আন এজনক প্ৰকাশকৈ কব পৰা যায় সেই উপায়ৰ নাম ভাষা। ভাষা কেনেকৈ হল তাক কোনে সাজিলে এই বোৰ কথা আমাক এতিয়া নালাগে। সম্প্ৰতি ইয়াকে জানি থলেই হব, যে আমি ভাষাৰ গুণতহে অন্য জীৱ-জন্তুতকৈ বেছি উন্নতি লাভ কৰিব পাৰিছোঁ। এই ভাষাৰ দ্বাৰাই আমাৰ মনৰ ভাব ব্যক্ত কৰোঁ। এই ভাষাৰেই হে আমি পৃথিবীত সবাতকৈ শ্ৰেষ্ট। কিন্তু অকল ভাষাই আমাৰ ইমান উপকাৰ সাধিব নোৱাৰিলেহেঁতেন। যেতিয়া মানুহে লিখিব নাজানিছিল,যেতিয়া কাপোৰ ব্যৱহাৰ পৃথিবীত নাছিল, সেই সময়ত ভাষাৰো বৰ আদৰ নাছিল। ভাষা যে ইমান গুণৱতী হল, ই কেৱল লিখাৰ বলতহে। মানুহে বুদ্ধিৰে উলিওৱা কথা লিখি থবলৈ এইটো উপায় নথকাহেঁতেন, ভাষাৰ পৰা নামি ইমান উপকাৰ কেতিয়াও নাপাওঁ।
মানুহে যেতিয়াৰ পৰা কথা লিখিবলৈ ধৰিলে, সেই দিনৰ পৰা সাহিত্যৰ সৃষ্টি বুলি ধৰিব পাৰি। ভাষা লিখিলেই সাহিত্য নাম পায়। ভাষা আরু সাহিত্যৰ ভিতৰত ইমান মিল, যে সময়ে সময়ে কোনটো কি বাছি [ ৬১ ] টান হৈ পৰে। কিন্তু এই কথাৰ পৰা এনে ভাবি লোৱা উচিত নহয়, যে ভাষা আৰু সাহিত্য একে। সিহত আকাৰে প্ৰকাৰে একে ৰকম হলেও, দুইও বেলেগ বেলেগ বস্তু। সিহতৰ গুণ বেলেগ, লক্ষণ বেলেগ, আরু নামো সুকীয়া। কিছুমান কথাত যদিও দুইৰো বৰ মিল দেখা যায়, কিছুমান কথাত আকৌ ইমান অমিল, যে সিহতৰ ভিতৰত একো সমন্ধই নাই বুলিব পাৰি। প্ৰথমতে চোৱাঁ, ভাষা কেৱল এটা নাম মাথোন। ভাব প্ৰকাশ কৰিবলৈ মানুহ মুখেৰে নানা প্ৰকাৰ শব্দ কৰে তাৰ একোটা শব্দৰ নাম আখৰ। আখৰৰ এটা বা কেইবাটাও গোটখাই এটা বস্তুৰ নাম হয়। এই নামবোৰ যেতিয়া মানুহে মনৰ ভাব প্ৰকাশ কৰিবলৈ উচ্চাৰণ কৰে তেতিয়া তাকে ভাষা বোলে। কিন্তু সাহিত্য কাপ-আকতেৰে গঢ়া বস্তু। মানুহে লিখিবলৈ শিকাৰ আগেয়েও ভাষা আছিল, আৰু এতিয়াও আছে। কিন্তু সাহিত্য আগেয়ে নাছিল। ভাষাৰ আদখিনি ঈশ্বৰে আৰু আদখিনি মানুহে কৰা, কিন্তু সাহিত্য হ’ল সৰ্ব্বাশে মানুহৰ হাতে গঢ়া বস্তু। সাহিত্য আৰু ভাষাৰ ভিতৰত যে কেৱল এই খিনিহে অমিল এনে বুলি ভবা উচিত নহয়। ৰাতি আৰু দিনৰ যেনে প্ৰভেদ, সিহঁতৰ ভিতৰতো প্ৰায় সিমানেই প্ৰভেদ। মিল কেৱল একে ঠাইত মাথোন দেখা যায়। আগতে কৈ অহা হৈছে যে নানা বিধ শব্দ গোট খুৱাই একেঠাই কৰি এটা ভাব প্ৰকাশ কৰাৰ নাম ভাষা। এতেকে ভাষা শব্দ মূলক, অৰ্থাৎ শব্দ নহলে ভাষাৰ সৃষ্টি হব নোৱাৰে। যদি কাহানিবা মানুহে শব্দ এটাইবোৰ পাহৰি যায়, তেন্তে সেই দিনাই ভাষাৰো মুৰ মৰিব। সাহিত্যও প্ৰায় তেনেকুৱা। কিছুমান শব্দ লগ কৰি এটা কথা লিখিলেই সাহিত্য হয়। এতেকে সাহিত্যকো ভাষাৰ নিচিনা শব্দৰ সমষ্টি বা পুঞ্জ বুলিব পাৰি। এই ঠাহতে ইহঁত দুয়োৰো বৰ মিল দেখা যায়। ইয়াত বাজে এহেলৈ যত ধৰা তাতে সিহঁত বেলগ। ইহঁত দুইৰো ভিতৰত কত কত মিল আৰু কত অমিল ভালকৈ বুজি নললে সাহিত্য শিকাত বহুত বিঘিনি জন্মিব পাৰে। কিয়নো, আমি আদিত কৈছোঁ, যে কতবিলাক মানুহে ভাষা শিকে হয় তেও সাহিত্যৰ ৰস নাপায়। ভাষা ওপৰতে থকা বস্তু চকু ফুৰালেই তাক দেখা যায়। যেৱে আখৰ চিনে আরু শব্দৰ অৰ্থ জানে সেয়ে ভাষা দেখা পায়, আরু শিকিব পাৰে কিন্তু সাহিত্য তেনেকুৱা নহয়। [ ৬২ ] তাক ভাষাৰ মাজৰ পৰা চালি-জাৰি উলিয়ালেহে পোৱা যায়। সি ভাষাৰ তলত ঢাক খাই থাকে, বিচাৰি উলিয়ালেহে ওলায়। ভাষা এটা বস্তু সাহিত্য তাৰ ৰূপ, ভাষা শৰীৰ সাহিত্য আত্মা, বা ভাষা পদাৰ্থ সাহিত্য তাৰ গুণ। নাইবা, এই দৰেও ধৰিব পৰা যায়, যে ভাষা এটা ফুল সাহিত্য গোন্ধ, ভাষা মাটিকঁঠাল সাহিত্য তাৰ সোৱাদ।
এই দৰে ভাষাৰ মাজৰ পৰা সাহিত্য বিচাৰি উলিয়াকে সাহিত্য শিক্ষা বোলে। এই শিক্ষা অবদ্য অতি টান কাম অলপ শ্ৰম কৰি সাধিব নোৱাৰি। গুৰিৰ পৰা লাহে লাহে অভ্যাস নকৰিলে একে দিনে যে সাহিত্যৰ ৰস বুজা হব পাৰি এনে কথা কেতিয়াও মনত ঠাই নিদিবা। এই কাম কৰিবলৈ যে কতবা কিছুমান নিয়ম আছ এনে নহয়। এনেয়ো থকাহেঁতেন ই ইমান টান হবই নোৱাৰে। যি যি কোনো নিয়ম বন্ধা আছে, অৰ্থাৎ নিয়ম অনুসৰি চলিলেই যি কাম সিদ্ধ হয়, তাক টান কাম বুলিব নোৱাৰি। কিয়নো, নিয়ম হাজাৰ টান হলেও, মানুহে পুৰুষাৰ্থ কৰি তাক বুজিব পাৰে, আরু সেই দৰে চলিব পাৰে। যিবোৰ কামৰ একো নিয়ম নাই সেই বোৰেহে আচলতে টান। এই দেখি সাহিত্য শিক্ষা সুৱলা কৰিবলৈ একো উপায় দিব নোৱাৰি। যি তাক শিকিব খোজে তেওঁ কিছুমান দিন মন দি ধৰিলেই অপোনাআপুনি বহুত উপাই ওলায় পৰিব। ইয়াত শিকোঁতাৰ সহায় কৰিবৰ নিমিত্তে আমি স্থূল স্থূল দুই চাইটা কথা উনুকিয়াম। এই আৰ্হি অনুসৰি কাম কৰিলে যে কিছু উপকাৰ হব, তাত আমাৰ এক ধনিষ্টাও সন্দেহ নাই।
পৃথিবীত যত বস্তু আছে তাৰ সকলোৰে দুই পিঠি। কথাৰো ভাব ঠিক এনেকুৱা। এটা লিখা প্ৰৱন্ধৰ দুটা পিঠি, তাৰে এপিঠিৰ নাম কথা বা শুধ ভাষা আৰু আনটো পিঠিৰ নাম সাহিত্য। যেতিয়া আমি প্ৰৱন্ধত কোৱা কথা কেটালৈ মাথোন মন কৰোঁ, অৰ্থাৎ লিখকে যি ভাব প্ৰকাশ কৰে তাত মাথোন মন দিওঁ, তেতিয়া আমাৰ চকু কেৱল ভাষাতহে থাকে। কিন্তু যদি তাক এৰি বা তাত বাজেও লিখকৰ লিখাৰ ধৰণলৈ চাওঁ অৰ্থাৎ লিখকে কেনেকৈ মনৰ ভাব প্ৰকাশ কৰিছে, তেওঁ কি কি শব্দ ব্যৱহাৰ কৰিছে, কি উপমাৰে বুজাইছে, আৰু কেনে ভাবত লিখিছে, এই বোৰ কথালৈ মন দিয়া যায়, তেন্তে সেই প্ৰৱন্ধৰ তেতিয়া সাহিত্য বিচৰা হয়। মুঠতে কব লাগিলে লিখকে যি কয়, তালৈ মন [ ৬৩ ] কৰিলে ভাষা আৰু যেনেকৈ কৈছে তালৈ মন কৰিলে সাহিত্য বিচাৰ কৰা হয়। যি মানুহে প্ৰৱন্ধত কোৱা কথা অৰ্থাৎ বাতৰিটো মাথোন বিচাৰে তেওঁ সেই প্ৰৱন্ধৰ সাহিত্য নেদেখে। সাহিত্য বিচৰা মানুহে প্ৰৱন্ধত থকা উপমাৰ মিল, শব্দৰ পাতনি, ভাবৰ গাঁথনি, আৰু লিখাৰ প্ৰণালীলৈ মন কৰে। এটি উদাহৰণ দিওঁ চোৱা। “ঈশ্বৰ দয়াৰ সাগৰ” এই এটা বাক্য। এতিয়া আমি যদি বাক্যটা পঢ়ি ইয়াকে বুজি থওঁ যে ঈশ্বৰ বৰ দয়ালু তেনেহলে আমি তাৰ ভাষাতহে মন দিলোঁ। কিন্তু যদি এই দৰে ভবা যায়, যে এই ঠাইত ঈশ্বৰ নিদি পৰমেশ্বৰ লিখা হেঁতেন শুনিবলৈ ভাল হলহেঁতেন, বা ঈশ্বৰ শব্দটোৱে এই ঠাইত সুন্দৰরূপে খাই পৰিছে আন শব্দ দিলে বেয়া হব, তেনেহলে আমি তেতিয়া বাক্যটোৰ ভাষা বিচৰা নাই, আমাৰ মন তাৰ সাহিত্যতহে আছে। আৰু এই দৰেও ভাবি চাব পাৰি, যে ঈশ্বৰক দয়াৰ সাগৰ নুবুলি দয়াতৰঙ্গিনী বা দয়াকূপ বোলা ভাল আছিল বা দয়াকূপ বুলিলে নিমিলে, কিয়নো ইশ্বৰ সৰ্ব্বব্যাপী, এতেকে দয়ানদী বোলা যাওক, বা এই শব্দটো শুনিবলৈ কৰ্কশ, এতেকে দয়াতৰঙ্গিনী বোলা ভাল; এনেকুৱাবোৰ কথা লৈ মন কৰিলে সাহিত্য বিচাৰ কৰা হয়।
এতিয়া সুন্দৰরূপে বুজিব পাৰি, যে সাহিত্য কোনো ভাষাৰ অলঙ্কাৰ মাথোন। এই অলঙ্কাৰবোৰ গুচাই যদি ভাষাক একেবাৰে নাঙঠ কৰা যায়, তেন্তে তাৰ এইরূপ নাথাকে। কিন্তু ভাষাক একে বাৰে নিৰলঙ্কাৰ কৰা অতি দুস্কৰ। তাক বেয়া সাজ পিন্ধাই দেখিবলৈ কুৎসিৎ কৰিব পাৰি, কিন্তু সমূলি নাঙঠ কৰিবলৈ টান। কিয়নো শব্দই ভাষাৰ অলঙ্কাৰ, আৰু আগত কোৱা হৈছে, যে শব্দই তাৰ মূল। যদি শব্দ এটাইবিলাক কাঢ়ি নিয়া যায়, তেন্তে ভাষাই নাথাকে। ভাষাক শুৱনী কৰিবলৈ মানুহে নানাবিধ অলঙ্কাৰ পিন্ধায়। কেৱল ভাষাই মানুহৰ মন টানিব নোৱাৰে। বেয়াকৈ লিখা পুথি পঢ়িবলৈ কাৰো মন নাযায়। তেনেকুৱা পুথি এবাৰ পঢ়ি চালেই দুনাই মেলিবলৈ বেয়া লাগে। কিন্তু ভাল বছা শব্দ, সূৰৰ উপমা, বা নতুন মনোহৰ ভাবেৰে সজাই পুথি লিখিলে তাক সকলোৱে আদৰ কৰে। তাক এবাৰ পঢ়িলে আকৌ পঢ়িবলৈ মন যায়। কালিদাসে শকুন্তলা লিখিবৰ আজি কত যুগ হল, তেও সেই শকুন্তলা পঢ়ি মানুহে আজিলৈকে ৰস পায়, আজিও [ ৬৪ ] সকলোৱে তাক আদৰ কৰি ৰাখে, হেপাহ কৰি পঢ়ে। ইয়াৰ কাৰণ এই যে শকুন্তলা বত্ৰিশ অলঙ্কাৰে বিভূষিতা। তাক পঢ়িলেই মানুহৰ মন মোহ যায়। যি সাহিত্যৰ ৰস বুজা মানুহে এবাৰ শকুন্তলা পঢি চাইছে সি কেতিয়াও তাক পাহৰিব নোৱাৰে।
যদিও অলঙ্কাৰে সাহিত্যৰ ইমান উপকাৰ কৰে, তাৰ পৰা যে কিছু কিছু অপকাৰ হোৱা নাই এনে নহয়। অলঙ্কাৰ লগাওঁতে দুই চাইটা নলগা শব্দ বা উপৰুৱা ভাব ব্যৱহাৰ কৰিব লগাত পৰে। যি কথা আচলতে নাই তাকো কেতিয়াবা আছে বুলি কব লাগে। পাচে, যি মানুহে পঢ়ে তেওঁ অলঙ্কাৰৰ কথাখিনিকো সঁচা বুলি ধৰি থয়। সাহিত্যৰ ভিতৰত যদি কিবা ঘুণ আছে, সি শব্দৰ আৰু ভাবৰ বহুলতাইহে। বহুলতাই অনেক মানুহৰ ভ্ৰম জন্মায়। এই নিমিত্তেহে বোধকৰোঁ মূলতে মিছা কথাতো মানুহৰ অটল বিশ্বাস দেখা যায়। মানুহে এই কথাটো ভাবি নাচায় যে কোনো এটা বস্তুৰ বৰ্ণনা কৰিব লাগিলে, আরু সেই বৰ্ণনা যদি ধুনীয়া কৰিব খোজা যায়, তেনেহলে মাজে মাজে দুই এটা বিশেষণ ব্যৱহাৰ কৰিব লগা হয়। সেই বিশেষণবোৰৰ ভাব নানা প্ৰকাৰ হব পাৰে। বিবেচনা কৰাঁ, তুমি এজোপা গছ বৰ্ণাবা সেই গছৰ ডালবোৰ বৰ দীঘল। পিচে বৰ্ণনাত তুমি লিখিব লাগিব যে তাৰ ডালবোৰ সুদীৰ্ঘ বা অতিশয় দীঘল আছিল। বৰ দীঘল বুজাবলৈ যি দুটা বিশেষণ ইয়াত ব্যৱহাৰ কৰা হল, তাক দেখোঁতে সিমান জটিল বা দ্ব্যৰ্থযুক্ত যেন নেদেখা হয়, কিন্তু অৰ্থ ভাঙ্গিবৰ সময় তাৰ কেইবাটাও অৰ্থ ওলায়। সুদীৰ্ঘ বুলিলে কেৱল নিয়মিত ৰূপ দীঘলহে বুজায় যে এনে নহয়, অস্বাভাবিক দীঘল বুজাব পাৰে। সচৰাচৰ গছৰ ডাল যিমান দীঘল হয়, সিমান দীঘল হলেও সুদীৰ্ঘ বুলিব পাৰি, আৰু অদ্ভুত দীঘল হলেও সুদীৰ্ঘ বুলিব পাৰি। এই দুটা অৰ্থৰ কোনোটো সঁচা বুলি লব লাগিব তাক ঠাৱৰকৈ কোৱা টান। কিন্তু সেই বুলি মানুহে বৰ্ণনাৰ আচল ভাবটা ধৰিব নোৱাৰে নে? অৱশ্য পাৰে। সুদীৰ্ঘ বা অতিশয় দীঘল বুলিলে এনে বুজা যুগুত যে সচৰাচৰ গছৰ ডাল যিমান দীঘল হয় এই জোপা গছৰ ডালো সিমানেই দীঘল আছিল। কোনো এটা কথা লিখিব লাগিলে কিছু বঢ়াই নেলেখিলে নহয়; নাইবা বৰ্ণনাৰ ৰস নাইকিয়া হৈ পৰে। সেই গছ জোপাৰ ডালকেটা বৰ্ণাওতে যদি [ ৬৫ ] সুদীৰ্ঘ নুবুলি এশ বা ডেৰ শ হাত বুলি আচল জোখটো দিয়া যায়, তেনেহলে প্ৰৱন্ধৰ ভাষা সুললিত নহব পাৰে, বা আন কোনো প্ৰকাৰে বেয়া হব পাৰে। এই কথাটো মানুহে গমি নাচায়। বৰ্ণনাত যি পায় তাক বিশ্বাস কৰে। ৰামায়ণত কয় যে হনুমন্তে হেনো নোমে নোমে একোটা পৰ্ব্বত বান্ধি লৈ জঁপিয়াইছিল, এই কথাটো কেৱল ভাবৰ বহুলতা মাথোন। ইয়াৰ দ্বাৰাই কবিয়ে দেখাইছে যে হনুমন্ত বৰ বলবান আছিল, তেওঁ বৃহৎ বৃহৎ পৰ্ব্বতকো তৃণ যেন দেখিছিল। আচলতে যে হনুমন্তই দহ হেজাৰ পৰ্ব্বত গাত বান্ধি লৈ জাঁপ মাৰিছিল এনে কথা নহয়। ৰামায়ণ আরু মহাভাৰতত এনেকুৱা শব্দ আৰরু ভাবৰ আধিক্য অনেক পোৱা যায়। আন আন পুথিতো আছে হয়, কিন্তু পৰিমানে ইমান নহয়। এই দুখন পুথিত কথাবোৰ ইমান বঢ়াই বঢ়াই লেখিছে যে তাৰ পৰা আচল সাৰ কথাখিনি বাছি উলিওৱা বৰ টান হৈ পৰিছে। পৃথিবীত আন যিবিলাক জাতি আছে তেওঁলোকৰ সাহিত্যতো এই দোষ বা দোষযুক্ত অলঙ্কাৰ আছে; কিন্তু হিন্দু, গ্ৰীক আৰু মুছলমানৰ সাহিত্যত বৰ বেছি পৰিমাণে দেখা যায়। আন জাতিৰ লিখকে যদি একক চাৰি কৰে, হিন্দু আরু মুছলমানে তাক চাৰি হাজাৰ নকৰে মানে নেৰে। এই দোষ অৱশ্যে একেবাৰে গুচাব নোৱাৰি, কিয়নো ই সাহিত্যৰ এবিধ অলঙ্কাৰ। কিন্তু বহুতকৈ এনেকুৱা অলঙ্কাৰ লগালে ভাষা শুৱনী নহৈ কদাকাৰহে হয়।
ভাষাক অলঙ্কাৰ পিন্ধাবলৈ খোঁজোতে কেতিয়াবা মিছা কথাও কব লগা হয়, অৰ্থাৎ যি বস্তুটো বা গুণটো নাই তাকো আছে বুলি কব লগাত পৰে। এই দোষটো প্ৰায় আখৰ মিলাওঁতে বা শুনিবলৈ সুললিত কৰোঁতেহে হয়। এটা আখৰৰ নিচিনা আন এটা শব্দ লগাওঁতে লিখকে দুই চাইটা মিছা কথা লিখে। বিবেচনা কৰাঁ, এটা মানুহক তুমি উত্ৰাৱল বুলি বৰ্ণাইছা, কিন্তু উত্ৰাৱল শব্দটোৰ দৰে আরু দুই চাইটা শব্দ আছে; যেন উগ্ৰ, উষ্ণ, বা উতনুৱা। পিচে লিখকে যেতিয়া উত্ৰাৱল শব্দটা লিখে তেতিয়া ভাষা সুশ্ৰাব্য কৰিবৰ মনেৰে উগ্ৰ বা উতনুৱা কথাও লিখি পেলাব। লিখকে জানিব পাৰে, যে উত্ৰাৱল মানুহ জন উগ্ৰ বা উতনুৱা নাছিল, তেওঁ দুয়োটা শব্দ একে লগে লিখিলে শুনিবলৈ ভাল হয় দেখি তেওঁ অৰ্থলৈ বৰ কাণ নকৰে। এনেকুৱা কথা সকলো [ ৬৬ ] প্ৰৱন্ধতে পোৱা যায়। ইও সাহিত্যৰ এবিধ অলঙ্কাৰ, এতেকে এই দোষ গুচাবৰ একো উপায় নাই।
ভালকৈ গমি চালে দেখা যায়, যে কথা লিখি উলিয়ালে তাৰ গঢ় আগৰ দৰে নাথাকে। মানুহৰ মুখৰ পৰা গৈ কাপৰ মুখত পৰিলেই মূৰ্ত্তি বেলেগ হয়। কদাকাৰ বস্তু শুৱণী হৈ পৰে, মিছাকো সঁচা যেন লাগে। ইয়াৰ কাৰণ এক প্ৰকাৰে আগেয়েই কোৱা হৈছে। বাঢ়ৈ আৰু খনিকৰে যেনেকৈ সাধাৰণ কাঠ বা মাটি এডোখৰকে সুন্দৰকৈ চাঁচি কাটি তাৰ ওপৰত ধুনীয়া ৰহণ লগাই চিক্চিকীয়া কৰি পেলায়, সেই দৰে লিখকেও এটা অতি সামান্য বস্তুকে সুন্দৰ সুন্দৰ শব্দ আরু উপমা যোজনা দি সজাই এনে শুৱনী কৰিব পাৰে যে, তাক আগৰ সেই সামান্য বস্তুটো বুলি চিনিবই নোৱাৰি। এই দেখিহে কিতাপত পঢ়া ঠাইবোৰ বা মানুহ বিলাকক চাবৰ বৰ মন যায়। যি এবাৰ কাদম্বৰী বা শকুন্তলা পঢ়িছে, তাৰ মনত সদাই এনে ইচ্ছা যে পুনৰায় সেই দিন উলটি আহক, পুনৰপি যেন অৰণ্যৰ মাজত সেই দৰে মুনিৰ আশ্ৰম দেখিবলৈ পাব। মহাভাৰতত নৈমিষাৰণ্যৰ কথা পঢ়ি এনে বোধ হয় যে সেই হাবি স্বৰ্গৰ নিচিনা সুখময় মহা পৱিত্ৰ ঠাই। কিন্তু যদি সেই ঠাইবোৰ চাবলৈ যোৱা যায়, তেন্তে দেখিবা যে কিতাপত পঢ়ি যেনে লাগিছিল আচলতে তেনেকুৱা নহয়। আমি থকা ঠাইবোৰ যেনেকুৱা সিও প্ৰায় তেনেকুৱা, অলপহে যদি প্ৰভেদ ওলায়। এই এটাইবোৰ কবিৰ কাপৰ গুণ।
সাহিত্যৰ সাধাৰণ লক্ষণ কেনেকুৱা তাক কৈ এতালোঁ। বোধকৰোঁ এতিয়া ওপৰৰ আলোচনা পঢ়িলে সাহিত্য কাক বোলে অনায়াসে কব পৰা যায়। কিন্তু এতিয়াও এটা কথা বাকী। সাহিত্য হবৰ দিন ধৰি আজিলৈকে একে দৰে আছেনে বেলেগ হৈছে তাৰ কথা মুঠে কোৱা নাই। আজি কালি যদি সাহিত্য কিছু বেলেগ হৈছে, তেনেহলে আদিতে কেনেকুৱা আছিল আৰু এতিয়ানো তাৰ ৰূপ কেনে হৈছে; এইকেইটা কথাৰ মীমাংসা হলেই সাহিত্যৰ সাধাৰণ অৱস্থা ওৰ পৰে।
সকলো বস্তুৰে যে পৰিবৰ্ত্তন আছে এই কথা সকলোৱে জানে। পৃথিবীৰ ভিতৰত এনে একো বস্তু নাই যি আদিৰে পৰা আজিলৈকে একে দৰে আছে। সাহিত্যৰো সেই দৰে সময়ৰ লগে লগে গঢ় লৰিবই লাগিছে। আদিতে [ ৬৭ ] যেনেকুৱা আছিল এতিয়া তেনে নহয়; ইয়াৰ প্ৰকাৰ আজি কালি বেলেগ হৈছে। আগৰ লিখকবিলাকে নামৰ আগত বিশেষণ গোটাচেৰেক সৰহকৈ দিব পাৰিলেই পণ্ডিতালি কৰা হয় যেন জ্ঞান কৰিছিল। পুৰণি ফলিবোৰত আৰু শিলত লেখা কথা পঢ়িলে শাৰী শাৰী কেৱল বিশেষণকে পোৱা যায়। তাৰ পৰা আচল সাৰখিনি বিচাৰি লোৱাই টান। কৰ্ত্তা কৰ্ম্ম কৰবাত পৰি থাকে, পঢ়োঁতাই পুৰুষাৰ্থ কৰিহে সিহঁতক বিচাৰি পায়। একোটা প্ৰৱন্ধত কথা এধান মান, কিন্তু তাকে বিশেষণ লগাই লগাই বৃহৎ কৰে। এই দোষ আধুনিক লিখকৰ নাই। আজি কালি এঠাইত দুটা বা তিনিটাতকৈ বেছি বিশেষণ ব্যৱহাৰ নকৰে। এতিয়াৰ সাহিত্যত কিন্তু উপমাৰ হ্ৰাস দেখা যায়। আগৰ লিখকবিলাক যেনে সুন্দৰ সুন্দৰ উপমা দি কথা বুজাব পাৰিছিল, এতিয়া তেনেকুৱা উপমা অতি কম। আগেয়ে কবি সকলে আচল কথা ভাঙ্গি নকৈছিল, কেৱল উপমাৰেই ভাব প্ৰকাশ কৰিছিল। এতিয়াৰ মানুহে উপমা এৰি কথাত ধৰিছে, কথাৰেই সকলো বিষয় বুজাই দিয়ে। আমাৰ বিবেচেনা মতে আগৰ লিখকবিলাকৰ আৰু এটা দোষ আছিল। তেওঁলোকে চলিত ভাষাৰে কথা লিখিবলৈ ঘিণাইছিল। মানুহে সদাই যিবোৰ শব্দেৰ কথা বাৰ্ত্তা কয়, সেইবোৰ সিবিলাকে ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ কিছু বেয়া পাইছিল যেন বোধ হয়। ইয়াৰ ফল হৈছিল এই, যে সাধাৰণ মানুহে অৰ্থাৎ অলপ লিখা পঢ়া জনা মানুহে পণ্ডিতে লিখা কথা বুজিব নোৱাৰিছিল। এই দোষে আজি কালি কেৱল সংস্কৃত জনা পণ্ডিতবিলাকক চুইছে। তেওঁলোকে চুটি সৰু শব্দৰে কথা লিখিবলৈ বেয়া পায়। লাহে লাহে এইবোৰ দোষ উঠি যাব ধৰিছে, আরু কিছুমান দিনৰ মূৰত বোধ কৰোঁ মুঠেই নাইকিয়া হব। এতিয়াৰ লিখকৰ বাক্যবোৰ চুটি চুটি, আগৰ নিচিনা আজি কালি কথা যোৰাই বাক্য দীঘল নকৰে। ইয়াতে আরু এটা কথা কোৱা উচিত, যে দেশভেদে আৰু জাতিভেদে সাহিত্যৰো লক্ষণৰ অলপ ব্যতিক্ৰম দেখিবলৈ পোৱা যায়। এই বিষয় আমি এতিয়া আলোচনা নকৰোঁ। সম্প্ৰতি সাহিত্য ভাগ কৰি, তাৰ একো ভাগৰ নো লক্ষণ কেনেকুৱা, এভাগৰ লগত আন ভাগৰ কি সমন্ধ আৰু সাহিত্যৰ নো মুঠতে কেই ভাগ, এই কেটা কপাৰ বিচাৰ কৰিব লাগিৰ। ইয়াৰ লগতে দেশভেদে সাহিত্যৰ লক্ষণ কেনে হয় তাকো দেখুৱা যাব। [ ৬৮ ]মূলকথা।
মনৰ ভাব যিমান অলপ কথাৰে প্ৰকাশ কৰিব পৰা যায় সিমান ভাল; এই কথা অনেক পণ্ডিতে কৈ গৈছে। যি কথাটো চাইটা শব্দৰে কব পাৰি তাক দহোটা শব্দেৰে লিখিলে বৰ বেয়া হয়। বাছি বাছি শব্দ বা এটা কথাকে পাচোঁটাকৈ লিখিব পাৰিলেই যে পণ্ডিতালি কৰা হল, এনে নহয়। আৰু এটা কথাকে কেইবা ঠাইতো কেই ৰকমে কলেও প্ৰবন্ধ বেয়া হয়। যত যি কথাটো লাগে তাত সেই কথা সংক্ষেপে কৈ থব পাৰিলে ভাল। কিন্তু কোনো কোনো বিষয় আছে, তাক বহুত কথাৰে নানা ৰকমে ঘূৰাই লিখিলে দোষ নাই। যি বিষয় সকলোৱে জানে, সকলোৱে দেখিছে বা শুনিছে, তেনেকুৱা বিষয় লিখিলে শব্দাধিক্য একো দোষ নহয়। লিখাৰ উদ্দেশ্য মানুহৰ দুটা। কোনোৱে কিবা এটা আনে নজনা নুশুনা নতুন কথা পায় তাকে লিখে। কোনোৱে বা পুৰণি কথাকে ন সাজ পিন্ধাই মনোৰম কৰে। শেহৰ বিধ লিখকে তেওঁৰ মনৰ জোখায় শব্দ, ভাব আরু উপমা লগাব পাৰে; কিয়নো তেওঁ লিখা পুখি মানুহে ন কথা জানিবলৈ নপঢ়ে; কেৱল তেওঁ নো তা কেনেকৈ লিখিছে, কি ন অলঙ্কাৰ লগাইছে, বা কি নতুন উপমা দিছে, তাকে চাবলৈহে পঢ়ে। অৰ্থাৎ তেওঁৰ কিতাপত মানুহে কেৱল সাহিত্য বিচাৰে। লিখাৰ দ্বিতীয় উদ্দেশ্য হৈছে, আগেয়ে নজনা কথা প্ৰকাশ কৰা বা জনা কথাকে মনত ৰাখিবলৈ লিখা। এই বিধ লিখকে উপমা যোজনা এৰি যি কেৱল সাৰ কথাত ধৰে; অৰ্থাৎ তেওঁ বেচি শব্দ বা ভাব লগাই ভাষা ধুনীয়া কৰিবলৈ পুৰুষাৰ্থ নকৰে। চুটি চুটি কথাতে কেৱল মনৰ ভাব ব্যক্ত কৰি থয়। এই বিধ থাকে আমি মূল কথা বুলিছোঁ। মূল কথা লিখোঁতে সদাই মূলতে থাকিব লাগে, তাক এৰি ধুনীয়া শব্দ বা ভাব বিচাৰিবলৈ যোৱাটো ভাল নহয়। ইয়াক লিখোঁতে পোন পোন ভাব উজু উজু শব্দ আৰু চুটি বাক্য ব্যৱহাৰ কৰা উচিত। ইতিহাস এবিধ মূল কথা। তাক লিখোঁতে যদি বৰকৈ অলঙ্কাৰ লগোৱা যায়, তেন্তে পঢ়োঁতাই অলঙ্কাৰকে চাব নে কথাকে মন কৰিব? এনে ঠাইত মানুহে আচল কথাকেইটাহে বিচাৰে, তোমাৰ ভাষাৰ ধুনলৈ মন নিদিয়ে। আৰু ইতিহাস লিখোঁতে এনে শব্দ ব্যৱহাৰ কৰা উচিত, যে তাৰ পৰা যেন এটাতকৈ বেছি অৰ্থ উলিয়াব [ ৬৯ ] সাহিত্যৰ সাধাৰণ লক্ষণ। + নোৱাৰি, কাৰণ তেনেহলে মূল কথাৰে ব্যতিক্ৰম হয়। শিক্ষা সম্পৰ্কে মানুহৰ দুই এটা স্বাভাবিক দোষ আছে তাক গুচাবলৈ অতি টান। কোনো এটা কথা বৰ্ণাব লাগিলে নিজৰ মন-গঢ়া দুই এটা কথা তাত সুমাই দিবলৈ মন যায়। কিন্তু ইতিহাস লিখোতে বা কোনো সত্য কথাৰ বৰ্ণনা কৰোতে এই দোষ টোৰ হাত এৰাব পাৰিলেহে বৰ ভাল। আচল কথাৰ লগত উপৰুৱা কথা সুমাই দিলে কেৱল মানুহক ছল কৰা হয়। পঢ়োঁতাই সেই মিছা কথাকো সঁচা বুলি ধৰে। ইয়াৰ আৰম্ভতে কোৱা হৈছে, যে কথা বঢ়াই কোৱা সাহিত্যৰ এটা প্ৰধান লক্ষণ। ইয়াৰ পৰা অবশ্যে ঠাই লৈ আৰু সময় লৈ বৰ উপকাৰ হয়। কিন্তু ঠাই বিশেষে তাৰ পৰা ইমান অপকাৰ হয় যে কৈ অন্ত কৰিব নোৱাৰি। ইতিহাস লিখোতে যাতে এই দোষ নজন্মে। তাৰে যতন কৰিব লাগে। কিয়নো মানুহে কোনো মহৎ কামত হাত দিব লাগিলে আগেয়ে ইতিহাস পঢ়ি আগৰ মানুহে তেনেকুৱা কাম কেনেকৈ কৰিছিল জানি লয়। ইতিহাসৰ পৰা মানুহে জ্ঞান শিকে, তাতো যদি মিছা কথা থাকে তেন্তে কিমান অপকাৰ হব পাৰে চোৱাচোন! এই কথাটো আমাৰ আগৰ লিখকবিলাকে নাজানিছিল। তেওঁলোকে যি লিখে তাতে কথা বঢ়াই লিখিছিল। ধৰ্ম্ম সম্বন্ধে পুথি লিখোতেও সাৱধান হৈ লিখা উচিত। তাৰ এটা কথাৰ পাছোটা অৰ্থ ওলালে বৰ বেয়া। আমাৰ দেশত যে আগেয়ে সতীদাহ প্ৰথা আছিল সিও শাস্ত্ৰ লিখাৰ দোষৰ হে ফল। যি শ্লোকত সতী দাহ কৰিবলে কৈছে, তাৰ অৰ্থ আচলতে সেইটো নহয়। ইয়াৰ প্ৰমাণ আক্বৰ ৰজাৰ দিনত ওলাইছিল॥ তেতিয়াৰ বামুণবিলাকে দেশৰ নিয়ম ৰক্ষা কৰিবৰ মনেৰে শ্লোকটো ৰজাক আন প্ৰকাৰে বুজাই দিলে। এনেকুৱা কথা যে আমাৰ শাস্ত্ৰত কিমান জানে তাক কব নোৱাৰি। এই দেখিহে আজিও কিছুমান পণ্ডিতে বিধৱা বিবাহত মত দিয়ে, আৰু কিছুমানে নিদিয়ে। এই দোষ যে কেৱল আমাৰ ধৰ্মপাতহে পোৱা যায় এনে নহয়; আন জাতিৰ শাস্ত্ৰতো বহুত পৰিমাণে পোৱা যায়॥ বাইবোলত কয়, বোলে যি বস্তু আমাৰ ভিতৰলৈ যায়, সি মানুহক অশুচি নকৰে, যি ওলাই আহে সেয়েহে অশুচি কৰে। এই কথাটোৰ অৰ্থ কি বোধকৰোঁ সকলোৱে বুজে, তেও ৰুছিয়া দেশত ইয়াৰ অৰ্থ বেলেগ হৈছিল। তাৰ পাদুৰিবিলাকে মানুহক [ ৭০ ] ধঁপাত খাবলৈ নিদিছিল, কিয়নো ধোঁৱা মুখৰ পৰা ওলাই আহে, এতেকে সি মানুহক অশুচি কৰিব পাৰে।
আৰু এবিধ মূল কথা আছে তাক বিজ্ঞান বোলে। বিজ্ঞান লিখোঁতে বৰ সাৱধান হোৱা উচিত, কিয়নো তাৰ কথা অলপ লৰিলেই বহুত অপকাৰ হয়। ইয়াত অলঙ্কাৰ বা উপমা লগাব নোৱাৰি; কথা বঢ়াবলৈ শব্দও বেছিকৈ লিখিব নোৱাৰি। ওপৰত কৈ অহা হৈছে, যে ইতিহাস লিখোঁতে দুটা বা তিনটা অৰ্থ হব পাৰে এনে কথা তাত লিখা উচিত নহয়; বিজ্ঞান লিখাতো এই নিয়ম মতে চলিব লাগে; নাইবা কেতিয়াবা বিষম বিপদ উপস্থিত হব পাৰে।
পদ্য।
সাহিত্যৰ প্ৰথম ভাগৰ কথা শেষ হল। এতিয়া তাৰ দ্বিতীয় ভাগ অৰ্থাৎ পদ্যৰ বিষয় আলোচনা কৰা হব। গদ্য প্ৰণালী এক প্ৰকাৰে ধৰিলে উজু বুলিব পাৰি আৰু তাক লিখিবৰ নিয়মো বন্ধা আছে। কিন্তু পদ্যৰ একো নিয়ম নাই বুলিলেও বুলিব পৰা যায়। এই প্ৰণালী অতি প্ৰাচীন। কথা লিখিবৰ দিন ধৰি কেৱল পদ্যেৰেহে লিখিছে, গদ্য আগেয়ে বৰ চলিত নাছিল, ই ওলাবৰ অতি অলপ দিন হৈছে। এই কথা যে কেৱল আমাৰ দেশতহে দেখা যায় এনে নহয়, পৃথিবীৰ সকলো ঠাইতে পদ্যৰ বৰ আদৰ আছিল। যি দেশৰে পুৰণি পুথি মেলি চোৱা, তাতে পদ্য দেখিবা। আমাৰ দেশততো ব্যাকৰণ অভিধানো পদ প্ৰণালীত লিখা। এতিয়া সুধিব পাৰা, যে আগৰ দিনত নো মানুহে পদ্য ইমান কিয় ভাল পাইছিল। এই কথাৰ উত্তৰ অলপ গমি চালেই পোৱা যায়। মানুহৰ স্বভাৱ এনেকুৱা যে যি বস্তু আমি সদাই দেখোঁ সি বৰ সুন্দৰ হলেও আমাৰ চকুত ভাল নলগা হয়। যি গীতটো সদাই শুনা যায় সি অতি মধুৰ হলেও আমাৰ কাণত সোৱাদ নালাগে। ন গীত বেয়া হলেও সুললিত শুনি। গদ্য আমি সদাই দেখা বস্ত, তাৰে সদাই কথাবাৰ্ত্তা কোৱা হয়, সেই দেখি লিখিবৰ সময়ত তাক ভাল নালাগিছিল। আৰু পদ্যৰ নিজৰে কিছুমান গুণ আছে। এই প্ৰণালীত লিখা কথাৰ ফাঁকিয়ে ফাঁকিয়ে মিল থাকে, তাক গীত গোৱাৰ নিচিনাকৈ গাই যাব পাৰি। পদ্যত [ ৭১ ] ভাল ভাব বা উত্তম অলঙ্কাৰ নাথাকিলেও সি এনেয়ে মিঠা। সাহিত্যৰ ৰস নুবুজা মানুহেও পদ্যৰ অলপ ৰস পাব পাৰে। আমাৰ দেশত ঢুলীয়া, খুলীয়া, বহুৱা আদি কৰি যিবোৰ মানুহে গীত গায়, সিহঁতে জানো কিবা সাহিত্য-ৰসৰ ভূ পায়? তেওঁ যে হেঁপাহ কৰি গায় তাৰ কাৰণ কেৱল এই—পদ্যত কথায় কথায় মিল থাকে, এতেকে শুনিবলৈকো মিঠা লাগে। কিন্তু গদ্য তেনেকুৱা নহয়। ভালকৈ লিখিব নোৱাৰিলে তাৰ সোৱাদ কোনো মতে উলিয়াব নোৱাৰি। সাধাৰণ মানুহৰ পক্ষেতো গদ্য কেতিয়াও সোৱাদ হবই নোৱাৰে। কিয়নো গদ্য যদি নিৰলঙ্কাৰ বা ভাবশূন্য হয়, তেনেহলে তাৰ মন আকৰ্ষণ কৰিবৰ শক্তিয়েই নাথাকে। আৰু যদি অলঙ্কাৰ বা সুন্দৰ সুন্দৰ উপমা দি গদ্য লিখা যায়, তেন্তে সাধাৰণ মানুহেহে তাৰ ভাবকে বুজিব নো- ৱাৰে। এই দেখি গদ্য কেৱল শিক্ষিত মানুহৰহে বস্তু। যদি কোনো কথা চহা মানুহৰ নিমিত্তে লিখিব খোজা, তেন্তে তাক পদ্যত লিখাহে উচিত। ইতিহাস পঢ়িলে জানিবা যে আগৰ দিনত অতি কম মানুহহে লিখা পঢ়া শিকিছিল, সৰহ ভাগেই লিখিব নোৱাৰা চহা। আৰু লিখা পঢ়া জনাৰ ভিতৰতে ৰস বুজাৰ সংখ্যা নিচেই তাকৰ। এই কাৰণ আদিতে পদ্যৰ ইমান গৌৰৱ আছিল। মাজডোখৰতে অৱশ্য কিছুমান মহৎ মহৎ লিখক ওলাইছিল, কিন্তু সিবিলাকে আদিৰ পৰা চলি অহা শ্ৰুতি মধুৰ পদ্য এৰি গদ্যত কথা লিখিবলৈ ভাল নাপাইছিল। আৰু গদ্য যে ইমান ৰসাল হয় এই কথাও তেওঁলোকে নাজানিব পাৰে। আগৰ কালত পদ্যৰ আদৰ বেছি হবৰ কাৰণ আৰু এটা আছে। সেই কালত বিজ্ঞান ইত্যাদি মূল কথাৰ বৰ চৰ্চ্চা নাছিল। যি কথা লিখিবলৈ গদ্যৰ প্ৰয়োজন তাত মানুহে মন নিদিছিল। কেৱল প্ৰকৃতিৰ ৰূপ বা মানুহৰ দুৰৱস্থা দেখি কোনো কোনো কোমলচিতীয়া মানুহে তাকে কৈ আনন্দ লভিবলৈ বা মনৰ আকোপ খেদিবলৈ দুই চাৰি কথা লিখিছিল। এনেবোৰ কথা অৱশ্য পদ্যত লিখিলে ধুনীয়া আৰু মনোৰম হয়, সেই দেখি পদ্যত লিখাও হৈছিল। পাছে বহুত দিনৰ মূৰত আহি বিজ্ঞান ওলাল, ইতিহাস লিখিবৰ সকাম হল, কোনো বিষয় লৈ লিখা লিখি কৰি তৰ্ক কৰিব লগাত পৰিল, সেই দেখি মানুহে পদ্য এৰি গদ্যত ধৰিলে। আদিতে অৱশ্য গদ্য ইমান মধুৰ নাছিল। গদ্যত [ ৭২ ] লিখা পুৰণি কিতাপ পঢ়ি চালে লৰাই লিখা যেন বোধ হয়। কিন্তু সময় ক্ৰমে মানুহে গদ্যৰ ৰস বুজিব পৰা হল, আৰু তাক কেনেকৈ সুললিত বা মনোৰম কৰিব পাৰি, তাৰো উপায় শিকিলে। আজি কালি গদ্যৰহে বেছি আদৰ, পদ্যৰ দিন এক প্ৰকাৰে গল বুলিবই পাৰি। এতিয়া যেয়ে যি লিখে তাক পৰাপক্ষত পদ্যত নেলেখে। আমাৰ দেশত গদ্য ওলাবৰ নিচেই অলপ দিনহে হৈছে। আগৰ দিনৰ খানচেৰেক গদ্যত লিখা বুৰঞ্জী আছে হয়, কিন্তু যথাৰ্থ মতে ৺ আনন্দৰাম ঢেকীয়াল ফুকনৰ দিনৰ পৰাহে আসামত গদ্যৰ সৃষ্টি হৈছে। প্ৰথমে তেওঁহে আমাৰ ভাষাত গদ্য লিখি যায়। বঙ্গলা ভাষাত প্ৰথমে ৺ৰামমোহণ ৰায়ে গদ্য লিখে।
ওপৰত লিখা কথাটো আগেয়ে কোৱা উচিত আছিল। কিন্তু তেতিয়া এই বিষয় ধৰিলে আমাৰ উদ্দেশ্য সিদ্ধি নহয় দেখি ইয়াত কোৱা হল। সম্প্ৰতি আমাৰ আলোচনাৰ বিষয় পদ্য। ইয়াৰ কথা আগয়ে যি যি কোৱা হৈছে তাৰ পৰা এনে বুজিব নালাগে যে আজি কালি পদ্যৰ গৌৰৱ একে বাৰে নাই। এতিয়াও দেশে দেশে কবি আছে, দেশে দেশে পদ্য ওলাবই লাগিছে। কিন্তু আগৰ দৰে জানিবা পদ্যই এক মাত্ৰ লিখাৰ প্ৰণালী নহয়। আজি কালি যি পদ্য লিখে সি আগৰ নিচিনা নহয়; আগতকৈ তাৰ লক্ষণ বহুত লৰিছে। কোন কোন অংশত লক্ষণৰ পৰিবৰ্ত্তন হৈছে তাৰ বিচাৰ কৰিবৰ আগেয়ে, পদ্য কিহক বোলে এই কথাটো ভালকৈ বুজি লব লাগিব। পদ্য বুলিলে সচৰাচৰ যি বুজা যায়, শব্দটো আমি সেই ভাবে ধৰা নাই; অৰ্থাৎ পদ্য বুলিলে কেৱল ছন্দত লিখা কথাকে নধৰিবা। আমাৰ অৰ্থ মতে গদ্য প্ৰৱন্ধত লিখা কথাও কেতিয়াবা পদ্য হব পাৰে। গদ্য আৰু পদ্য এই দুটা লিখাৰ প্ৰণালী। কিন্তু প্ৰণালী দুটি যে কেৱল শব্দ যোজনাতহে লগোৱা হয় এনে নহয়; ভাব, অৰ্থ, আৰু লক্ষণতো এই দুই নিয়মৰ ভিন্নতা থাকিব লাগে। মানুহৰ যেনেকৈ মতা আৰু মাইকী দুজাত আছে, সেই দৰে সাহিত্যৰো গদ্য আৰ পদ্য দুই বিধ। মতা মানুহ আৰু মাইকী মানুহৰ ভিতৰত যেনে আকৃতি, গঠন, লক্ষণ, স্বভাব, মাত, কথা, ভাব, ৰীতি, নীতি সকলো ভিন ভিন তেনেকৈ গদ্য আৰু পদ্যৰ ভিতৰতো সকলো বেলেগ বেলেগ। যদি কোনো অংশত পদ্যত লিখা কথাই গদ্যৰ ৰূপ লয়, তেন্তে তাক শুধ পদ্য নুবুলি গদ্য [ ৭৩ ] পদ্য বা মিহলি পদ্যহে বুলিব পাৰি। এনেকুৱা মিহলি পদ্য সময়ে সময়ে বহুত দেখা যায়। ইয়াৰ কাৰণ এই যে যি জনে পদ্য লিখে তেওঁ পদ্য কিহক বোলে ভালকৈ নাজানে; কেৱল ছন্দত কথা লিখিবলৈ শিকিয়েই পদ্য লিখিবলৈ ধৰে। আৰু মাজে মাজে এনে গদ্যও দেখা যায় যাক কোনো মতে গদ্য নাম দিব নোৱাৰি। পদ্যৰ অযোগ্য কথা পদ্যত আৰু গদ্যৰ অযোগ্য কথা গদ্যত লিখাই অবশ্য এই দোষৰ কাৰণ।
এতিয়ালৈকে পদ্যৰ বিষয়ে যিযি কথা কৈ অহা হৈছে, সি কেৱল পদ্যৰ লক্ষণ মাথোন। ইয়াক পঢ়িলে পদ্যৰ আকৃতুই-প্ৰকৃতি, দোষ-গুণাদি বাজৰ ভাগটোহে জনা যাব। কিন্তু পদ্য ৰচোঁতে কি কি নিয়মে চলিব লাগে, তাৰ এটা কথাও কোৱা হোৱা নাই। এই নিয়মবোৰ যে কেৱল পদ ৰচোঁতেহে লাগে তেনে নহয়, তাৰ দোষাদোষ বিচাৰতো নহলে নচলে। তুমি ভাবিব পাৰা, যে লঘু গুরু চাই আখৰ লিখি শব্দ পাতিলেই পদ্য হয়। এই বিশ্বাস বৰ ভুল। পদ্য ৰচনা কৰোঁতে বহুত চিন্তাৰ এয়োজন। যি শব্দবোৰ ব্যৱহাৰ কৰিবা, তাক লেখি-জুখি, গঢ় চাই, ভাব চাই লিখিলে হে কবিতা ভাল হয়। যেনে তেনে প্ৰকাৰে পদ মিলাই গলে পদ্য নহয়, ছন্দ হব পাৰে। পদ্য লিখিবলৈ ধৰিবৰ আগেয়ে সেই বিষয়টো মনত থিৰ কৰি লব লাগে। যি কথা লিখিবা তাক ভালকৈ লবা। মানুহৰ এটা গুণ আছে, যে বহুত দিনীয়া পুৰণি কথাকো ভাবি ভাবি এই নতুন কৰি তুলিব পাৰি। ইয়াৰ প্ৰমান অগপ গমি চালেই পোৱা যায়। যাৰ বৰ চেনেহৰ ভাই বা ককাই মৰি গৈছে, সি যদি সেই কথা বাৰ বছৰৰ মূৰত এদিন ভাবে অৰ্থাৎ সেই সময়ত কিকি হৈছিল, তাৰ ভায়েক কেনেকৈ নৰিয়া পৰিল, সেই নৰিয়া লাহে লাহে কেনেকৈ টান হল, মৰিবৰ অলপ আগয়ে ভায়েকে কেনে কৰিছিল, কি কি কথা কৈছিল, আৰু মৰিলত তাৰ মনত কি কি ভাব ওলাইছি, এইবোৰ কথা যদি একান্ত মনে অকলৈ বহি ভাবিবলৈ ধৰে, তেনেহলে পুনৰায় সেই ভাব মনত জাগি উঠি, চকুৰ পানী ওলাব, আৰু মন ব্যাকুল হৈ পৰিব। গৰ মনত তেতিয়া এনে শোক লাগিব, যে ভায়েক যেন সেই দিনাহে মৰিছে। সকলো পুৰণি কথাকে এই দৰে ন কৰি লব পৰা যায়। যি বিষয় তুমি পদ্য লিখিব খোজা, সেই বিষয় এই দৰে ভাবি ভাবি মনত একেবাৰে নতুন কৰি [ ৭৪ ] লব লাগে। এই দৰে কথা ঠিক কৰি ললে লিখোঁতে আৰু একো টান পোৱা নাযায়; শব্দ, উপমা, কথাৰ মিল সকলো আপুনি কাপৰ মুখেৰে ওলাবলৈ ধৰে। কোনো নতুন বিষয় অৰ্থাৎ নকৈ ওলোৱা ভাব লৈ কবিতা লিখিব খুজিলে, সেই ভাব নতুন থাকোঁতেই আৰম্ভ কৰা উচিত। বিবেচনা কৰা, তুমি আজি এডোখৰ বৰ সুন্দৰ ঠাই দেখিল বা এটা কোনো বৰ দুখজনক কথা দেখিলা। যদি সেই বিষয় কবিতা কৰিব খোজা, তেন্তে সেই দিনাই বা তাৰ পাচ দিন অৰ্থাৎ কথাটো মনত জাগি থাকোঁতেই কবিতা লিখিলে ভাল। মনত দুখ লাগি থাকোঁতেই কবিতা কৰিলে যেনে সুন্দৰ হয়, বহুত দিনৰ পাচত লিখিলে তেনেকুৱা নহব পাৰে। এই নিয়ম মতে নচলি, যদি পদ্য লিখিবৰ মন গলেই লিখিবলৈ ধৰ, তেন্তে কথা বিচাৰি নাপাই ভাব বিচাৰি নাপাই বৰ বিৰক্ত লাগিব। যিবোৰ কবিতা পঢ়িবলৈ পোৱা, তকি লিখোঁতে যে কবিৰ মনত কিমান দুথ বা কিমান সুখ লাগিছিল, তাক তেওঁহে ভালকৈ জানে। মানুহে নে পদ্য কেৱল বিদ্যা বা বুদ্ধি দেখাবলৈ লিখে এনে নহয়। পদ্য লিখাৰ এটা বেলেগ পৱিত্ৰ সুখ আছে। তুমি পঢ়ি যিমান সুখ পোৱা, তাৰ ৮ গুণ লিখকে পায়। মই এদিন এটা কথাত বৰ আনন্দ পাইছিলোঁ, সেই কথা হবৰ বহুত দিন হৈ গল, তাক প্ৰায় পাহৰিছোঁ বুলিলেও বুলিব পাৰি। তেও যদি সেই বিষয়ে এটা কবিতা আজি লিখিবলৈ ধৰোঁ, তেনেহলে সেই দিনা যি আনন্দ পাইছিলোঁ, লিখি থাকোতে পুনৰায় সেই আনন্দ লাগিব। তেতিয়া বোধ হব যেন আকো সেই দিন উভটি আহিল, সেই আনন্দ আচলতে যেন আকৌ ভোগ কৰিবলৈ পালোঁ। এই সুখটোৰ নিমিত্তেহে পদ্য লিখাৰ যি কষ্ট, তাক ভোগ কৰিবলৈ মানুহে আগ বাঢ়ে। এই সম্বন্ধে আৰু এটা কথা আছে। যি বিষয়টো তোমাৰ মনত ভালকৈ লগা নাই তাৰ কবিতা কেতিয়াও ভাল নহয়। যি কথাৰ নিমিত্তে তুমি এদিন কান্দিছা বা যি কথাটো তামাৰ মনত বৰকৈ লাগিছিল, তাৰহে কবিতা মনোৰম হয়। বৰ বৰ কবিৰ কবিতা পঢ়ি চালে দেখা যায় যে তাৰ সৰহ ভাগেই কবিৰ নিজৰ কথা। ইয়াৰ কাৰণ এই যে সেইবোৰ কথা তেওঁৰ মনত বৰকৈ লাগিছিল, সেই দেখি তাক লিখিবলৈকো বৰ ভাল পাইছিল। কোনো কোনো কবিতাৰ ওপৰত লিখি দিয়ে, যে এই কথা কবিয়ে অমুক ঠাইত বহি অমুক সময় লিখিছিল। ইয়াৰ অৰ্থ [ ৭৫ ] এই, ৫ে সেই সময়ত সেই ঠাইত, সেই কথাটো কৰিৰ মনত লাগিছিল। বিয়ে যে আচলতে কাপ কাকড় নি পৰ্বতৰ চিত যা নৈৰ গতিত চল কৰিছিল এনে ভাবি না। | পদ্য লিখিবলৈ আৰু এক প্ৰকাৰে আৰয় কৰিব পাৰি। আগেয়ে এটাই খিনি কথা নলৈ মন গলেই লিখিবলৈ বৰিবা। পাচে লিৰি যাওঁতে তোমাৰ আগৰ তাৰ গোটইবোৰ আহি মনত্ব পাৰিব। এই দেখি কোনো কোনো লিখকে দুখৰ কথা লিখিবলৈ ৰহি চকুৰ লো টুকিবলৈ ধৰে। কিয়নো লিখি যাওঁতে আগৰ দুখ তেনেই উৰ খাই উঠি মন ব্যাকুল কৰি পেলায়। এই নিয়ম কি বৰ ভাল নহয়। গদ্যৰ বিষয় আলোচনা কৰোতে শব্দ আৰু ভাৰৰ বিষয় যি যি কথা কোৱা হৈছিল, সেই এটাইবোৰ পণ্যতো খাটে। সেই বিষয় ইয়াত আমি কেন উনুকিয়ামছে। পদ্য লিখি যাওঁতে যিটো বস্তু যি ভাৰত ৰণাৰা যায় নাম তেনেকুৱা দিয়াই ভাল। বিবেচনা কৰা জুইয়ে এখান বিয়নী বা পৰ্বত পুৰি পেলালে, সেই ঠাইত জুইৰ যে নিষ্ঠৰ সকলো উছন কৰা স্বাৱ আহে সেয়েহে ইয়াত প্ৰকাশ পাইছে, এতেকে এই ঠাইত জুইক হতাশন বুলিলে ল। এই দৰে সূৰ্যক ঠাইত সূৰ্য, ঠাইত ভানু, আৰু কোনো ঠাইত অৰুণ বুলিব পাৰি। শক পাৰ্তোতে পৰা যায় মানে একে এম শব্দ একেলগে বহুৱাব লাগে যেন; দয়াময় দীননাথ দয়া দান দিয়া, কাকুতি কৰিমেই কাত কবিয়া। এই দুই শাৰীৰবোৰ প্ৰায় একেক। প্ৰথম শাৰীৰবোৰ প্ৰায় দৰে আৰু দ্বিতীয় শাৰীৰবোৰ প্ৰায় ‘ক’ৰে আৰম্ভ হৈছে। পদ্য লিখোতে পদ মিলাবৰ নিমিত্তে নলগা শব্দও অনেক লিখিৰ লগাত পাৰে। ইয়াৰ হাত পৰা যায় মানে এৰাবলৈ যত্ন কৰা উচিত। মিত্ৰাক্ষৰ ছন্দ লিখোতে কেৱল শেহৰ আখৰটো মিলায়েই নেৰিবা। শেহৰ ঘৰৰ দুটা আৰু ব্যঞ্জন বৰ্ণ দুটা অৰ্থাৎ ওপৰৰ ফঁাৰি শেহৰ স্বৰ আৰু ব্যৰুণ ফৰ্ণ দুটা তলৰ ফঁাকি স্বৰ আৰু ব্যগণ দুটাৰ লগত মিলিব লাগে, তেহে শুনিবলৈ ভাল হয়। ওপৰৰ ফঁাকিত ঘদি তৰুণ থাকে তলৰ কঁকিতে। বৰুণ ৰা তেনেকুৱা কোনো শব্দ লগোৱা [ ৭৬ ] উচিত। কিন্তু সবাই এই ৰে নিৰলৈ বৰ টান; কিয়নো মিন শব্দ ভাষাত বহ নাথাকে। আমাৰ সমীয়া ভাষাত • মানহে যদি মিল শব্দ ওলায়। যত দুয়োটা ব্যানৰ যিনাৰ নোৱাৰি তা একেবাৰে সৰ শেহৰ ব্যঞ্জনটো মিলাই গলেও চলে। কিন্তু ঘৰৰ দুটা মিণিৰই লাগে। যদি কোনো ঠাইত ওপৰৰ ফাকিত তৰুণ থাকে, তে তলৰ শাৰীত নিপুণ বা নিশোহ পাৰে। কিয়নো ওপৰত তা বোলেতে শেহত আৰু আছে, আৰু হতো সেই পৰে নিপুণ হোেেত শেষ আৰু আছে, আৰু ওপৰৰ। তলৰ শৰ লগত মিলিছে। কিন্তু তা আৰু হৰি ভালকৈ নিমিলে, কাৰণ ওপৰত আছে উ আৰু , তলত আছেই আৰু জ। আৰু শেহৰ স্বৰবৰ্ণটে। যদি ওন, তেন্তে ব্যঞ্জন বৰ্ণটে। নিমিলিলেও বৰ বেয়া সুনি। টান ঠাইত বলা ৰা এই দুটা শব্দকো মিলাৰ পাৰি। কিন্তু এন আৰু মল মিলাৰ নোৱাৰি, কাৰণ শব্দ দুটাৰ হে ঋৰ। ইয়াত শেহৰ নটো নিমিলিলে কোনোমতে ভাল নহয়। তলৰ নিয়ম মতে পৰা পক্ষ লিখি। নালাগে; বৰ টান ঠাইতৰে সেই নিয়মৰ আয় লোৱা উচিত। অনুনাসিক ৰবোৰ পৰশৰ মিলে, অৰ্থাৎ ওপৰত যদি ম থাকে, তেৰে তলত ন দিলেও দোষ নাই। কথা কওঁতে যিটো শব্দৰ অন্তৰ আখৰৰ স্বৰ লোপ হয় তাক পদ্য লিখেতেও হল কৰি লিখিব লাগে। যদি কেতিয়াবা ঠাইত’ লিখিবৰ সকাম হয়, তেনেহলে তাৰু এনে ঠাইত লিখিব লাগে, যেন পঢ়োতে ঠাইত বুলি পঢ়িব লগা হয়। ইয়াৰ এটা ইহৰণ চোৰ॥ | ইহেন ঠাইত বহি কিয়নো কাশি, এনে ছেদি মুৰে কিয় বিনাই। এতিয়া চোৱা, ওপৰৰ শাৰীত “ঠাইত শটো এনে ঠাইত বহিছে যে আৰু পটোতে ঠাই ও কৰি পঢ়িলে শুনিবলৈ ভাল নহয়, আৰু নিশিলে। কলৰ শাৰীতে “বিলাই শ সেই ৰুমেই বহিছে। তাকে বিলাইছা বুলি নপঢ়িলে ল মিল নায়। এই দৰে পা মিলোৰ। উচিত নয়। এনেকুৱা ৰোৰ এনে ঠাইত লিখা উচিত, যে কথা ওঁতে সেই শৰোৰ যেনে উচ্চাৰণ তাৰ যেন অলপো ব্যতিক্ৰম न [ ৭৭ ] তোমাৰ নিচিনা, শোভনীয়া বত | নাই এই শংসাৰত। তোমাৰ লোত, চোৰে চুৰ কৰে | ডকাইতি কৰে ডকাইত। ইয়াত ডাইতে ষাটা বেয়া ঠাইত ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে। তাক ডকাইত বুলি মাঢ়িলে পদ নিমিতে। অসমীয়া ভাষাত আৰু এটাইবোৰ শব্দৰে উচ্চাৰণ কৰোঁতে অ লোপ , যেনে, গ, আচল, কাকাৰ, মহিষাসুৰ। মিত্ৰাক্ষৰতকৈ অমিত্ৰাক্ষ ছত পদ্য লিখিবলৈ টান। লিখকৰ ভাত পাৰ্গতালি নাথাকিলে অমিল : Bদ শুনিবলৈ বৰ বেয়া হয়। কিন্তু জা মানুহৰ হাতৰ অমিল দুল মিলতকৈ ৰসাল। এই বিধৰ পদ্যত শষ যোজনা কৰিবলৈ কিছু উজু হয়। মিল ছত কোনো ঠাইত শ মিলাৰ নিমিত্তে মিঠা কোমল শব্দ লগাব লগাত পৰে। কিন্তু অমিল ছন্দত সি ৰা নাই, কেবল আখৰৰ মিল ৰাখি যি শৰ যেনেকৈ ইচ্ছা তেনেকৈ বহুৱাব পৰা যায়। এই ছন্দত কথা লিখোতে একোটা ভাব একে ফকিতে শেষ হলে পঢ়িবলৈকো বেয়া হয়, শুনিবলৈকো বেয়া শুনি। যিমান পৰা যায়, ভাৰ ভাজি ভাজি লিখা উচিত। বিবেচনা কৰা, তুমি তেৰ ফাকি ফখ। লিৰি, তেও ভাৰটোৰ অন্ত হোৱা নাই, এনে ঠাই সেই গৰ সেই কিতে শেষ কৰিব নালাগে। শৰীটোৰ মাজকে ভাৰটো দি আন এক ভাবে কথা আৰম্ভ কৰিবা। পাচে সেই কথা। আৰু এই মিলাই নি আন ঠাইত শেষ কৰিব লাগে। এই বিষয় আগেয়ে বুজাই দিয়া হৈছে। পত কোনো কথা লিখিৰৰ হলে, তাত কথাটো একেবাৰে ভাঙ্গি প্ৰকাশ কৰি লিখিব নালাগে। কথা ভালকৈ লুকাব পাৰিলে কবিতা বৰ ৰসাল হয়। আকাৰ ইঙ্গিতে কথা কৈ বিটো কি শ কৰি থব লাগে, পঢ়েতাই যেন চিন্তা কৰিছে সেই ভাৰ উলিয়াব পাৰে। তেতিয়াৰ মন কৰিব পাৰ, যে দূৰৈৰপৰা সকলো যাকে ভাল দেখি, কাৰণ সিহঁতৰ ঘুণৰোৰ দূৰৈৰপৰা দেখা নাযায়, কিন্তু ওচৰলৈ গলে কত যত বেয়া আছে এটাইৰোৰ ওলাই পৰে। নন্য দূৰৈত ধৰিলে ধুনীয়া দেখি, কি ওচৰৰ পৰা বৰ তা দেখা [ ৭৮ ] নাযায়। কথাৰে। ঠিক তেনেকুৱা। পদ্য লিখোতে মানুহে কোনো এটা বাতৰি দিব দেখেছে, যি বস্তুটো বৰ্ণোৱা হয় তাৰ ৰূপ বা গৃঢ় ভাবটোহে দেখুৱাবলৈ বিচাৰে। এই দেখি যিমান পাৰে ইঙ্গিতে কথা কোৱা। যায়, সিমান ভাল। কিন্তু সেই বুলি শাখৰুৱাকৈ কথা লিখিব নালাগে। পাঠকে যেন সহজে তোমাৰ ভাৰ বুজি যাব পাৰে, এই দৰে পদ্য ৰচনা কৰা উচিত। ভব সুকাই কথা লিখাৰ উত্তম উদাহৰণ “বিদ্যাসুন্দৰত পোৰা যায়। মালিনীয়ে যেতিয়া সুন্দৰৰ আগত বিদ্যাৰ ৰূপ বৰ্ণনা কৰে তেতিয়া তাই ভাব চুৰ কৰি কৰি কথা কৈছিল। বিদ্যাৰ চুলি সাপৰ নেজতকৈও • ভাল আছিল বুলি নয়; সাপে চুলি দেখি লাতে গাতত লুকাত বুলিয়ে কৈছে। কথা এই ৰে লিখিলে কবিতাৰ ৰস বাঢ়ে। এটা উদাহৰণ দিও চোষ। “আজীষন দুখত জীৱন ধৰাতকৈ জীৱনত জীৱন জাহ দিয়াই ভাল। | এই কথাটো আচল ভাবটো গোপন কৰি লিখা হৈছে। “জীৱন” শৰৰ অৰ্ধ দুট, প্ৰাণ আৰু পানী। সিহঁত দুইকো একে ঠাইতে লগ কৰাই ভাবটে। কিন্তু স্পষ্ট হৈছে। উপমা সাহিত্যৰ এবিধ প্ৰধান লঙ্কাৰ। ইয়াৰ ধাৰাই দুটা কৰ্ম্ম সিদ্ধ হয়। কোনো ঠাইত উপমা দিলে কথা ধুনীয়া হয়, কেতিয়াবা ভাৰটো উত্তম ৰূপে। প্ৰকাশ পায়। ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰি দুটা নিয়ম আছে। এক কমে, যিটো বস্তুৰ লগত যাৰ মিল, সিহঁত দুয়োকো একে লগে লিখিলেই হয়; যেনে, সি ভৗস। ইয়াৰ দ্বাৰাই বুজাগল, যে সি ভীমৰ নিচিনা পৰামী। কেতিয়াবা এই দৰে নিলিখি কথাটো ঘূৰাই কয়; যেনে, তাৰ পৰাক্ৰম দেখিলে ভীমেও তলমূৰ কৰে। কোন বৰ লগত কোনটোৰ তুলনা হয় তাৰ একো নিয়ম নাই। কিন্তু কবিবিলাকে কিছুমান বস্তু আন কিছুমান নিৰ্দিষ্ট বস্তুৰ লগত সদাই তুলনা কৰে। তাৰে কেইটামান তলত দিয়া গল। মুখ-মোন মিছিনা। চ পদুম ফুলবেন (পুৰুষ)। হৰিণৰ চকু যেন (স্ত্ৰী)। না-তিলৰ ফুল যেন। -মুভাৰ নিচিনা। [ ৭৯ ] সাহিত্যৰ সাধাৰণ সক্ষণ। উঠ—বিন্ধ কৰি নিচিনা। হাত~পাছ (গছৰ পাত) যেন। উফৰহা ( কল-গছ ) দেন, বা হাতীৰ কৰ ধেন। ডিঙি—সিংহৰ ডিঙি যেন। ককাল, ডম্বৰুৰ মাজ ভোখৰ যেন। পানী ফটিক যেন। মাত – কুলি চৰাইৰ নিচিনা। ভূ-ধেনুৰ নিচিনা। চুলি-গাপৰ বেত বেন। বৰণগোলাপ বা পদুমৰ পতিৰ নিটিমা। ৰজা –লাতুৰমণি যেন। সোৱণ– জমৃত বা যে খেন। টেঙ1–8ণ যেন। পণ্ডিত--বৃহস্পতিৰ নিচিনা। গভীৰপৃথিবী যেম। গীৰ-সাগৰ যেন। ওখ--তাল গছৰ নিচিনা। অটল— পৰ্বতৰ নিচিগা। ৰূপ-কাকি বা ৰতিপতিৰ (কামৰ) নিচিনা (পূকৰ) ৰতি বা লক্ষ্মীৰ নিচিনা স্ত্ৰী ]। কূলীয়া—তিহৰ জালি বেন। কোমন—গৱন্ত বা গাখীৰৰ ফেন যেন। বুহু (নিৰ্দয় )—কাঠ বা শিল যেন। ভয়ঙ্কৰ-ঘমৰ নিচিমা। খঙাল—হবাসা মুনিৰ নিচিনা। উএ--কঢ় যেন। গমন—গজৰ (হাতী) নিচিনা (পুৰুষ) হাহৰ নিচিনা (ঘ)। [ ৮০ ] তোঙ্গন-ভীমৰ নিচিনা। কপনি– কল গছৰ পাত যেন। কবিতাত কোনো বস্থা বৰ্ণাব লাগিলে তাৰ লগৰীয়াযিবোৰ গুণ আছে, তাবে। কথা কব লাগে। যদি কবিয়ে সেইবোৰ গুণৰ বিষয় একো উল্লেখ নকবে, তেও পঢ়োতাই বুলি লোৱা উচিত। কোন বস্তুৰ লগত কি কি গুণ সদাই বুজা যায়, তাব টুটামান ইয়াতে দিয়া গল। খাধু—মী তল, যুদ্ধ, খুগন্ধী। পানী-শীতল, fনৰ্ধল, আবদী। চুপি—চিক্মিকীয়া, কলাদীঘল। পুপ স্বী—তাত পছম Zন আক ব্ৰাহ থাকে। নিশাচ-গদী। বননি~ণ ল থাকে। প— } বা হা, ভোমোৰা লাগি থাকে, বতাহত লবে। পগ ৪২াল-—এই কালত গছে ন ধাত ধবে, {ল ফুলে, আক কুলিয়ে মাতে। পেন—পূৰ্ণিমাৰ বা প্ৰতি পদৰ, আকাশ মেঘালি বা নিৰ্ম্মল। পথাৰ সাধাৰণ লক্ষণৰ বিষয় আমাৰ আলোচনা ওৰ পৰিল। ওপৰত। থিবোৰ নিয়ম দিয়া হল, তাৰ পৰা পদ্য লিখোতাৰ আৰু পঢ়োতাৰ যে অনেক সুবিধা হব, তাও আমাৰ মুঠেই সহে নাই। ইগাৰ ভিতৰত হুই চাইটা ধেতে কবি নোৱাৰা কথা ও সব পাৰে, কিন্তু গদ্য পডে'তে সেইবোৰ।
fং নই নিলে সংশে ন * ম পে'{ ব। [ ৮১ ]
গুহ চণ্ডালৰ বৃত্তান্ত।
পুষ্যা নক্ষত্ৰত দশৰথ মহাবীৰ।
চাৰি পুত্ৰ সমে গৈলা ভাগীৰথী তীৰ।
স্নান দান তৰ্পণ কৰিয়া নৃপবৰ॥
দেৱ ঋষি পিতৃক তৰ্পিল নিৰন্তৰ॥
শুনিয়োক আত পৰে অদ্ভুত কথন।
সৈন্যে সমে ভৈল তৈত যেন মহাৰণ ॥
পৰম দৰ্পিষ্ট সৃষ্ট পুষ্ট কলেৱৰ।
সেহি সময়তে মিলিলেক অথান্তৰ॥
পূৰ্ব্বত ব্ৰাহ্মণ আসি অধৰ্ম্ম কৰিল।
সেহি পাপে চণ্ডাল যোনিত উপজিল॥
গুহ নামে ভৈল সিতো ৰাজা চণ্ডালৰ।
সেহি সময়ত লৈয়া সেনা নিৰন্তৰ ॥
দশৰথ দেখে নৃপতি নগণি মনত।
চণ্ডাল কৰিল,স্নান গঙ্গাৰ জলত॥
দশৰথে দেখে অহম্মৰ চণ্ডালৰ।
ধৰি আনিবাক আজ্ঞা দিলা নৃপবৰ॥
শুনি গুহ নৃপতিৰ ক্ৰোধ সব ভৈল।
অনেক চণ্ডাল সমে যুজিবাক লৈল॥
দশৰ নৃপতিৰ কটক অপাৰ।
দুয়ো সেনা অন্যো অন্যে কৰে ধৰ মাৰ ॥
লাগিল সমৰ ভাগীৰৰ্থী তীৰ যুৰি।
উভয় কটকে লগাইলেক হুৰাহুৰি॥
অনেক কটক বেঢ়ি কৰে হুলস্থূল।
পৰম দোৰ্ঘোৰ ৰণ মিলিল তুমুল॥
মৰয় খণ্ডাৰ কোব বাৰুক ঝঙ্কাৰি। বাৰু সমে শালে কেহো জনে শৰ মাৰি। বৰতৰ অস্ত্ৰ ধৰি দুহাতে প্ৰহাৰে। শৱৰন্তে গৈয়া কতো হাতে পিেঞ্চ মাৰে। মদমত্ত চাপৰ উথলিল ৰোল। আগুৱান হুয়া যুজে লৈয়া ঢাল খোল। চবিভিীত শবদ উঠিল ভয়ঙ্কৰ। পৰম চঞ্চল চিত্ত ভৈল চণ্ডালৰ সদ্য লাগি আছয় চেতন নাহি গাৰে। হাতত চৌৱৰি ধৰি হুলহুলি ধাৰে।
ভাল আউল-জাউল বাউল যেন খেদি আসে। অৰে তই কোন বুলি ফুৰে চাৰি পাশে। নাহি অস্ত্ৰ শস্ত্ৰ কতো প্ৰহায় দলি। দশৰথে দেখিয়া সন্ত খলখলি। আপোনাৰ কটকক দিগন্ত নিসান। ওই নৃপতিক জীৱতে ধৰি আন। শুনি নৃপতি আতি ফটক এখৰ। যুএিবাৰ সন্ধি আতি নয় বিস্তৰ চাৰিভিতি বেঢ়িয়া অনেক সেনাগণে। গুহ চণ্ডালক বন্দী কৰিল। তেনে ॥ পাচে পাত্ৰে নিয়া নৃপতিৰ আগে দিল। ৰামক দেখিয়া পূৰ্ণ বৃত্তান্ত যুৰিল। ৰাব চৰণে গৈয়? কৰি নমস্কাৰ। ৰামত কহ গুহে কথা আপোনাৰ শুনিয়োক ৰাম কহে। তবু চৰণত। আছি,ে ব্ৰাহ্মণ মই পূৰ্ব জনমত। দি দোযে চণ্ডাল তৈসেঁ, শুনা স্বৰূপত। ভূমী মহংৰাজা মোৰ বংশত ৫ [ ৮৩ ]ব্ৰহ্মাক আৰাধি ৰাজা মহা ধৰ্ম্মশীল।
ব্ৰহ্মলোক হন্তে গঙ্গা নমায়া আনিল॥
বিষ্ণুপদৰজমিশ্ৰ তুলসী সহিত।
ভৈল সৰ্ব্বোত্তম গঙ্গা জগতে বিদিত॥
নাহি ত্ৰিভুবনে তীৰ্থ গঙ্গাৰ সমান।
যত মহাজন সবে কৰিলন্ত স্নান॥
ব্ৰাহ্মণ বুলিয়া গৰ্ব্ব কৰিলোঁ মনত।
গঙ্গা আদি তীৰ্থ আছে মোৰ শৰীৰত॥
নকৰিলোঁ স্নান মই গঙ্গাৰ জলত।
শাপিলন্ত গঙ্গা ক্ৰোধ কৰিয়া মনত॥
মোত স্নান নকৰিলি ব্ৰাহ্মণ গৰ্ব্বত।
এহি পাপে তোৰ জন্ম হৈব চণ্ডালত॥
গুহ নামে হৈবি তই ৰাজা চণ্ডালৰ।
এহি বুলি পাচে সীমা দিলন্ত শাপৰ॥
থাকয় তোহোৰ মন যেবে মোক প্ৰতি।
জন্মে জন্মে মোত তেবে কৰিবি ভকতি॥
এক শত জন্ম মোত ভক্তি কৰ যেবে।
ইতো পাতকৰ বিপ্ৰ মুক্ত হৈবি তেবে॥
যেবে দৰশন তই পাস শ্ৰীৰামক।
একে জন্মে তোৰ তেবে খণ্ডিব পাতক॥
এহি সীমা থৈয়া গঙ্গা দিলা মোক শাপ।
উপজিলোঁ চণ্ডালযোনিত মই পাপ॥
ভৈলা নাৰায়ণ ৰঘুবংশে অৱতাৰ।
তযু দৰশনে পাপ গুচিল আমাৰ॥
তোমাৰ চৰণে আবে লৈলোহোঁ শৰণ।
তুমি বিনে মোৰ গতি নাহি আন জন॥
সদা সেৱা কৰি মই থাকিবো তোমাক।
তোমাৰ পিতৃত মাগি লৈয়োক আমাক॥
শুনি ৰাঘৱৰ মহা কৰুণা মিলিল।
অনেক বিনয় কৰি পিতৃক বুলিল।
শুনিয়োক পিতৃ কৃপা কৰিয়োক মোক।
গুহ নৃপতিক মেলি মোহোক দিওক।
জগতৰ পতি ৰামদেৱৰ বচন।
শুনি দশৰথৰ সন্তুষ্ট ভৈল মন।
স্বভাৱে ৰামত দয়া ৰাজাৰ বিস্তৰ।
মেলিয়া গুহক তাঙ্ক দিলা নৃপবৰ॥
পাইলন্ত গুহক ৰামে পিতৃত মাগিয়া।
কৰিলা আশ্বাস বস্ত্ৰ অলঙ্কাৰ দিয়া॥
অনেক শাসন ৰামে দিলা গ্ৰাম দেশ।
নিৰ্ভয় বচনে তাঙ্ক বুলিলা অশেষ॥
আজি ধৰি গুহ তুমি ভৈলা মোৰ মিতা।
থাকিয়োক মুখে কিছু নকৰিবা চিন্তা॥
হেন শুনি গুহ চণ্ডালৰ অধিপতি।
ৰামক বুলিলা কৰি অনেক ভকতি॥
কৈৰ মই হীন জাতি চণ্ডাল অধম।
তুমি ত্ৰিজগত গুৰু ঈশ্বৰ পৰম॥
ব্ৰহ্মা হৰে নাজান যাহাৰ মহিমা।
চাৰি বেদে কহি যাৰ নাপাৱন্ত সীমা॥
অধমো উদ্ধৰে যাৰ নাম লৈলে মাত্ৰ।
মই কেনে তোমাৰ মিত্ৰৰ ভৈলোঁ পাত্ৰ॥
কেমনে তৰ্কিবো প্ৰভু তোমাৰ লীলাক।
কৰা অনুগ্ৰহ কেনে কেতিক্ষণে কাক॥
নাহিক তোমাত জাতি আচাৰ বিচাৰ।
তযু পদে শৰণ কৰোক মাত্ৰ সাৰ॥
এতেকে তোমাৰ তাত কৰুণা মিলয়।
যেই সেই মতে যেন অমৃত পিৱয়॥
এতেকে অজৰামৰ হোৱে সিতে জন।
লৈলোঁ আজি মাত্ৰ মই তোমাত শৰণ॥
এতেকতে মোক মিত্ৰ বুলিয়া ধৰিলা।
এহিতো অতৰ্ক তযু বিপৰীত লীলা॥
আনো নানা স্তুতি-নতি কৰিলা ভকতি।
পাচে তাঙ্গ বিদায় দিলন্ত ৰঘুপতি॥
ৰামত মেলানি পায়া কৰি যোৰহাত।
দণ্ডৱতে পৰি আতি কৰি প্ৰণিপাত॥
মাথাত মাখিল চৰণৰ ধূলি আনি।
পুনৰপি কৃতাঞ্জলি বুলিলন্ত বাণী॥
তোমাৰ চৰণে ৰতি নুগুচোক মোৰ।
যাক দৰশনে পাপ এৰাইলোঁ দোৰ্ঘোৰ॥
ধৰিবাহা আমাক দাসৰ বুলি দাস।
জন্মে জন্মে এহি চৰণত হোক আশ॥
এহি বুলি কতো দূৰ গৈলা পাচভৰি।
পুনৰপি প্ৰণামিলা দণ্ডৱতে পৰি॥
ৰাম পাদপদ্ম দুই মনে ধৰি লৈল।
সৈন্যসমে গুহ নিজ স্থানে চলি গৈল॥
অনন্তৰে দশৰথ নৃপতি প্ৰধান।
পাত্ৰ পুত্ৰ সসৈন্যে কৰিয়া গঙ্গাস্নান॥
চলিবাক চান্তে দিনকৰ অস্ত গৈল।
দেখি ভৰদ্বাজৰ আশ্ৰম গৈয়া পাইল॥
চাৰি পুত্ৰ সমন্বিতে ৰাজা শুদ্ধ মনে।
কৰিলন্ত নমস্কাৰ ঋষিৰ চৰণে॥
ভৰদ্বাজে বেদ মন্ত্ৰ কৰিলা সম্বাদ॥
পুত্ৰে সমে ৰাজাক কৰিলা আশীৰ্ব্বাদ।
নানাবিধ দ্ৰব্যে মুনিৰাজ কৌতূহলে।
অতিথিৰ ব্যৱহাৰ কৰিলা সকলে॥
ৰামক দেখিয়া মুনি ভৈলা ৰঙ্গমন।
কোলে লৈয়া ঋষিৰাজ কৰিলা শয়ন॥
নিদ্ৰা গৈলা ৰামচন্দ্ৰ ঋষিৰ লগত।
ইন্দ্ৰে সমে আসিলন্ত দেৱগণ যত॥
ৰামক কৰিলা অভিষেক পূৰন্দৰ।
মন্ত্ৰে সমে দিলা সবে দিব্য ধনুশৰ॥
পাচে ইন্দ্ৰে দিলন্ত ৰামক সমিধান।
এহি ধনুশৰে শত্ৰু কৰিবা নিৰ্জান॥
নানাদিব্য কামে ধনুৰ্বাণ অনুপাম।
মন্ত্ৰ সমে পায়া ৰঙ্গমন ভৈলা ৰাম॥
ধনুশৰ দিয়া চলি গৈলা দেৱগণ।
ৰাত্ৰি অৱসানে ৰাম পাইলন্ত চেতন॥
দেখস্ত হাততে আছে দিব্য ধনুশৰ।
কৰে ফটফট মনে মন্ত্ৰ নিৰন্তৰ॥
দেখি ধনুৰ্ব্বাণ ঋষি ৰামৰ হাতত।
পৰম বিস্ময় ভৈল মুনিৰ মনত॥
প্ৰভাতে উঠিয়া ৰাম কৰিলন্ত স্নান।
ঋষি সমে দশৰথ ভৈলা একস্থান॥
কৰি কৰযোৰ ৰামচন্দ্ৰ মহাভাগে।
কহন্ত স্বপ্নৰ কথা দুহান্তৰ আগে॥
ঐৰাৱত স্কন্ধে আসিলন্ত পুৰন্দৰ।
মন্ত্ৰে সমে দিলা মোক দিব্য ধনুশৰ॥
দেৱগণ সবে আৰু বুলিলা বচন।
এহি ধনুৰ্ব্বাণে জিনিবাহা শত্ৰুগণ॥
এহি বুলি চলি গৈলা দেৱগণ যত।
জাগি দেখোঁ ধনুৰ্ব্বাণ আছয় হাতত॥
মনত সুমৰোঁ মহামন্ত্ৰগণ যত।
এহি বুলি ৰামচন্দ্ৰে দুহানো আগত॥
স্বপনত লব্ধ ধনুশৰ আনি দিল।
দেখি সমস্তৰ মনে বিস্ময় মিলিল॥
ভৰদ্বাজ ঋষি ধনু দেখি বিদ্যমান।
অদ্ভুত মানিয়া মনে কৰিলন্ত ধ্যান॥
জানিলন্ত ঋষি ৰাম নুহিক মানুষ।
ভৈলা অৱতাৰ বিষ্ণু পৰম পুৰুষ॥
দিলন্ত অজয় ধনুৰ্ব্বাণ দেৱৰাজে।
বধিবন্ত ৰাৱণক সংগ্ৰামৰ মাজে॥
জানি মহামুনি মনে ভৈল কৌতুহল।
পাচে ৰামচন্দ্ৰক স্বপ্নৰ দিলা ফল॥
স্বপত তোমাক ধনু দিলা পুৰন্দৰ।
জিনিবা শত্ৰুক যশ বাঢ়িব বিস্তৰ॥
নপাৰি কহিবে ৰাম তোমাৰ মহত।
স্বপ্ন শুনি হাসিলন্ত ৰাজা দশৰথ॥
ভৰদ্বাজ ঋষিক কৰিয়া সতকাৰ।
চাৰিপুত্ৰ সহিতে কৰিলা নমস্কাৰ॥
মাগিয়া মেলানি আতি বুলি প্ৰিয় বাণী।
পুত্ৰ সমে অযোধ্যাক গৈলা মহামানী॥
নিজ মন্দিৰত ৰাজা ৰৈল ৰঙ্গমনে।
মিলয় আনন্দ পুত্ৰমুখ দশৰনে॥
মহা গুণে গুণৱন্ত চাৰিও তনয়।
যত অস্ত্ৰ শস্ত্ৰ শাস্ত্ৰ চাৰিও জানয়।
কেৱল ধৰ্ম্মত মাত্ৰ ৰতি সৰ্ব্বক্ষণে।
কৰন্ত ভকতি নিতে ৰামৰ চৰণে॥
চাৰি ভাইৰ মাজে ৰামচন্দ্ৰ গুণে চাৰ।
তান্ত আতিশয় প্ৰীতি বাঢ়য় ৰাজাৰ॥
ৰামৰ সমান আৰু নাহি ত্ৰিভুবনে।
তাহান গুণৰ অন্ত কহিবেক কোনে॥
দেখয় গম্ভীৰ কোটি সমুদ্ৰত কৰি।
ক্ষমাগুণে কোটি বসুন্ধৰা নুহি সৰি॥
বৈৰ্য্যে কোটি এক মেৰু নুহি পটন্তৰ।
শ্ৰমত সমান নুহি কোটি মহেশ্বৰ॥
কোটি এক সূৰ্য্য সম নুহি প্ৰতাপত।
এক কোটি যম সম নুহিকে ক্ৰোধত॥
বিলাসত সম নুহি কোটি পুৰন্দৰ।
শীতলত চন্দ্ৰ কোটি নুহি সমসৰ॥
গজেন্দ্ৰ কোটিকো জিনি গমন-গম্ভীৰ।
কোটি হেমৱন্ত জিনি নিকম্প শৰীৰ॥
অমৃত কোটিতো কৰি দেখয় মধুৰ।
ৰূপে কোটি কন্দৰ্পৰো দৰ্প কৰে চুৰ্ণ॥
নুহি দুৰ্গা কোটি সম শত্ৰু মৰ্দ্দনত।
ইতিনি ভুবনে সম নাহিকে দানত॥
কোটি এক বহ্নি নুহি তেজত সমান।
বৃহস্পতি কোটি জিনি শাস্ত্ৰত সুজান॥
এক কোটি ব্ৰহ্মা সম নুহিকে মানত।
ধনুৰ্গুণে সম নাহি ইতিনি লোকত॥
আনো নানা গুণ যত আছয় ৰামত।
ত্ৰিভূবন মাজে কোনে বৰ্ণাইবে শকত॥
অনন্ত শকতি ধৰ পৰম ঈশ্বৰ।
যাহাৰ কিঙ্কৰ হৰ ব্ৰহ্মা পুৰন্দৰ॥
যাক যোগেশ্বৰ সবে চিন্তন্ত ধ্যানত।
তেন্তে ৰামৰূপে আসি ভৈলন্ত বেকত॥
নিজ গুণ যশ মহাধৰ্ম্ম মাজে সাৰ।
কৃপায় কৰিলা আসি লোকত প্ৰচাৰ॥
আক শুনি ভণিয়া তৰোক সৰ্ব্বজনে।
ঈশ্বৰৰ অৱতাৰ এহিসে কাৰণে॥
ৰাৱণ মাৰণ তান কোন প্ৰয়োজন।
যাৰ কটাক্ষতে কোটি ব্ৰহ্মাও উছন॥
মাৰিলে ৰাৱণ কোন পৌৰুষ তাহাৰ।
যাক জিনিলেক বালি বনৰ বানৰ॥
হেন ৰাম চৰণত কৰিয়োক বতি।
আন পাৰিহৰি ৰামদেৱে কৰ মতি ॥
অনিত্য সংসাৰ বিলম্বত কাজ নাই।
চিন্তামণি জন্ম হেৰা হাততে হেৰাই ॥
শুনা সভাসদ পদ ৰামৰ চৰিত।
এহিসে প্ৰধান ধৰ্ম্ম আনিবা কলিত॥
মনুষ্য হৈবাৰ প্ৰয়োজন এহিমান।
বোলাঁ ৰাম ৰাম হৌক পাতক নিৰ্জন॥
—
মাৰীচ সুবাহু বধাৰ্থে ৰাম লক্ষ্মণক
আনিবলৈ বিশ্বামিত্ৰৰ আগমন॥
দুলৰি।
শুনা আত পৰে, কথা নিৰন্তৰে,
চৰিত্ৰ যেন ৰামৰ।
পৰলোক হিত, ঋষি বিশ্বামিত্ৰ,
আৰম্ভিলা যজ্ঞবৰ॥
মাৰীচ সুবাহু নামে দুইজন
ৰাক্ষস আতি দুৰ্জ্জন।
চতুৰ্দ্দশ কোটি ৰাক্ষসা সহিতি,
কৰয় যজ্ঞ উছন॥
বাৰম্বাৰে ঋষি আৰম্ভন্ত যজ্ঞ,
অনেক কৰি যতন।
কৰিম। সমপ্ত, বাসে কৰে কংশন। সমন্তে ৰাস ভম হেৰে যেষে শাপে ঋৰি কৰি কষ্ট। নশপত ক্ৰোব | উপজিয়া মনে, অপব্ৰত হোৰ না। সিহেতু ৰাক্ষস | যুক্ত নষ্ট কৰে, ঋধিৰ বনে অসুখ। উ গুলগুগুল। চিত্ত অসন্তোষ, উপজয় বৰ দুখ। পাচে ধ্যান কৰি | সকল বৃত্তান্ত জানিলন্ত নিবে। ৰাক্ষস ববি, | অৱতৰি হৰি আছা দশৰথ ঘৰে। তা আনি সবে ৰাক্ষস মায়া, কৰে। যা সমাপতি। এই মনে গুণি, চলিলন্ত মুনি, | ৰামক আনিবে প্ৰতি। শৰৎ বাজ, পুত্ৰৱতে প্ৰজা পালি সুখে অযোধ্যাত। আছ নৃপতি, যেন সুপতি, | বদিয়া দিব্য সভাত। বশিষ্ঠ প্ৰমুখ্যে : পুৰোহিত সবে বসি আছি। মনে। ২ৰ আগত, | বৃহস্পতি আদি, | হেন মহামুনিগণে। সুম? সহিত | মহামন্ত্ৰী সবে, ৰাক গাছে উপসি। [ ৯১ ] ________________
ৰীচ মুবাহ ৰখাৰ্থে ৰাম লক্ষ্মণৰু আনিবলৈ বিশ্বামিত্ৰৰ আগমন। ১৫ --- - সেহি সময়ত বিবামিত্ৰ গুলি তথাতে মিলিল আসি। দেখিয়া নৃপতি সময়ে সমিতি, | উঠিল আহি পৰে। প্ৰণাম কৰিয়া, | চৰণৰ খুলি, মাথাত লৈলা সাৰে। সুবৰ্ণ আসন আনিয়া নৃপতি, সমাজৰ মাজে দিল। সমস্তকে আশী ৰ্বাদ কৰি ঋষি, | আসনে আসি বসিলা। আপুনি চৰণ | ধুৱাই দশৰণে পাদোদক লৈল। মাথে। পৰম সাদৰে, | সমঘে ঋবিক পূঙ্গিলা পৃখিবীনাথে। যোহাতে ৰাজ। | মধুৰ বচুনে কুশল বাৰ্তা ছিল। ভযু দৰশনে, অমৃতৰ পানে, সন্তোষ যেন মিলিল। আপোনাৰ নিজ ভত্য বলি মোক ধৰিবাহ। মুনিৰাজ। আজ্ঞা কৰিয়োক, সম্প্ৰতি তোমাৰ মাধে। এই কি কাজ। ৰাজাৰ বচন শুনি বিশ্বামিত্ৰ ভৈলা আতি দমন। ৰাজাক বেলন্ত, শুনিয়ে নৃপতি, যেন মোৰ প্ৰয়োজন। বাৰৰে আদি যজ্ঞ আৰন্তিলে। অনেক কৰি যতন। [ ৯২ ] ________________
মায়ণ। মাৰীচ বাহু সে আমাৰ | কৰয় যত উছন। অনেক সন্তাৰ | আনি আৰু বাৰ • চাহে। যজ্ঞ কৰিব। ৰাসক মাৰি | যজ্ঞ ৰাধিক | ৰামক পিক মোক। শুনিয়া ৰাজাৰ মাথাত পৰিল | সত্ৰৰ যেন প্ৰহাৰ। উভয় শঙ্কটে পৰিয়া নৃপতি দেখ দুখে অজাৰ। ৰামক নিদিলে, শাপ দিয়া ঋষি | কৰিবেক বংশ চন। ঋষিৰ লগত | ৰামক পঠালে, হৈবেক মোৰ মৰণ। একভিতি বাবে খেদে আৰোভিতি নদী ঘোৰ বাৰিষাৰ। জাম্প দিলে মৰে, জাম্প নিদিলেও, | বাবে লয়ে প্ৰাণ তাৰ। সেহি পটন্তৰ পায়। আছে মোক, | কৰিলে। কোন উপায়। হেন মনজুখে থাকি ৰাঙ্গা পাচে | মাতি। ঋষিক চাই। বাৰ বৰিষৰ ছাৱা ৰাম মোৰ, শিশুমতি অতিশয়। কিমতে বণত | মাৰিবেক ৰামে | ৰাক্ষস বৰ দুৰ্জয়। ব্ৰহ্মাৰ বৰ,
| ৰাষগণ, বাঢ়িল বল অপাৰ। [ ৯৩ ]সৈন্য সমে গৈয়া ৰাক্ষক মাৰিয়া,
ৰাখিবোঁ যজ্ঞ তোমাৰ।
আপুনি চলিবোঁ, ৰামক নেদিবোঁ,
বুলিলোঁ দৃঢ় বচন।
শুনি বিশ্বামিত্ৰ, ৰাজাক বোলন্ত,
নুবুজি তোমাৰ মন॥
ৰামত বিনাই ৰাক্ষস মাৰিতে
শকতি আছে কাহাৰ?
আমাক ভাণ্ডিয়া বচন বোলাঁহা,
বুজিলোঁ বোল তোমাৰ॥
ৰামক নিদিয়া আশা ভঙ্গ কৰি,
পালটি পঠোৱা মোক।
কোপ দেখি ৰাজা বোলে যোৰহাতে
মহাঋষি শুনিয়োক॥
তোমাৰ ক্ৰোধত কম্পে তৰতৰি
ব্ৰহ্মা আদি দেৱগণ।
হেনয় তোমাৰ আগে কোন হওঁ
আমি অতি অল্পজন॥
কত দুখে মই পাইলোঁহো ৰামক
দেৱতা সবৰ বৰে।
তোমাৰ লগত তাক পঠাই দিলে,
মাৰিবেক নিশাচৰে॥
ধনজম যত, প্ৰাণত কৰিয়া,
ৰামেসে অতি প্ৰধান,
একক্ষণ মান দেখিতে নাপাইলে
নবহে মোৰ পৰাণ॥।
হেনয় ৰামক কিমতে পঠাইবোঁ
ৰাক্ষসক যুজিবাক।
ইত্ৰ এৰি কৰি সিলে হয়। আছে বাহক। সিতে বাস কিমতে যুজিব অবোধ মোৰ বালে। নিদিলেওশাপি | কৰিবাহা তথ্য, | জানিশে। গ্ৰাসিলে কালে। হৰি হৰি বিধি, কি কাম কৰিলে, | পৰিলে মহাবিপাকে ৰাম হেন পুত্ৰ শায়াও নাপাইলো, | দণ্ডিলে দৈবে আমাকে। ৰামক পঠাইলে, মৰিব কৌশল্যা, | আমিও মৰিবে। প্ৰাণে। ৰামক নেদেখি, মৰিব সকলে, | যত নৰ নাৰী মানে। জান্তে তৃ৭ ধৰি তোমত মাগোঁহে, ৰামক দিও মোক। তোমাৰ প্ৰসাদে অযোধ্যাৰ লোকে নপাওক ৰামৰ নোক। তোমাৰ লগত | আপুনি চলিবে। কটক লৈ অপাৰ। তোমাৰ যজ্ঞক ৰাখিৰো কৰিয়। ৰাসক বুন্দামাৰ যদি তথাপিত। ৰমক নেৰাহ, | স্বৰুপ বোলো বচন॥ নিৰন্তৰে লোক, ৰামৰ লগত, চলি যাইবো তপোবন। ৰাম বিনে আমি, অযোধ্যা নগৰে,
সাথিবো কমন কাম। [ ৯৫ ]সমজ্যাৰ লোক, পাতক ছাৰোক,
ডাকি বোলোঁ ৰাম ৰাম॥
⸻
ৰাম লক্ষ্মণক নিদিয়াত ঋষিৰ কোপ
আৰু ৰাম লক্ষ্মণক লৈ ঋষিৰ গমন।
পদ।
দশৰথ নৃপতিৰ শুনিয়া বচন।
মহাকোপ কৰি বোলে গাধিৰ নন্দন॥
ৰঘুৰ বংশত তুমি ভৈলা উতপতি।
ধৰ্ম্মশীল হুয়া অধৰ্ম্মত কৈলা ৰতি॥
পুত্ৰৰ স্নেহত মোৰু কৰস নৈৰাশ।
মিছা মোহজালে পৰি কৰ ধৰ্ম্মনাশ॥
নজানস কত গুণ আছয় ৰামত।
বাহুবলে জিনিব পাৰে ত্ৰিজগত॥
ৰাক্ষস মাৰিব ৰামে ইতো কোন কাজ।
বিমুখ কৰহ ৰাজা দিয়া মোক লাজ॥
কপটে ভণ্ডিয়া মোৰ আশা কৰ ভঙ্গ।
সবংশে নশিবে পুনু মোৰ ভৈলে খঙ্গ॥
আছন্ত বশিষ্ঠ তোৰ মন্ত্ৰণাৰ বাস।
তাৰ বোলে অপমান আমাক লগাস॥
সত্যে সত্যে বোলোঁ ৰাজা মই নিষ্ঠকৰি
নিদিলি নামক যাওঁ ক্ৰোধে পৰিহৰি॥
নিষ্ঠুৰ বচন ৰাজা শুনিয়া মুনিৰ।
পৃথিবী কম্পন যেন গাৱ নোহে স্থিৰ॥
আছোক নৃপতি চৰাচৰ কম্পি গৈল।
প্ৰলয়ৰ কাল যেন উপগত ভৈল॥
ক্ৰোধে প্ৰকম্পিত বিশ্বামিত্ৰ মুনিবৰ।
দেখি অন্তৰীক্ষ ধাতু ভৈল নিৰন্তৰ॥
পাত্ৰ মিত্ৰ সমে দশৰথ মহাৰায়।
ভয় ত্ৰাসে ভৈল যেন মৃতক পৰায়॥
অনন্তৰে বশিষ্ঠে দেখিয়া তমোময়।
ৰাজাক বোলন্ত শুনিয়োক মহাশয়॥
প্ৰথমে ঋষিক তুমি বুলিলা বচন।
“বুলিয়োক ঋষি কিবা সাধোঁ প্ৰয়োজন”॥
কদাচিতো ব্যৰ্থ নোহে বচন তোমাৰ।
এতেকে ৰামক দিতে ভৈল অঙ্গীকাৰ॥
সিতো অঙ্গীকাৰ আবে লাৰিবা কিমতে।
তুমি সত্যৱন্ত হেন জানয় জগতে॥
নকৰিবা ৰাজা সত্যধৰ্ম্ম পৰিহাৰ।
তুমি সত্য লঙ্ঘিলে ৰাখন্তা নাহি আৰ॥
সত্য সম ধৰ্ম্ম আৰ পুৰুষৰ নাই।
জানি ঋষি সঙ্গে দিয়া ৰামক পঠাই॥
তাঙ্ক নপঠালে বিশ্বামিত্ৰ দিবে শাপ।
গাধিৰ তনয় মহা প্ৰচণ্ড প্ৰতাপ॥
হেন জানি ৰামৰ নিমিত্তে এৰাঁ শোক।
ঋষিৰ বচন ৰাখি ৰামক দিওক॥
তাঙ্ক পাইলে ঋষি সস্তষ্ট হৈবে চিত
নানা অস্ত্ৰে সস্ত্ৰে বিশ্বামিত্ৰ সুশিক্ষিত॥
মুনি সবে অস্ত্ৰ শিক্ষা দিবন্ত ৰামক।
তাকে লৈয়া ৰামে জিনিবেক ৰাক্ষসক।
বিশেষত বিষ্ণু ৰামৰূপে অৱতাৰ।
ৰাক্ষস কুলক ৰামে কৰিব সংহাৰ॥
অণুমাত্ৰো চিন্তা নকৰিবা মহামানী।
দশৰথ ৰাজা বশিষ্ঠৰ শুনি বাণী॥
পাইলন্ত ভৰসা তান শান্ত ভৈল হিয়া।
জিজ্ঞাসা কৰন্ত ৰাজা ৰামক আনিয়া॥
আসি আছে বিশ্বামিত্ৰ তোমাক নিবাক।
ৰাক্ষসক মাৰি ৰাম যজ্ঞ ৰাখিবাক॥
শুনি ৰামচন্দ্ৰৰ হৰিষ ভৈল মনে।
পিতৃক বোলন্ত ৰামে প্ৰসন্ন বদনে॥
কত ভাগ্যে ইসব কাৰ্য্যক পায় লাগ।
মোক প্ৰতি চিন্তা নকৰিবা মহাভাগ॥
পুত্ৰ হুয়া নাপালয় পিতৃৰ বচন।
চিৰকালে নৰকত পচে সিতো জন॥
প্ৰচণ্ড প্ৰতাপ মুনি গাধিৰ কুমাৰ।
তাহান কাৰ্য্যত চিন্তা কৰাঁ পৰিহাৰ॥
ৰামৰ বচন ৰাজা ভৈলা হৰষিত
মৰাৰ মুখত যেন পৰিল অমৃত॥
ঋষিৰ হাতত ৰাজা পুত্ৰ সমৰ্পিল।
নমস্কাৰ কৰি ৰাজা বচন বুলিল॥
ৰাম মোৰ ধন জন জীৱ মন প্ৰাণ।
ৰামবিনে গতি মোৰ নাহি নাহি আন॥
পাইলোঁহো ৰামক পুত্ৰ কত তপস্যায়।
আবে জ্ঞান গুণ জানিবে তযু ঠাই॥
কিছুৱে নাজানে ৰাম ছৱাল চঞ্চল।
জানিবে অস্ত্ৰৰ সন্ধি তোমাত সকল॥
তোমাৰ সেৱক ৰাম ভৈল আজি ধৰি।
নিজস বুলি পালিবাহা যত্ন কৰি॥
ৰাঘৱক পায়া মুনি ভৈলন্ত সন্তোষ।
পুষ্প বৰষিলা দেৱে কৰি জয়ঘোষ॥
সেহি বেলা যোৰহাতে উঠিল লক্ষ্মণ।
ৰামক বুলিলা কৰি চৰণে বন্দন॥
মোক সঙ্গে নিয়া প্ৰভু জগতৰ পতি।
তোমাৰ চৰণ বিনে মোৰ নাহি গতি।
যথা তথা যাইতে নাথ নেৰিবা আমাক।
দাস হুৱা সেৱা প্ৰভু কৰিবো তোমাক॥
হাসে ৰাজা লক্ষ্মণৰ শুনিয়া বচন।
ৰামৰ সঙ্গত চলি যাইবন্ত লক্ষ্মণ॥
দুই পুত্ৰ দিলা ৰাজা ঋষিৰ লগত।
যাত্ৰা সুমঙ্গল কৰিলন্ত যত যত॥
আপোনাৰ অস্ত্ৰ যত লৈয়া দুয়ো জন।
দুই ভাই বশিষ্ঠক কৰিলা বন্দন॥
পিতৃক মাতৃক কৰিলন্ত নমস্কাৰ।
দশৰথে দুইকো শিক্ষা দিলা বাৰে বাৰ॥
পালিবাক দুই ভাই ঋষিৰ বচন।
থাকিবাহা সদাই ঋষিৰ বুজি মন॥
সৃষিৰ ক্ৰোধত সবে বংশে হৈবো নাশ।
সৰ্বদাই থাকিবা ঋষিৰ পালি আশ॥
এহি বুলি পুত্ৰ দুইকো সাবটি ধৰিল।
শিৰ ঘ্ৰাণি দুইহস্তৰ মুখে চুমা দিল॥
কৌশল্যা সুমিত্ৰ দুয়ো পুত্ৰক ধৰিয়া।
কৰিল চুম্বন চক্ষু সজল কৰিয়া।
অন্তঃপুৰ মাজত আছয় যত প্ৰাণ।
স্নেহে সবে লোকৰ চকুৰ পৰে পানী॥
যাত্ৰা কৰি বাজ ভৈলা শ্ৰীৰাম লক্ষ্মণ।
দুইকো লৈয়া বিশ্বমিত্ৰ কৰিলা গমন॥
আগ ভৈলা ঋষিৰাজ হৰিষ মনত।
মাজত চলিল ৰাম লক্ষ্মণ পিচত॥
উৰ্দ্ধমুখে চাহিয়া থাকিল সৰ্ব্বজন।
ৰামৰ লগতে গৈল সমস্তৰে মন॥
জঁইয়া পৰিল লোক বিয়োগে ৰামৰ।
শুন যেন ভৈল সিতো অযোধ্যা নগৰ॥
শ্ৰীৰামৰ বিয়োগে আকুল ভৈল চিত।
সূৰ্য্য অস্ত গৈলে যেন কমল মুদিত॥
চলি যান্ত দুয়ো ভাই পিচত শষিৰ।
গজেন্দ্ৰ জিনিয়া দুইৰো গমন গম্ভীৰ॥
যেন শিশু সিংহ লীলাগতি চলি যান্ত।
অমৃত বৰিষে যেন যিদিশক চান্ত॥
সুৰাসুৰে সেৱা কৰে যাৰ চৰণত।
হেন ৰাম চলি যান্ত ঋষিৰ পিছত॥
পৰম কোমল পদ গমন মধুৰ।
আতি সুকুমাৰ তনু লাৱণ্য প্ৰচুৰ॥
ৰত্নে বিৰচিত শোভে পিঠিত টোণৰ।
কাখত খৰগ দুইৰো হাতে ধনুশৰ॥
প্ৰকাশে শৰীৰ ৰত্নময় অলঙ্কাৰ।
দেখন্তা লোকৰ মন হৰন্ত সবাৰ॥
পৰম হৰিষে দুয়ো যান্ত ঋষি সঙ্গে।
আঢ়ৈ প্ৰহৰৰ পথ বহি গৈলা ৰঙ্গে॥
ৰামৰ দেখিয়া মুখ হৰিষ ঋষিৰ।
অনন্তৰে পাইলা গৈয়া সৰযুৰ তীৰ॥
দেখি ৰামচন্দ্ৰৰ হৰিষ ভৈলা মন।
বিশ্বামিত্ৰে বুলিলন্ত ৰামক বচন॥
সৰযু নদীৰ কথা শুনিয়োক ৰাম।
পৰম নিৰ্ম্মল জল তীৰ্থ অনুপাম॥
কৰিয়োক স্নান দুয়ো সৰযুৰ জলে।
বাঢ়িবেক বল শ্ৰম গুচিবে সকলে॥
ত্ৰিভুবন মধ্যে ৰাম পুৰুষ উত্তম।
মহাবলশালী হৈবা বিপুল বিক্ৰম॥
ক্ষুধা তৃষ্ণা একো জৰ ব্যাধি নিপীড়িব।
গুচিব আয়াস যশে জগত জুৰিব॥
ত্ৰৈলোক্যৰ অধিপতি তুমিসে ঈশ্বৰ।
ইতো জগতৰ হৈবা একদণ্ডধৰ॥
খষিৰ বচন শুনি হৰিষ মনত।
বিধিৱতে মানিলন্ত সৰজু জলত॥
ঋষিও কৰিলা স্নান সন্ধ্যা যত যত।
বসিলা তিনিও সেই নদীৰ কূলত॥
বুলিলন্ত ঋষি ৰাজে ৰামক বচন।
দিওঁ মহামন্ত্ৰ বিদ্যা লৈয়ো দুয়ো জন॥
যাহাক জানিলে শ্ৰম গুচয় সকল।
হোৱে মহাধনৱন্ত বাঢ়ে তেজবল॥
এহি বুলি দুয়ো ভাইত মন্ত্ৰ কহিলন্ত।
ত্ৰিভুবনে সাৰ বিদ্যা দুভাইক দিলন্ত॥
মন্ত্ৰ পায়া দুভাইৰ হৰিষ মিলিল।
ঋষি সঙ্গে ৰঙ্গে তথা ৰজনী বঞ্চিল॥
⸻
তাড়কা ৰাক্ষসী বধ।
প্ৰভাতে উঠিয়া নিত্য কৰি সমাপত।
চলিলা হৰিষে দুয়ো ঋষিৰ সঙ্গত॥
সুললিত লীলাগতি গমন সুথিৰ।
কৌতুহলে পাইলা গৈয়া মন্দাকিনী তীৰ॥
দেখিয়া বিচিত্ৰ এক স্থান অনুপাম।
কাহাৰ আশ্ৰম বুলি পুছিলন্ত ৰাম॥
ঋষিয়ে বোলন্ত ইতো অনঙ্গ ভুবন।
মদনক ইহাতে ৰহিলা ত্ৰিণয়ন॥
অনঙ্গ ক্ষেত্ৰক ৰঙ্গে এৰাই তিনি জনে।
তাড়কাৰ বল গৈয়া পাইলা ৰঙ্গ মনে॥
ৰামচন্দ্ৰে পুছিলা ঋষিৰ চাপি পাশ।
কহিয়োক মুনি ইতো কাহাৰ নিবাস॥
মুনিয়ে বোলন্ত ৰাম শুনা মহাৰথী।
এহিতো বনত থাকে তাড়কা ৰাক্ষসী॥
বিকট দশন তাইৰ রূপ ভয়ঙ্কৰ।
ব্ৰাহ্মণ তপস্বী মাৰি খাইলেক বিস্তৰ॥
বহু লোক খাইলে কোনে লেখ কৰে তাক।
ত্ৰৈলোক্যৰ লোক পাইলে পাৰে খাইবাক॥
চোবায়া গিলয় মাথা বৃদ্ধ মানুষৰ।
ছৱালৰ মুণ্ডে তাই কুণ্ডল কৰ্ণৰ॥
মনুষ্যৰ তেজে তাই বদন পখালে।
গাৱৰ কাপৰ তাইৰ মনুষ্যৰ ছালে॥
তাইৰ ডৰে নৰে আউৰ ই পথে নেযায়।
আমি কোন পথে যাইবোঁ কহিয়ো উপায়॥
প্ৰহৰেক লাগে যেবে যাই এহি পথে।
তৃতীয় প্ৰহৰ লাগে দক্ষিণৰ পথে॥
জগৰা এৰায়া যাওঁ মোৰ হেন মন।
শুনি ৰামচন্দ্ৰে হাঁসি বুলিলা বচন।
কিসক ইবোল বোঁলা তুমি মুনিৰাজে।
চমু এৰি দূৰ পথে যাইবোঁ কোন কাজে॥
লক্ষ্মণক চাহি পাছে বুলিলন্ত ৰাম।
স্ত্ৰী বধ হৈবে পাপ কৰো কোন কাম॥
লক্ষ্মণে বোলন্ত কেনে বোলা হেন মত।
পিতৃয়ে পঠাই আছে ঋষিৰ লগত॥
মুনি যিবা বোলে কৰিবাহা সেহি কৰ্ম্ম।
গুৰুৰ বচনে কিছু নাহিকে অধৰ্ম্ম॥
মুনি বুলিলন্ত ৰাম নকৰিবা ভয়।
ৰাক্ষসী মাৰিলে কিছু দোষ নোপজয়॥
বিস্তৰক অপকাৰ যিজনে কৰয়।
নাহি দোষ আক মাৰি পুণ্যসে লভয়॥
মাৰীচ সুবাহ দুই পুত্ৰ তাড়কাৰ।
মাৰি মাৰি খাইল গৰু ব্ৰাহ্মণ অপাৰ॥
তাড়কা খাইলেক গৰু মানুষ বিস্তৰ।
তাক মাৰি পাইবা ৰাম পূণ্য বহুতৰ॥
শুনিয়া টঙ্কাৰ কৰিলেক ৰঘুবৰে।
তাড়কাক মাৰো আজি একপাট শৰে॥
মানুষৰ শবদ শুনিয়া নিশাচৰী।
ক্ৰোধে খেদি আসে দিশ অন্ধকাৰ কৰি॥
কৰ্ণে লৰবৰ কৰে মু্ণ্ড মানুষৰ।
বদন প্ৰকটি আসে যম সমসৰ॥
কৰে মৰমৰ গায়ে ছাল মানুষৰ।
পৰ্ব্বত সমান ঘোৰ রূপ ভয়ঙ্কৰ॥
শাল বৃক্ষ সদৃশ মেলিয়া দুই বাহু।
সূৰ্য্যক ঢাকিবে যেন খেদি যায় ৰাহু॥
ৰামক দেখিয়া ভীম তেজিলা আটাস।
ত্ৰৈলোক্যৰ লোকৰ লাগিল মহাত্ৰাস ॥
সকল ব্ৰহ্মাণ্ড জুৰি প্ৰতিধ্বনি গৈল।
বজ্ৰ পৰে বুলি সৰ্ব্বজন ভয় ভৈল॥
পাতাল সদৃশ কৰি বেস্তগোট বায়া।
সবাকে খাইবাক যায় পৃথিবী কম্পায়া॥
ৰাক্ষসীক দেখি ঋষি মহাভয় ভৈলা।
ৰামৰ পিচত গৈয়া আঁৰ হুয়া ৰৈলা॥
ঋষিক আশ্বাসি ৰামে যুৰিলন্ত বাণ।
তাড়কাৰ হৃদয়ত কৰিল সন্ধান॥
সৰকিয়া বাণ হৃদয়ত গৈল পশি।
দোৰ্ঘোৰ আটাস দিয়া পৰিল ৰাক্ষসী॥
বজ্ৰ প্ৰহাৰ যেন হিয়াত পৰিল।
তাড়কা ত্যজিল প্ৰাণ পৃথিবী লৰিল॥
আকাশত আনন্দ মিলিল দেৱতাৰ।
জয় জয় ৰাম বুলি কৰয় জোকাৰ॥
ৰামৰ শিৰত বৰষিল পাৰিজাত।
দুন্দুভি শৱদে নাচে তুলি দুই হাত॥
দারুণী ৰাক্ষসী মৰি গৈল যমঘৰ।
ৰামৰ প্ৰসাদে দুখ খণ্ডিল লোকৰ॥
ৰাক্ষস বধিবে প্ৰতি ভৈলা অৱতাৰ।
প্ৰথমত ৰামে প্ৰাণ লৈল তাড়কাৰ॥
দেখি বিশ্বামিত্ৰৰ হৰিষ ভৈল মন।
ৰামক বুলিলা মুনি প্ৰশংসাবচন॥
ধন্য ধন্য ৰাম তুমি পুৰুষ প্ৰধান।
একপাট শৰে ৰাক্ষসীৰ লৈলা প্ৰাণ॥
গুচিল দুৰ্গতি ৰাম তোমাৰ প্ৰসাদে।
হুয়ো চিৰঞ্জীৱ ৰাম মোৰ আশীৰ্ব্বাদে॥
তোমাৰ নিৰ্ম্মল যশ বাঢ়োক অশেষ।
অনন্তৰে ভৈলা আদি ৰজনী প্ৰবেশ॥
মহাসুখে সিতো ৰাতি বঞ্চিলা তখাতে।
ৰামক মাতিলা ঋষি উঠিয়া প্ৰভাতে॥
তোমাৰ বিক্ৰমে ৰাম তুষিলা আমাক।
নানা অস্ত্ৰ দিয়া মই তুষিবোঁ তোমাক॥
মন্ত্ৰে সমে ব্ৰহ্মঅস্ত্ৰ লৈয়ো মহাশয়।
দিবোঁহো বৈষ্ণব অস্ত্ৰ ত্ৰৈলোক্য বিজয়॥
ৰুদ্ৰমন্ত্ৰ সমন্বিতে দিবোঁ ৰুদ্ৰ শৰ।
বজ্ৰসায় সমে অস্ত্ৰ দিবোঁ বাসৱৰ॥
শিখাইবোঁ অধিৰ বাণ পৰম বিক্ৰম।
লৈয়োক গৰুড় বাণ আতি নিরুপম॥
শিখাওঁ গন্ধৰ্ব্ব বাণ বৈৰী ভয়ঙ্কৰ।
সংগ্ৰামবিজয়ী বাণ লৈয়ো গন্ধৰ্ব্বৰ॥
শকতি তোমৰ ত্ৰিকণ্টক ফনিয়াল।
অসি অৰ্দ্ধচন্দ্ৰ শেল শূল তিন্দিপাল॥
খড় খুৰ ত্ৰিকোণ বিশাল টাঙ্গি ভল্ল।
পৰিঘ পট্টিশ গদা পৰশু মুষল॥
হৰিত লোহিত গ্ৰাস শতঘ্ন কুলিৰ।
ব্যাঘমুখ নাগপাশ ত্ৰিশূল দুংশল
কুবেৰ বরুণ বাণ স্তম্ভন মোহন।
লহ অহিপত্ৰ বায়ু বাণ বিতোপন॥
লৈয়ো নিশাচক্ৰ অস্ত্ৰ ত্ৰিভুবনে সাৰ।
চত সূৰ্য্য ময় অত শক্ৰ ক্ষয়ঙ্কাৰ॥
যম অস্ত্ৰ দিবো যমদণ্ড সমসৰ।
শিখিয়োক দিব্য অস্ত্ৰ মন্ত্ৰ নিৰন্তৰ॥
অসুৰ মানুষ যক্ষ ৰক্ষ নিশাচৰ।
শিখাবো তোমাক মায়া মোহ যত শৰ॥
স্নান কৰি আসি অস্ত্ৰ লৈয়োক এখানে।
শুনি ৰাম লক্ষ্মণে হৰিষ ভৈলা মনে॥
স্নান কৰি থষিৰ আগত বসিলন্ত।
নানা অস্ত্ৰ শস্ত্ৰ মুনি দুইকো শিখাইলন্ত॥
বিশ্বামিত্ৰ ঋষিৰ ভৈলহ দুয়ো শিষ্য।
অস্ত্ৰ শিখি দুয়ো ভাই মনত হৰিষ॥
⸻
মাৰীচ সুবাহু বধ।
অনন্তৰে ৰষি ৰাম লক্ষ্মণক লৈয়া।
ৰঙ্গমনে তপোবনে প্ৰবেশিলা গৈয়া॥
বিশ্বামিত্ৰে বুলিলন্ত শুনিয়োক ৰাম।
এহি তপোবন মোৰ সিদ্ধাশ্ৰম নাম॥
মাৰীচ সুবাহু এহি বনৰ ভিতৰ।
আহে দুইৰো লগে চৌধ কোটি নিশাচৰ॥
ৰাখিবা আমাৰ যজ্ঞ তাক মাৰি ৰণে।
আনিলোঁ তোমাক মই এহিসে কাৰণে॥
ৰাক্ষসক মাৰি দিয়ো আমাক নিৰ্ভয়।
তোমাৰ প্ৰসাদে হৌক যজ্ঞৰ উদয়॥
শুনি ৰামচন্দ্ৰে বুলিলন্ত এহি হৌক।
মাৰিবোঁ ৰাক্ষস সুখে যজ্ঞ কৰিয়োক॥
শুনি মুনিৰাজৰ হৰিষ ভৈল মনে।
ৰামক দেখিলা আসি যত মুনিগণে॥
ফলে মূলে দুয়ো ভাইক কৰাইলা ভোজন।
পাচে তৃণশয্যাত শুতিলা দুয়ো জন॥
ৰজনী প্ৰভাতে উঠি মুনিগণ যত।
স্নান সন্ধ্য়া তৰ্পণ কৰিয়া সমাপত॥
যক্ষৰ সম্ভাৰ মানে একত্ৰ কৰিল।
শুভক্ষণে মুনিগণ যজ্ঞ আৰম্ভিল॥
ৰামক বুলিলা বিশ্বামিত্ৰ মুনিবৰ।
স্নান কৰি নিয়মে ধৰিয়ো ধনুশৰ॥
শুনি ৰাম লক্ষ্মণে কৰিলা গৈয়া স্নান।
দুয়ো ভাই নিয়মে ধৰিলা ধনুৰ্ব্বাণ॥
অনন্তৰে ঋষিৰাজে কৰিয়া প্ৰবেশ।
মন্ত্ৰে ৰাম লক্ষ্মণৰ বান্ধিলন্ত কেশ॥
মণিৰত্ন কণ্ঠা দিলা দুয়ো ভাইৰ গলে।
খষিক পুছিলা ৰামচন্দ্ৰে কৌতুহলে॥
কেতিক্ষণে আসিবেক ৰাক্ষস দুৰ্জ্জন।
ঋষিয়ে বোলন্ত ৰাম শুনিয়ো বচন॥
ৰাত্ৰিদিনে মৌন ব্ৰত দিন ছয় মানে।
শৰধনু ধৰি দুয়ো থাকা সাৱধানে॥
আসিব ৰাক্ষস ছয় দিন অনন্তৰে।
দুয়ো ভাই শৰ কৰি মাৰিবা সত্বৰে॥
শুনি ধনু ধৰি ৰাক্ষসক বাট চাই।
উজাগৰে ৰৈলা সাৱধানে দুয়ো ভাই॥
বিশ্বামিত্ৰ মুনি যজ্ঞ কৰিবাক লৈল।
আচাৰ্য ব্ৰাহ্মণণ তিনি সহস্ৰেক ভৈল॥
মশুল নিয়মে বেদ মন্ত্ৰ উচ্চৰিল।
সাঙ্গোপাঙ্গে ঈশ্বৰক পুজিবে লাগিল॥
নিৰন্তৰে পূজিলেক ছয় দিনমান।
অগ্নি থাপিলন্ত কুণ্ড কৰিয়া নিৰ্মাণ॥
দিলন্ত আহুতি আতি কৰি বেদধ্বনি।
ঘৃতৰ সুৰভী ঘ্ৰাণ উঠি গৈল চানি।
অৰণ্যৰ পৰা নিশাচৰ গন্ধ পাইল।
মাৰীচ সুবাহ যজ্ঞ বিধ্বংসিবে আইল।
চৌধ কোটি নিশাচৰ আসিল লগত।
মাৰীচ ৰাক্ষস আইল সবাৰো আগত।
পিচত সবাই আসি ৰৈল মহাবল।
আকাশ ব্যাপিল যেন ঘোৰ মেঘদল॥
যেন বজ্ৰ পৰে ৰাৱ ত্যজে ভয়ঙ্কৰ।
দেখি নিৰন্তৰে ঋষি ভয় ভৈলা বৰ॥
পাচে ৰাম লক্ষ্ণণে ঋষিৰ দেখি ডৰ।
নাহি ভয় বুলি আশাসিলা ৰঘুবৰ॥
মন্ত্ৰ পঢ়ি ৰামে শৰ যুৰিলা ধনুত।
দেখিয়া ৰাক্ষসৰ ভয় ভৈল অদভুত॥
বায়ুবেগে ৰামচন্দ্ৰে প্ৰহাৰন্ত শৰ।
দাৰুণ সন্ধানে ফুটি মৰে নিশাচৰ॥
বজ্ৰতো অধিক আতি ৰামৰ সন্ধান।
একছোটে ৰাক্ষস চলয় যমস্থান॥
লক্ষণে ধৰিয়া ধনুষৰ প্ৰহাৰত।
যম যেন খেদি খেদি ৰাক্ষস মাৰন্ত॥
শাণত শণাইলে শৰ যেন খুৰধাৰ।
কৰন্ত লক্ষণে ৰাক্ষসক বুন্দামাৰ॥
নিদাৰুণ ছোটে মৰি গৈল যমঘৰ।
লক্ষ্মণে মাৰি আঠ কোটি নিশাচৰ॥
ৰামৰ শৰত মৰি গৈল ছয় কোটি।
দুই ভাই ৰাক্ষসক কৰিলা নিগুটি।
হেন দেখি সুবাহু ৰাক্ষস ভয়ঙ্কৰ।
লক্ষ্মণক খেদি গৈল যম সমসৰ॥
দেখি ভল্লশৰ যুৰি লক্ষ্মণে গুণত।
সন্ধানে হানিলা সুবাহৰ হৃদয়ত॥
মহা ছোটে ফুটিয়া মৰিল দুৰাচাৰ।
পৰিল ভূমিত সিতো পৰ্ব্বত আকাৰ॥
দেখি মাৰীচৰ অতি ক্ৰোধ বৰ ভৈল।
ভয়ঙ্কৰ আটাসে ৰামক খেদি গৈল॥
হাসি ৰামে পঞ্চ শৰে ভেদি হৃদয়ক।
বায়ুবাণ হানি উৰুৱাই মাৰীচক॥
উৰ্দ্ধমুখ কৰি চাহি আছে মুনিগণে।
শুকান তৃণক যেন লৈ যান্ত পৱনে॥
ৰাম শৰে ৰাক্ষসক লৈ যান্ত আকাশে।
দেখিয়া ত্ৰিদশ দেৱে ধলখলি হাসে॥
মহাবেগে গৈয়া সিতো ছৰায়া সাগৰ।
হেট মাথে লঙ্কাত পৰিল নিশাচৰ॥
ভাঙ্গি গৈল তাৰ মুৰ ভৈল চিৰাচিৰ।
বৈল অচেতন বহে ৰোম্বালে ৰুধিৰ॥
নপাৱে উশাস তেজ বহে নাকে মুখে।
নমৰিল কথমপি জীল বৰ দুখে।
বাণ বিষে ক্ষণে ক্ষণে হোৱে শ্ৰুতিহত।
ৰামময় মাত্ৰ দেখে সকলে জগত॥
ৰামে পাইলে বুলি ভয় হোৱে স্বপনত।
ৰাঘৱৰ শৰে লৈয়া ফুৰে আকাশত॥
স্বপনে মচিতে সিতো ৰাম বিনে আন।
নেদেখয় ৰামত লাগিল যেন প্ৰাণ॥
নাযায় নুপুছাই তাৰ ৰামৰ ভয়ত।
এৰিলে মাৰীচে বিষয়ৰ ভোগ যত॥
সেইি ধৰি বিদায় লইয়া ব্ৰাহ্মণত।
তপ হেতু চলি গৈয়া ৰহিল বনত।
ৰাম লক্ষ্মণৰ দেখি বিক্ৰম সাক্ষাত।
পুষ্প বৰিষিলা দেবে দুইৰো মাথাত॥
অদ্ভুত মহিমা দেখি ৰাম লক্ষ্মণৰ।
ভৈলন্ত বিস্ময় মুনিগণ নিৰন্তৰ॥
দুই ভাইক প্ৰশংসা কৰিলা বহুতৰ।
ধন্য ৰাম লক্ষ্মণ সাৰ্থক ৰঘুবৰ॥
ঈষত কটাক্ষে দুয়ো কৰি মহালীলা।
চৌধ কোটি ৰাক্ষস ক্ষণেকে সংহৰিলা॥
কৰ্ম্ম দেৰি জানিলোঁহো নুহিকে মানুষ।
ভৈলা অৱতাৰ হৰি পৰম পুৰুষ॥
ৰাক্ষস মাৰিয়া ভাৰ কৰিলা নিৰ্যাণ।
সাধিলাহা জগতৰ পৰম কল্যাণ॥
যাৰ নামে যান হোৱে ধৰ্ম্ম কৰ্ম্ম যত।
হেন তুমি ভৈলা আসি সহায় যজ্ঞত॥
জানিলোঁহো আমাৰ ভাগ্যৰ নাহি সীমা।
এহি মতে দুহাগুণো বখানি মহিমা॥
মুনিগণ সঙ্গে বিশ্বামিত্ৰ মহাঋষি।
পূৰ্ণা দিয়া যজ্ঞ সাজ কৰিলা হৰিষি॥
অগ্নি বিসৰ্জ্জিয়া পাছে দক্ষিণা কৰিলা।
ৰাম লক্ষ্মণক সবে আশীৰ্ব্বাদ দিলা॥
বিশ্বামিত্ৰ মুনিৰ হৰিষ আতি মন।
পৰমান্ন ভোজন কৰাইলা মুনিগণ॥
দানে মানে সমন্তৰে মন সন্তোষিলা।
সুবৰ্ণৰ ৰজত বস্ত্ৰ গায়ে গায়ে দিলা।
ভৈলন্ত সন্তুষ্ট মুনিগণ নিৰন্তৰ।
মনৰঙ্গে চলি গৈলা আপোনাৰ ঘৰ॥
ৰামৰ প্ৰসাদে বিশ্বমিত্ৰ মুনিবৰ।
যজ্ঞ কাজ কৰি ভৈলা হৰিষ বিস্তৰ॥
হাতে লুণ্ডিঘুণ্ডি অতি দুই হাতৰ গাৱে।
আশীৰ্বাদ কৰি বুলিলন্ত বহু ভাৱে॥
তুমি নাৰায়ণ দেৱ অনাদি অনন্ত।
তুমিসে যজ্ঞৰ ফলদাতা ভগৱন্ত।
তুমিশে আপুনি ধৰ্ম্ম কৰ্ম্ম যজ্ঞ যত।
জানি সমৰ্পিলোঁ যজ্ঞ তযু চৰণত॥
তুমিসে কেবল সত্য বোলো পৰমাৰ্থ।
তোমাৰ প্ৰসাদে ৰাম ভৈলোঁহো কৃতাৰ্থ॥
তোমাত বিনাই আন সবে ব্যৱহাৰ।
ধৰ্ম্ম প্ৰৱৰ্ত্তাইবে প্ৰতি ভৈলা অৱতাৰ॥
আপুনি আচৰা ধৰ্ম্ম মনুষ্যৰ নয়।
তোমাক ঈশ্বৰ বুলি কেহো নাজানয়।
যোগবলে জন্ম হুয়া আছা মহাশয়।
ব্যৱহাৰ পালিবাৰু আমাক লাগয়॥
যজ্ঞ ৰক্ষা কৰি হিত কৰিলা আমাক।
উচিত প্ৰসাদ আবে কি দিবোঁ তোমাক॥
ৰাম কৰ্ত্তৃক হৰধনুৰ্ভঙ্গ।
দুলৰি।
অনন্তৰে মহা ঋষি ৰিশ্বামিত্ৰ,
ৰাম লক্ষ্মণক লই।
সহৰিষ মনে, মধুৰ গমনে,
মিথিলা পাইলন্ত গই॥
ঋষিৰ পাচত, হৰিষে মনত,
চলন্ত ৰাম লক্ষ্মণ।
যেন শিশু সিংহ, দেখিতে বিৰিঙ্গ,
গজৰ যেন গমন॥
স্বছ সুকোমল চৰণ যুগল
চলাৱন্ত লয়লাসে।
দিশ পাশ আতি কৰি প্ৰজ্বলিত,
ৰামৰ দেহ প্ৰকাশে॥
পৰম মধুৰ, লাৱণ্য প্ৰচুৰ,
সাক্ষাত যেন মদন।
মহা মনোহৰ মূৰতি সুন্দৰ
দেখি চাৱে সৰ্ব্বজন॥
ঈষত হাসিত, বৰিষে অমৃত
দেখন্ত লোকৰ গাৱে।
ৰয় মন প্ৰাণ নভাসে নয়ন,
যেতেক ৰামক চাৱে॥
লগত উভতি চলে সৰ্ব্বজন
প্ৰশংসিয়া বহুভাৱে।
ইতো পুৰুষক তুলিলে কোনে নো
সুবৰ্ণ কুক্ষীয়া মাৱে॥
যিতো ভাগ্যবতী পাইলা আক পুত্ৰ
তাইৰ বিধি সুপ্ৰসন্ন।
সিজনীৰ সম পূণ্য জানো আৰ
নতু কৰে একো জন॥
ৰামৰ সমান পুৰুষ উত্তম,
ই তিনি লোকত নাই।
ত্ৰৈলোক্যৰ ৰূপ ইহান শৰীৰে
থৈলা বিধি এক ঠাই॥
সীতাৰ সদৃশ এহেতেসে বৰ
বিধি নিমিলন্ত জানি।
সয়ম্বৰ সম যত মিথিলাত
দৈবে মিলাইলন্ত আনি॥
জনক নৃপতি কি কাৰ্য্য কৰিলা,
অঙ্গীকাৰ বিপৰীত।
কঠিন ধনুত, কোমল শৰীৰে
নাপাৰিবে গুণ দিত॥
ইহেন বৰত, আপোন ইচ্ছায়ে,
সীতাক দিবে নাপাইল।
যেন কোন জনে হাতৰ অমৃত
আপুনি ঠেলি পেলাইল॥
যেন নৱনিধি পায়া হেৰুৱাৱে
দৰিদ্ৰ আপোন দোষে।
ৰামক দেখিয়া যত নৰ নাৰী
এহি মতে সবে ঘোষে॥
মুনিৰ পিচত পৰম হৰিষে
চলন্ত ৰাম লক্ষ্মণ।
বিশ্বামিত্ৰ মুনি সয়ম্বৰৰশালা
পাইল গৈয়া কতোক্ষণ॥
জনক নৃপতি দেখি সচকিতি
উঠিলন্ত চালি গাৱ।
আপুনি আসন পাৰিয়া দিলন্ত
বুলি আতি মৃদু ভাৱ॥
পাচে জানুশিৰে পৰশি সাদৰে
ৰিলন্ত নমস্কাৰ।
সঅৰ্ঘে ঋষিক কৰিলন্ত পূজা,
হৰিষৰ নাই পাৰ॥
সুখে অসনত বসিয়া আছন্ত
বিশ্বামিত্ৰ মুনিবৰ।
দক্ষিণত ৰাম বামত লক্ষ্মণ,
আৰো শিষ্য নিৰন্তৰ॥
গৌতমৰ পুত্ৰ, নামে শভানন্দ,
পুছিল বিশ্বামিত্ৰত।
কাহাৰ কুমাৰ, ৰূপে মনোহৰ,
দেখি নতু হেন মত॥
শতানন্দ আগে, ঋষি বিশ্বামিত্ৰ
কহিলা কথা সকল।
দশৰথ মহা ৰাজাৰ তনয়,
ৰাম এন্তে মহাবল॥
ৰামৰ কনিষ্ঠ এহন্তে লক্ষ্মণ,
পৰম গুণে যুকুত।
চৰণ পৰশি মাতৃক তোমাৰ
কৰিলা ৰামে মুকুত॥
ৰামৰ চৰণ প্ৰসাদে অহল্যা
ঘোৰ শাপ নিস্তৰিলা।
গৌতম অ্যাসিয়া ৰামক প্ৰশংসি,
অহল্যাপক সম্বৰিল॥
শুনি শতানন্দ ভৈলন্ত হৰিষ,
পাইলন্ত মাতৃ নিস্তাৰ।
ৰামক প্ৰশংসি, ঋষিক বোলন্ত,
প্ৰসাদ ইতো তোমাৰ॥
নোহন্ত মানুষ, পৰম পুৰুষ,
জানলোঁ ৰাম নিশ্চয়।
জগত নিস্তাৰ হেতু অৱতাৰ
ভৈলা এন্তে মহাশয়॥
যিতো পদধূলি সদা আৰাধন্ত
ব্ৰহ্মা আদি দেৱগণে।
যাক আশা কৰি সৰ্ব্ব পুৰুষাৰ্থ।
এৰে মহা মহাজনে॥
হেনয় পৰম দুৰ্লভ ধূলিক
পাইলা মাতৃ মোৰ লাগ।
জান লোক তৰা, কোটি জনমৰ,
আছে তান মহাভাগ॥
আমিয়ো চক্ষুৰে দেখিলো ৰামক,
ত বা পুণ্যৰ ফলে।
এহি বুলি শত নন্দে ৰাঘৱক,
অৰ্চ্চিলন্ত কৌতুহলে॥
যত যত মহা মহাৰাজগণ
আছৱ বসি সভাত।
ৰামক দেখিয়া সমস্বে ৰাজাৰ
মুখত হৰিল মাত॥
ৰাঘৱৰ মহা তেজে বৰষিল,
ভৈল আতি শঙ্কুচিত।
প্ৰমত্ত সিংহ দেখি মৃগগণ
হোৱে যেন ভয়ে ভীত॥
সয়ম্বৰ সম জ্যাত যত যত
আছে নৰ নাৰীচয়।
ৰামৰ অদ্ভুত ৰূপক দেখিয়া
ভৈ গৈলা মহা বিস্ময়॥
যাৰ যেহি অঙ্গে, ৰামৰ ৰূপত,
পৰি গৈল দৃষ্টিপাত।
পুনৰপি আৰ পালটি নাসয়,
ৰহিল তম্ভি তথাত॥
ৰামক দেখিতে নখণ্ডে তৃপিতি,
লাগি গৈল যেন ধ্যান।
অমৃতক যেন পিৱন্তে পিৱন্তে
জুৰায় তনু মন প্ৰাণ॥
জনকননন্দিনী দেখিলা ৰামক
ৰূপ আতি বিপৰীত।
ৰামৰ ৰূপত নিমজিল মন,
ভৈ গৈল দেবী মোহিত॥
মনত বোলন্ত কোন নো বিধিয়ে
স্ৰজিলা ৰূপ ৰামৰ।
কোটি এক কাম দেৱো জানো আৰ
নুহিবেক সমসৰ॥
এহেন্তেসে মোৰ হৈবে নিজপতি,
কৰিলোঁ মনে নিশ্চয়।
ইহান আগত, দেখোঁ যেন মৰা,
আছে যত ৰাজাচয়॥
ৰামত বিনাই আন পুৰুষক
নবৰিবোঁ কদাচিত।
কিবা কাজে মোৰ পিতৃ কৰিলন্ত
অঙ্গীকাৰ বিপৰীত॥
তথাপি আনক নভজিবোঁ যদি
ধনুত গুণ লগাৱে।
পিতৃৰ বচন ছন্ন কৰি মই
ভজিবোঁ ৰামৰ পাৱে॥
ৰামৰ নখৰ সমান নাহিকে
ইতিনি লোকৰ মাজে।
ইহাঙ্ক এৰিয়া আন পুৰুষক
ভজিবো কমন কাজে॥
মোহোৰ কৰ্ম্মৰ ফলে জানো আনি
ৰামক মিলাইলা বিধি।
অকস্মাৎ যেন দৰিদ্ৰৰ হাতে
উপগত নৱনিধি॥
ৰামক এৰিয়া কোন অভাগিনী
আনক ভজিবে যায়।
হাতৰ অমৃত এৰি কোন জনী
মৰিবেক বিষ খাই॥
এহি মতে সীতা দেবী কৰিলন্ত
ৰামৰ চৰণ সাৰ।
তেজি আন কাম বোলা ৰাম ৰাম
যত লোক সমজ্যাৰ॥
পদ।
ৰাম লক্ষ্মণক দেকি জনক নৃপতি।
বিশ্বামিত্ৰ মুনিত পুছিলা মহামতি॥
কিবা নাম আন দুইৰ কাহাৰ তনয়।
মহাৰূপৱন্ত আতিশয় শুভনয়॥
আপোনাৰ কহিয়ো কুশল আগমন।
আজ্ঞা কৰিয়োক কিবা সাধো প্ৰয়োজন॥
শুনি হাসি বিশ্বামিত্ৰ বুলিলা বচন।
এৰা দুই দশৰথ ৰাজাৰ নন্দন॥
আন ৰাম নাম সৰ্ব্ব গুণৰ আলয়।
আন নাম লক্ষ্মণ পৰম শুভনয়।
শ্ৰেষ্ঠ ৰাম কনিষ্ঠ লক্ষ্মণ বীৰবৰ।
জানিবা ৰামক তুমি পৰম ঈশ্বৰ॥
পৰম পুৰুষ হৰি জগত আধাৰ।
ৰামৰূপে ভৈলা পৃথিবীত অৱতাৰ॥
হৰিবা ভূমিৰ ভাৰ ৰাক্ষস সংহৰি।
তযু গৃহে লক্ষ্মী আছে সীতা নাম ধৰি॥
ৰামৰেসে ভাৰ্য্যা সীতা জানা স্বৰূপত।
দিয়োক সীতাক তুমি বিবাহ ৰামত॥
হৈবেক তোমাৰ তেবে পৰম কল্যাণ।
এহি প্ৰয়োজনে আসি আছোঁ তবু থান॥
ত্ৰৈলোক্য বিজয়ী ৰাম মহা ধনুৰ্দ্ধৰ।
ত্ৰিভুবনে নাহিকে ৰামৰ সমসৰ॥
জনক নৃপতি মাতিলন্ত হেন শুনি।
মোহোৰ বচন শুনিয়োক মহামুনি॥
নাহি দশৰথৰাজা পৃথিবীত সম।
তাহান তনয় ৰাম পুৰুষ উত্তম॥
মহা সুকুমাৰ ৰূপ লাৱণ্য প্ৰচুৰ।
ভুবন মোহন আতি মূৰতি মধুৰ॥
এত সে নিশ্চয় পতি হৈবন্ত সীতাৰ।
কিন্তু মই এক কৰি আছোঁ অঙ্গীকাৰ॥
মৃগ মাৰি মহাদেৱে দুৱাৰে আমাৰ।
এৰি গৈলা ধনুখান যেন বস্ত্ৰ সাৰ॥
তাক ঘৰে থৈয়া মই বুলিলোঁ বচন।
ইহাতে লগাইতে গুণ পাৰে যিটো জন॥
তাহান্তে বিবাহ সীতা দিবোহো নিশ্চয়।
না পাৰিলা গুণ দিবে যত ৰাজাচয়॥
ৰামক দেখিয়া বসি গুণে মনে মনে।
মিছা অঙ্গীকাৰ কৰিলোঁহো কি কাৰণে॥
এস্তে সে জানিবা বৰ সীতাৰ উচিত।
বিধাতা জানিয়া কৰিলন্ত উপস্থিত॥
মহা উচপিচ মুনি কৰে মোৰ চিত্ত।
নাপৰিবে ৰাঘৱে ধনুত গুণ দিত॥
ৰামক চাহন্তে অঙ্গীকাৰ হেৰুৱাওঁ।
অঙ্গীকাৰ চাহন্তে যেবে ৰামক নাপাওঁ।
একক চাহন্তে মোৰ অপৰ নঘটে।
ৰাজিয়া ৰহিলোঁ মই উভয় শঙ্কটে॥
বিশ্বামিত্ৰে বোলন্ত জনক মহাভাগ।
ইসব চিন্তাক তুমি কৰা পৰিত্যাগ॥
কোন বস্তু ধনুখান ৰামৰ আগত।
নাজানাহা তুমি ৰামচন্দ্ৰৰ মহত্ত্ব॥
ঈষত কটাক্ষে ধনু ভাঙ্গিবন্ত ৰামে।
পাইৱন্ত সীতাক চিন্তা কৰাঁ কিবা কামে॥
বুলিলা জনকে বিশ্বামিত্ৰক দুনাই।
কেমনে গুচিবো চিন্তা শুনিয়ো অতাই॥
ধৰিলেক ধনু মহা মহা ৰাজাগণে।
লাৰিবাকো নপাৰিলা অনেক যতনে॥
কোমল শৰীৰ ৰাম বয়সত অল্প।
পৰম কঠিন ধনু যেন বত্ৰ কল্প।
তাক ধৰি গৈয়া ৰামচন্দ্ৰে কি কৰিব।
আছো গুণ দিবে লাৰিবাকো নাপাৰিব।
ধনুত লগাইবে গুণ ৰামৰ না লাগে।
সমাজত লঘু কেনে হৈব মহাভাগে॥
অঙ্গীকাৰ লাৰি সীতা দিবোহো ৰামক।
কৈত খুজি পাইবো আৰ ইমত বৰক॥
আজিজ্ঞাসি পূৰ্ব্বত কৰিলা অঙ্গীকাৰ।
তাক এৰিলাত দোষ নাহিকে আমাৰ॥
যদি দোষ হৱে তাক নকৰে দেহা ডৰ।
শুচিবে সকলে দোষ প্ৰসাদে ৰামৰ॥
শুনি বিশ্বামিত্ৰে হাসি বুলিলন্ত বাণী।
কৰাহা সংশয় তুমি ৰামক নাজানি॥
এন্তেসে ঈশ্বৰ চৰাচৰ জগতৰ।
ধনু ভাঙ্গিবত কোন প্ৰয়াস ৰামৰ॥
চাহি থাকা জনক নৃপতি কৌতুহলে।
ধনুতে পৰীক্ষা আজি পাইবাহা সকলে॥
শুনি সীতা মনে কোপ কৰন্ত ঋষিক।
মোহোৰ বিপক্ষ এও আচৰন্ত কিক॥
অঙ্গীকাৰ লাৰি মোক বিয়া দিবে চান্ত।
ঋষিৰ কাৰণে পিতৃ তাহাক নাপাও॥
ধনু ভাঙ্গিবাক এতে বোলন্ত কিসক।
ইহান নিমিত্তে মই নাপাইবো ৰামক॥
ৰাম মোৰ স্বামী হাতে মিলাইলেক বিধি।
বিশ্বামিত্ৰ হেতু হেৰুৱাইবো নববিধি॥
লৱনু পুতলি যেন সুকোমল তনু।
হেন ৰামে কিমতে ভাঙ্গিলে বজ্ৰধনু॥
নলাগে ভাঙ্গিবে ধনু সীতা দেলা হাক।
অঙ্গীকাৰ এৰি বিয়া দিয়োক আমাক॥
পাচে বিশ্বামিত্ৰ ঋষি বুলিলা বচন।
শুনিয়োক ৰাম ৰঘুকুলৰ নন্দন॥
ধনুখানিভাঙ্গি বিয়া কৰিয়ো সীতাক।
উঠিয়ো সত্বৰে ৰাখিয়োক মোৰ বাক॥
শুনি ৰামচন্দ্ৰে উঠিলন্ত তাৱক্ষণে।
কঙ্কালত বস্ত্ৰ কাছিলন্ত ৰঙ্গমনে॥
ঋষিক প্ৰণামি চলিলন্ত ৰঘুবৰ।
দেখি হাসি তুলিলেক ৰাজা নিৰন্তৰ॥
বৰ বৰ বীৰে নাপাৰিলে লাৰিবাক।
ভৈলোঁ লঘু লোকে বেঢ়ি হাসিলে আমাক॥
শিশুমতি হুয়া তাক প্ৰতি কৰে সাস।
হেনসে ইহাৰ জানকীক ভৈল আশ॥
বিশ্বামিত্ৰ মুনি শুনি চপৰাইলা মাথ।
জানো ধনু ভাঙ্গিবে নাপাৰে ৰঘুনাথ॥
অসুখ অশান্তি আতি মনত সীতাৰ।
হৰি হৰি বিধি সিদ্ধি নভৈল আমাৰ॥
হাসিয় চলন্ত ৰামচন্দ্ৰ মহাবল।
প্ৰত্যেক ভৰিত মহী কৰে টলমল॥
প্ৰমত্ত কেশৰী যেন যান্ত মহাশয়।
দেখি ৰাজাগণ ভৈল পৰম বিস্ময়॥
গুচিল সবাব হাসি বিবৰ্ণ বদন।
সীতা গোসানীৰ মন ভৈগৈল প্ৰসন্ন॥
ধনুৰ নিকট গৈয়া চাপিলন্ত ৰামে।
কৰে চিকিমিকি সুবৰ্ণৰ চিত্ৰ কামে॥
বাম হাতে লীলায়ে ধৰিলা ধনুখান।
ক্ষেপিলন্ত আকাশক কতোদূৰ মান॥
পুনু বাম হাতে ধৰি পৰম নিপুণ।
নিমিষেকে ধনুত লগাইলা ৰামে গুণ।
আগত থাপিলা নিয়া তুলি বাম ভৰি।
দিলা টান গুণত দক্ষিণ পাচ কৰি॥
টানন্তে ধনুৰ আগ পাচ নামি আইল।
দেখি সবে ৰাজাগণ মাথা চপৰাইল॥
বিশ্বামিত্ৰ মাথা তুলিলন্ত হাস্য কৰি।
ৰামৰ ভৰত থিৰ নোহে বসুন্ধৰী॥
ধনু টানিবাৰ দেখি হৰিষ সীতাৰ।
পৃথিবী কম্পিতে চিন্তা ভৈল আৰবাৰ॥
ভৰি থিৰ নভৈলে নাপাইবে বল গাৱে।
পৃথিবীক কাতৰ কৰিলা সীতা মাৱে॥
মাতৃ বসুমতী কৃপা কৰিয়োক মোক।
থিৰ হয়া প্ৰভু ৰাঘৱক ধৰিয়োক॥
দিগগজসকল তুমি সবে হৈবা থিৰ।
শুনিয়ো অনন্ত তুমি নালাৰিবা শিৰ॥
হে কুৰ্ম্ম ভালে অনন্তক ধৰিবাহা।
দিগপালসকল স্বামীৰ হৈবা সহা॥
এহি মতে সীতা হুয়া আছন্ত আকুল।
পাচে ৰামচন্দ্ৰ জগতৰ আদি মূল॥
গুণগাছ এৰি দিয়া টঙ্কাৰ কৰিলা।
প্ৰচণ্ড শবদে আতি ব্ৰহ্মাণ্ড লৰিলা॥
দশো দিশ ব্যাপি প্ৰতিধ্বনি গৈল বৰে।
ত্ৰাস ভৈল সৰ্ব্বজনে বোলে ব্ৰজ পৰে॥
সাতোখান স্বৰ্গ বাৰম্বাৰ লৰি গৈল।
সপ্তদ্বীপা বসুমতী টলমল ভৈল॥
কাখৰ লঙ্ঘিল সাতো সাগৰ খলকি।
জলজন্তু ভৈল ত্ৰাস প্ৰলয়ক শঙ্কি॥
দিগগজসকল কম্পে তৰতৰিমান।
মহাত্ৰাসে কম্পিল পাতাল সাতোখান॥
কম্পিলন্ত অনন্ত যতেক নাগগণ।
কূৰ্ম্ম কম্পি ফোকাৰ তেজয় ঘনে ঘন॥
মেৰু আদি কম্পিল যতেক গিৰিবৰ।
ভয় হুয়া কম্পে আতি দেৱাসুৰ নৰ॥
চৰাচৰ লোক কম্পি কম্পি গৈল ঠাই।
সমাজৰ লোকৰ চেতন জ্ঞান নাই॥
কৰ্ণত হানিলা অল হৃদয় শুকাইল।
পাচে কতোক্ষণে কথমপি ধাতু আইল॥
পাচে ৰামে গুণত ধৰিয়া বল দিল।
ঠোকোৰ কৰিয়া ধনু মাজতে ভাঙ্গিল॥
পুনৰপি প্ৰকম্পিত ভৈল ত্ৰিভুৱন।
প্ৰলয় মিলিল হেন বোলে সৰ্ব্বজন॥
মিথিলাৰ লোক মানে ভৈল পূৰ্ব্বৱত।
চেতন লভিয়া পাচে ৰাজাগণ যত॥
ৰামক নিৰখি মহাভয় চিত্ত ভৈল।
হেট মাথে চক্ষুমুদি মৰা যেন ৰৈল॥
ত্ৰাসত হৃদয় কম্পে বুদ্ধি নোহে থিৰ।
মনে বোলে নতু দেখি শুনি হেন বীৰ॥
জানিলোঁহো এস্তে ৰাম মানুষ নোহয়।
দেৱতো উত্তম দেৱ হেন মনে লয়॥
ৰামচন্দ্ৰে ধনুখান ভাঙ্গি অপ্ৰয়াসে।
হাসি বসিলন্ত গৈয়া বিশ্বামিত্ৰ পাশে॥
ধৰিয়া ৰামক বিশ্বামিত্ৰ মুনিবৰ।
চুম্বন কৰিয়া প্ৰশংসিলা বহুতৰ॥
ধন্য ৰামচন্দ্ৰ তুমি বিক্ৰম তোমাৰ।
ৰহিল নিৰ্ম্মল যশ জুৰিয়া সংসাৰ॥
ধনু ভাঙ্গিলন্ত ৰামচন্দ্ৰ মহাশয়।
আনন্দে নধৰে সীতা দেবীৰ হৃদয়॥
পৰম প্ৰেমত নীৰ বহে নয়নৰ।
সুপ্ৰসন্ন বিধি বুলি উঠিলা সত্বৰ॥
সুবৰ্ণৰ পুষ্পমালা হাতে তুলি লৈলা।
বিষ্ণুক বৰিবে যেন লক্ষ্মী সাজ ভৈলা॥
সখীগণ মাজহন্তে বাজ ভৈলা সতী।
হৰৰ পাশক যেন চলিলা পাৰ্ব্বতী॥
দিশ পাশ প্ৰকাশিয়া শৰীৰ অলয়।
গজেন্দ্ৰৰ পাশে যেন হস্তিনী চলয়॥
ৰাজহংস জিনি আতি গতি লয়লাস।
চলি যান্ত ৰতি যেন মদনৰ পাশ॥
ৰাঘৱৰ নিকট চাপিয়া বৰবালা।
সাদৰে মাথাত দিলা সুবৰ্ণৰ মালা॥
বৰিল ৰামক আনন্দৰ নাহি পাৰ।
চৰণত ধৰি কৰিলন্ত নমস্কাৰ॥
দেখি ৰামচন্দ্ৰে পাচে সীতাক আশ্বাসি।
আপোনাৰ পাশক চপাইলা প্ৰভু হাসি॥
প্ৰকাশন্ত সীতা সতী ৰাঘবৰ পাশে।
চন্দ্ৰৰ পাশত যেন ৰোহিণী প্ৰকাশে॥
লক্ষীনাৰায়ণ দুই ভৈল এক থান।
জগতৰ ভৈল আসি পৰম কল্যাণ॥
সমস্ত লোকৰ ভৈল পৰম মঙ্গল।
জয় জয় বুলি জোকাৰন্ত সৰ্ব্বজন॥
আকাশত থাকি দেৱগণ অসংখ্যাত।
পুষ্প বৰষিলা ৰাম সীতাৰ মাথাত॥
দুন্দুভি বজায়া দেৱে কৰে জয় জয়।
মুখ্য মুখ্য অপেশ্বৰা কাছিয়া নাচয়॥
ত্ৰিজগত লোকৰ মিলিল মহোৎসৱ।
দশোদিশ ছানি মাত্ৰ শুনি জয় ৰৱ॥
সাৰ্থক লভিল বৰ মাৱ সীতা সতী।
ভৈলন্ত আনন্দ আতি জনক নৃপতি॥
ৰাজাগণে দেখে সীতা ৰামক বৰিল।
বজ্ৰপাত ভৈল যেন সম্যকে মৰিল॥
সীতাক চাহিয়া সবে তাজিল নিশ্বাস।
কি কাৰণে বৰিষেক খাটিলোঁ প্ৰবাস॥
সীতাত নৈৰাশ হুয়া যত ৰাজাচয়।
মহা মৰ্ম্মে সবে ত্যজিলেক লাজ ভয়॥
কোপে অপমানে আতি প্ৰজলিত ভৈল।
জনক ৰাজাক আতি গৰ্জ্জিবাক লৈল॥
বাটত পৰশুৰামৰ সৈতে ৰামৰ
সাক্ষাত আৰু পৰশুৰামৰ
পৰাভৱ।
সেহি সময়ত পাচে জমদগ্নি ৰাম।
ধনু ভঙ্গ শুনি কোপে নিকলিল ঘাম॥
কমনে ভাঙ্গিল ধনু মোহোৰ গুরুৰ।
সি জনৰ দৰ্প আজি কৰিবোঁহো চূৰ॥
পৰশুকুঠাৰখান পাৰিয়া কান্ধত।
ভয়ঙ্কৰ ধনুখান ধৰিয়া হাতত॥
ৰাজাৰ সেনাৰ মাজে ভৈলা উপগত।
শৃঙ্গে সমন্বিতে যেন সচল পৰ্ব্বত॥
দুৰ্জ্জয় শৰীৰ ধনুৰ্দ্ধৰ মহাবীৰ।
ক্ৰোধৰ বেগত আতি নুহিকন্ত থিৰ॥
ফুৰাবন্ত চক্ষু দুই অগণি সমান।
দেখি কটকৰ ভয়ে উৰি গৈল প্ৰাণ॥
বৃষ্টি অন্ধকাৰে নেদেখিয়া দিশপাশ।
পৰশুৰামৰ মূৰ্ত্তি দেখি ভৈল ত্ৰাস॥
কিসে পাইলে বুলি ধাতু শুৰুতি উৰিল।
চক্ষু জপাই সেনা সবে ভূমিত পৰিল॥
কৈয়া ৰাম বুলিয়া মাতত শীঘ্ৰকৰি।
ব্ৰাহ্মণৰ চিহ্ন যজ্ঞসুতা আছা ধৰি॥
ক্ষত্ৰিয় লক্ষণ হাতে আছে ধনুখান।
পৰম নিৰ্দ্দয় দয়া নাহি অণুমান॥
পিতৃৰ বচনে কাটি আছয় মাতৃক।
হেন জনে আনক কৰিবে দয়া কিক॥
শিৰে জটাভাৰ গলে ৰুদ্ৰাক্ষৰ মালা।
কটিত বাকলি বস্ত্ৰ কুশৰ মেখলা॥
ঝক ঝক দান্ত শোভা কৰে গোফ দাড়ি।
গাৱে মল পঙ্ক বনবাসী রূপ ধাৰী॥
ছাতে মালা ধৰিয়া জপন্ত সৰ্ব্বক্ষণ।
উফৰন্ত ক্ৰোধত দেখিবে যম যেন॥
ভ্ৰুব চালি কপালৰ গাঁঠি শিহৰাই।
দশন চোবায়া কোপে মাতন্ত শেহাই॥
গৰ্জ্জিবে লাগিলা অতি নিষ্ঠুৰ বচনে।
আমাৰ গুরুৰ ধনু ভাঙ্গিল কমনে॥
বামহাতে ধৰি ঘোৰতৰ ধনুখান।
পৃথিৱীৰ ক্ষত্ৰি মাৰি কৰিলোঁ নিৰ্জাণ॥
ক্ষত্ৰি হুয়া কোন বীৰ পুনৰপি আইল।
জানিলোঁ সিজনে মোৰ বাৰ্ত্তাক নাপাইল॥
মোৰ কথা শুনি ক্ষত্ৰি নাম কোন ধৰে।
হেনমত ভয় সিতো সাসক নকৰে॥
এবে কোন জনে মোক নগণে মনত।
এতিক্ষণ থিৰ হৌক মোহোৰ আগত॥
ৰৌদ্ৰে বৰষণে আতি পৰিয়া আছয়।
খুখন্দা ধনুক ভাঙ্গি মুনিহ কহয়॥
আজি যেবে জীৱ লৈয়া যায় মোৰ আগে।
তেবে গৈয়া বীৰত্ব কহোক যত লাগে॥
শুনি দশৰথ ৰাজা গুণত মনত।
ভৈলোঁ বৃদ্ধ আমাৰ শৰীৰ আশকত॥
দেখিয়া ছৱাল নিজ পুত্ৰ চাৰি খানি।
বিপৰীত চিন্তা লভিলন্ত মহামানী॥
ৰামে সমে আমি যদি আছে হুই বীৰ।
তেবে কি কৰিবোঁ আঙ্ক দুৰ্জ্জয় শৰীৰ॥
বিপাকে ঠেকাইলা আনি বিধাতা আমাক।
বিবাদে নপৰি আঙ্ক বোলো প্ৰিয় বাক॥
এহি বুলি পৰশুৰামক নৰনাথে।
পাদ্যে অৰ্ঘে পূজি চৰণত ধৰি হাতে॥
তুতি নতি প্ৰণতি বোলন্ত দশৰথ।
তথাপিতো দয়া তাৰ নোপজে মনত॥
হাতে ঘোৰ ধনু ধৰি চক্ষু পকাই চান্ত।
বাঘে যেন গৰ্জিয়া ৰামক ধায়া যান্ত॥
দেখি ৰামচন্দ্ৰে মুখে অল্পহাস্য কৰি।
পৰশুৰামৰ আগ ভৈলা ধনু ধৰি॥
জমদগ্নি ৰামে শ্ৰীৰামক দেখিলন্ত।
কৰিয়া তৰ্জ্জন পাচে বাক্য বুলিলন্ত॥
নাজানাহা ৰণ কিছু ছৱাল ৰাজাৰ।
জানো তুমি কথা নতু শুনাহা আমাৰ॥
পৰশুৰাম নাম মোৰ বিদিত সংসাৰ।
নিক্ষত্ৰি কৰিলোঁ মহী তিনি সাতবাৰ॥
ক্ষত্ৰিয়ৰ নিমিত্তে সাক্ষাত মই যম।
সম্প্ৰতি আছোহো মই পৰিয়া নিজম॥
ডাকিয়া আনিলা মোক দেখায়া দৰ্পক।
দাণ্ডি দিয়া জগাইলাহা কাহাল গোমক॥
কুপিত সিংহৰ আগে পেলাইলাহা গাৱ।
আনিলা যমক যেন দিয়া হাত ৰাৱ॥
মই অস্তকৰ কোপ তুলিলা কিসক।
শিশু হুয়া কৰাঁ কেনে দুৰ্ঘোৰ কৰ্ম্মক॥
ধনু ভাঙ্গি যশ বৰ লভিলা ডাঙ্গৰ।
উপাৰিয়া শৃঙ্গ যেন মেৰু পৰ্ব্বতৰ॥
কাৰ বৰ পায়া তুমি কৰা হেন কৰ্ম্ম।
আমাৰ গুৰুৰ ধনু ভাঙ্গি দিলা মৰ্ম্ম॥
জানিলোঁ কৰিলা গুৰু দেৱত ভকতি।
নুহি কেন মতে হৈব ই দূৰ শকতি॥
ত্ৰিভুবনে পৰম উজ্জ্বল ৰাম নাম।
নাহি সংসাৰত ইতো নামক উপাম॥
সেহি ৰাম নাম ধৰি আমাৰ প্ৰকাশ।
হেন নাম লৈলা তুমি কৰি অভিলাষ॥
বোলা ৰাম নাম লৈলে মোৰ হৈবে খ্যাতি।
আমাক বিদ্বেষ তুমি কৰিলাহা আতি॥
বৰ তেজৰন্ত বীৰ ভৈলাহা অধিক।
কৰিবাহা লুপ্ত তুমি আমাৰ কীৰ্ত্তিক॥
ত্ৰিজগত লোকে জানে মোৰ বিক্ৰমক।
ক্ষত্ৰিয়ৰ নামে মই সাক্ষাতে অস্তক॥
নাপাৰোঁ জিনিবে যেবে তোমাক ৰণত।
নিস্ফল জীৱন মোৰ ইতো সংসাৰত॥
জনকৰ ঘৰে ভাঙ্গি পচা ধনুখান।
তাতে বোলা নাহি মোত মুনিহ সমান॥
মই চূৰ কৰিবো তোমাৰ গৰ্ব্ব যত।
পৰিলা চেঙেলি আজি বুঢ়াৰ হাতত॥
ৰহি আছা বৃক্ষ যেন নদীৰ তীৰত।
অলপতে পৰে শিফা নাহিকে তলত॥
হোৱা যদি ৰাম তুমি বীৰ অদভুত।
লগায়োক গুণ দেখোঁ আমাৰ ধনুত॥
তেবেসে মুনিহ বুলি জানোহো সাক্ষাত।
বিনা যুদ্ধে ভঙ্গ মই মানিবোঁ তোমাত॥
তাক দেখি ৰামচন্দ্ৰে লাগিলা হাসিত।
ধনু দেখি দশৰথ ভৈলা ভয় ভীত॥
প্ৰসন্ন বদনে ৰামে বুলিলা বচন।
শুনিয়োক ঋষি জমদগ্নিৰ নন্দন॥
ঋষি ধৰ্ম্ম অনুসৰি আছা মহাভাগ।
আমাত তোমাৰ কেনে এত মান ৰাগ॥
ক্ষমাসে উচিত ধৰ্ম্ম হোৱয় তোমাৰ।
কিসক কৰিলা তুমি তাক পৰিহাৰ॥
ধৰ্ম্ম এৰি অধৰ্ম্ম কৰয় যিতো নৰ।
তাক দণ্ড কৰিবে লাগয় ক্ষত্ৰিয়ৰ॥
ব্ৰাহ্মণত জন্ম ধৰ্ম্ম ধৰিছা ঋষিৰ।
তাক এৰি ধৰ্ম্ম কেনে আচৰাঁ ক্ষত্ৰিৰ॥
শম দম দান দায়া ক্ষমা তযু ধৰ্ম্ম।
ক্ৰোধ অহঙ্কাৰ আদি ক্ষত্ৰিয়ৰ কৰ্ম্ম॥
কৰিলাহা তুমি সিতো ধৰ্ম্ম বিপৰ্য্যয়।
বিচাৰত দণ্ডিবাক তোমাক লাগয়॥
ভাঙ্গিলোঁহো ধনু আমি গুৰুৰ তোমাৰ।
ক্ষস্ত্ৰিয়ৰ ধৰ্ম্ম ইতো উচিত আমাৰ॥
কোন দোষে কৰা তুমি আমাৰ বিৰোধ।
ঋষিৰ তোমাৰ কেনে এতমান ক্ৰোধ॥
জ্ঞান শূন্ত হুয়া অধৰ্ম্মত প্ৰবৰ্ত্তিলা।
ভাল ভৈল আসি মোৰ আগত মিলিলা॥
কৰো আজি তোমাক উচিত প্ৰায়শ্চিত্ত।
যেন আনক্ষণ অধৰ্ম্মত নেদা চিত্ত॥
ধৰ্ম্মহীন হুয়া দৰ্প কৰা মোৰ আগে।
অৱশ্য তোমাক দণ্ড দিবো মোৰ লাগে॥
ভজো আজি সকলে তোমাৰ মিছা টোল।
বুজা কেন মত শিশু ছৱালৰ বল॥
তুমি কেনমত বীৰ পৰীক্ষাক চাওঁ।
নুহি যেবে বোলাঁ ক্ষমা কৰিয়া পঠাওঁ॥
যদ্যপি আমাৰ মুনি নোহে ক্ষমা ধৰ্ম্ম।
বৃদ্ধ দেখি তোমাক লাগয় মোৰ মৰ্ম্ম॥
যায়োক গৃহক গুৰু দিলোঁহো বিদায়।
তথাপিতো যদ্যপি তোমাৰ ক্ষমা নাই॥
মোৰ দোষ নাহি তেবে কহোঁ স্বৰূপত।
কৰোঁ চূৰ সকলে তোমাৰ গৰ্ব্ব যত॥
তোমাৰ ধনুৰ বৰ বখানা মহত্ত্ব।
বল বুজি চাওঁ ধনুখান কেনমত॥
ইহাত লগাইলে গুণ ভঙ্গ যদি মানা।
লগাইবোঁহো গুণ ধনু মোক দিয়া আনা॥
তোমাৰ ধনুত গুণ পাৰোঁ যেবে দিতে।
জিনিবোঁ ৰণত তেবে তোমাক ইঙ্গিতে॥
শুনিয়া পৰশুৰামে ধনুখান দিলা।
শ্ৰীৰামে লগাইল গুণ কৰি মহালীলা॥
বল দিয়া ৰাঘবে টানন্ত ধনুখান।
লেক লেক কৰে ফুল-ধনুৰ সমান॥
ধনু টানি ৰামচন্দ্ৰে হাসন্ত হৰিষি।
ইহাৰেসে মহত্ব বখানা তুমি ঋষি॥
এহি বুলি ৰামে পুনৰপি দিলা টান।
মহাশব্দে মাজতে ভাঙ্গিলা ধনুখান।
শবদৰ ত্ৰাসত কম্পিল ত্ৰিভুবন।
মহাভয়ে অচেতন ভৈল সৰ্ব্বজন॥
ৰাঘৱে বোলন্ত গুৰু কৰিলোঁ অকাজ।
টানন্তে ভাঙ্গিল ধনু ভৈলোঁ মই লাজ॥
নসহিল ধনু ছৱালৰো টানিবাক।
বীৰ বোলাই তুমি কেনে লৈয়া ফুৰাঁ আক॥
আমাকো কৰিলা লঘু আপুনিও ভৈলা।
দেখিয়া পৰশুৰাম স্তব্ধ হুয়া ৰৈলা॥
অনন্তৰে ৰামচন্দ্ৰ পুরুষ নিপুণ।
নিজ ধনুখান গৈয়া লগাইলন্ত গুণ॥
বাণ যুৰি মাতিলন্ত পৰশুৰামক।
হেৰা দেখা কৰোঁ ছাই তোমাৰ গৰ্ব্বক॥
ৰাখিবাহা প্ৰাণ যেবে মাগাঁ পৰাজয়।
ভৈলন্ত পৰশুৰাম দেখি মহা ভয়॥
বল দৰ্প গুচি মুখে হৰিল বচন।
হুইল বিবৰ্ণ আতি মলিন বদন॥
পৰশুৰামৰ ভাগি গৈলা কাঁপ জাপ।
বৈদ্য দেখি যেন মুণ্ড চপৰাইল সাপ॥
শ্ৰীৰামৰ আগত ভাগিল সবে ভাষ।
সূৰ্য্য আগে নাহি যেন চন্দ্ৰৰ প্ৰকাশ॥
অস্ত কালে যেন নজলয় দিনকৰ।
গৰুড়ৰ আগে দৰ্প হৰয় সৰ্পৰ॥
জমদগ্নি সুত ৰাম ভৈলা সেহি নয়।
লোক বিদ্যমানে লঘু ভৈলা অতিশয়॥
যম হেন সাক্ষাতে দেখন্ত ৰাঘৱক।
মাৰিবন্ত শৰ বুলি লাগিল চমক॥
দেখি ৰামচন্দ্ৰ অতি ভৈলা দায়াযুত।
হাসিয়া বোলন্ত শুনা জমদগ্নি সুত॥
আসিলাহা ধায়া তুমি আমাক মাৰিত।
জানিলোঁহো তোমাৰ কঠিন বৰ চিত্ত॥
ঋষি হুয়া ভৈলা তুমি এনুৱা নিৰ্দ্দয়।
তোমাক মাৰিবে মন আমাৰ নলয়॥
ৰাখিলোঁ তোমাৰ প্ৰাণ নকৰিবা ভয়।
কিন্তু মোৰ বাণ জানা অমোঘ নিশ্চয়॥
কদাচিতো বৃথা বাণ নুহিকে আমাৰ।
কহিয়োক তোমাৰ ছেদিবোঁ কোন দ্বাৰ॥
শুনিয়া ৰামৰ দয়াবুকুত বচন।
বোলন্ত বিনয় জমদগ্নিৰ নন্দন॥
নিচিনিলোঁ তোমাক বুদ্ধিত মন্দ আমি।
তুমিসে ঈশ্বৰ জগতৰ অন্তৰ্য্যামী॥
ভৈলা অৱতাৰ তুমি আসি মনুষ্যত।
তোমাৰ অধীন ইতো সকলে জগত॥
তুমিসে ঈশ্বৰ নিষ্ঠে জানিলোঁ সাক্ষাত।
আমাৰ বিক্ৰম যাই লাগিল তোমাত॥
জগতৰ আত্মা তুমি পুরুষ পুৰাণ।
হাৰিলোঁহো তোমাত দিয়োক প্ৰাণদান॥
কৰিলাহা মোক যেন দয়া দামোদৰ।
শুনিয়োক মোৰ তেবে স্বৰূপ উত্তৰ॥
নাহিকে স্বৰ্গত কিছু মোৰ প্ৰয়োজন।
শৰে হানি প্ৰভু স্বৰ্গ পথ কৰা ছন॥
তনু অংশে আমি হুয়া আছোঁ অৱতাৰ।
আমাতে আছিল তযু পৃথিবীৰ ভাৰ॥
আপুনি বেকত আসি ভৈলাহা সাম্প্ৰত।
গুচাইলাহা আপুনি আমাৰ ভাৰ যত।
সজ্জনক পালি সংহৰিবা দুষ্ট যত।
তীৰ্থ কৰি ফুৰোঁ মই তযু প্ৰসাদত॥
নযাইবোঁ স্বৰ্গক নিষ্ঠে বুলিলোঁ বচন।
কৰিয়োক মোৰ স্বৰ্গ পথ নিবাৰণ॥
শুনি ৰামচন্দ্ৰে পূৰ্ব্ব দিশে মুখ দিলা।
পৰশুৰামৰ স্বৰ্গ পথক ছেদিলা॥
শ্ৰীৰামৰ কীৰ্ত্তি প্ৰকাশয় সংসাৰত।
অদ্যাপিও ৰামশৰ দেখিয়ো স্বৰ্গত॥
পৰশুৰামক ৰামে কৰিলা আশ্বাস।
মোৰ বাণ দেখি ঋষি ভৈলা মহাত্ৰাস॥
ক্ষত্ৰি জাতি আমাৰ দাৰুণ বৰ হিয়া।
পালোঁ অঙ্গীকাৰ ব্ৰাহ্মণক দুখ দিয়া॥
মৰষিবা সকলে আমাৰ ইতো দোষ।
কৰোঁ হাতযোৰ নকৰিবা অসন্তোষ॥
শ্ৰীৰামৰ ভকতি দেখিয়া আতিশয়।
দুখ ভয় গুচি ভৈল প্ৰসন্ন হৃদয়॥
বুলিলা পৰশুৰামে বচন মধুৰ।
স্বভাৱতে ক্ষত্ৰিয়ৰ হৃদয় নিষ্ঠৰ॥
হেন মহা ক্ষত্ৰি তুমি পুৰুষ উত্তম।
দেখিলোঁ সাক্ষাতে আজি তোমাৰ বিক্ৰম॥
তথাপি কৰাইলা তুমি আমাক প্ৰসন্ন।
ধন্য ধন্য ৰাম ৰঘুকুলৰ নন্দন॥
শক্ৰ হুয়া প্ৰসন্ন কৰাইলা বুলি নতি।
তুমিও সন্তুষ্ট হৈবা আমাৰ ভকতি॥
শুনিয়োক ৰাম বোলোঁ স্বৰূপ বচন।
অনাদি ঈশ্বৰ তুমি সত্য সনাতন॥
তুমি নিত্য নিৰঞ্জন পুৰুষ পুৰাণ।
জগতৰ পতি তুমি বিনে নাহি আন॥
তোমাত ভকতি মোৰ সততে থাকোক।
যাওঁ তপোবনে মোক বিদায় দিওক॥
এহিমতে দুয়োজন জগত ঈশ্বৰে।
কৰিলন্ত লীলা নাজানিলা একো নৰে॥
দুইহান্তৰ সম্বাদ বিবাদ যত যত।
চাহি আছে লোক সবে বিস্ময় মনত॥
অনন্তৰে বিদায় লইয়া শ্ৰীৰামত।
গৈলন্ত পৰশুৰাম হৰিষ মনত॥
দশৰথে দেখি আতি বিক্ৰম ৰামৰ।
মনত হৰিষে প্ৰশংসিলা বহুতৰ॥
ধন্য ধন্য পুত্ৰ তুমি ভৈলাহা আমাৰ।
ৰহিল তোমাৰ যশ জুৰিয়া সংসাৰ॥
অসিলা পৰশুৰাম খেপি যেন যম।
তাহাঙ্কো জিনিলা ৰণে কৰিয়া বিক্ৰম॥
সাধু সাধু ৰাম তুমি বংশৰ তিলক।
গলে বান্ধি ৰাজা ধৰিলন্ত ৰাঘৱক॥
উপজিল প্ৰেম তনু ভৈলা পুলকিত।
পাইলেক সন্তোষ যেন পিৱন্তে অমৃত॥
আকাশত তৃপিতি ভৈলন্ত দেৱগণে।
অৰ্চিলা ৰামক অতি পুষ্প বৰিষণে॥
দেখিয়া জানকী বল বিক্ৰম ৰামৰ।
ভৈলত তৃপিতি ৰোমাঞ্চিত কলেৱৰ॥
বিশ্বামিত্ৰ বশিষ্ঠ প্ৰমুখ্যে ****
পূজিলন্ত ৰাঘৱক প্ৰশংসা বচনে॥
পৰম পুৰুষ ৰাম জগত আধাৰ।
ৰামৰূপে পৃথিবীত ভৈলা অৱতাৰ॥
পৰশুৰামৰ দৰ্প কৰিলাহা চুৰ।
কাহাৰ শকতি কৰ্ম্ম কৰয় এদূৰ॥
এহি মতে ৰামক প্ৰসংসে সৰ্ব্বজনে।
অনন্তৰে দশৰথ ৰাজা ৰঙ্গ মনে॥
অযোধ্যাক প্ৰতি চলি গৈলা মহাশয়।
কৰয় কটকে বেঢ়ি ৰাম জয় জয়॥
নানা বাদ্যে সুমঙ্গলে চলে সমদলে।
অযোধ্যাত প্ৰবেশ ভৈলন্ত কৌতুহলে॥
দেখি নগৰীয়া লোকে ৰাজা আসিবাৰ।
তেতিক্ষণে কৰিলা নগৰী জাতিষ্কাৰ॥
সাজি মাজি লিপিলা বিচিত্ৰ গন্ধজলে।
পতাকা তোৰণ ধ্বজা ৰঞ্জিলা চিৰলে॥
তাম্বুলী কদলী ৰুইল ঠোকে সমন্বিত।
থানে থানে আলাপন কৰিলা ৰঞ্জিত॥
মুখত পল্লব ফলে পাতি পূৰ্ণঘট।
ঘৃতৰ প্ৰদীপ দিলা তাহাৰ নিকট॥
ওবাৰে ইৰাৰে ছলি থাপিলা প্ৰবন্ধি।
লগাইলা বিচিত্ৰ ধূপ অগৰু সুগন্ধি॥
কুসুম চন্দন হাতে লৈয়া দুৰ্ব্বাক্ষত।
চড়িলন্ত নাৰীগণ গৃহ ওপৰত॥
আতি মনোহৰ পুৰী অযোধ্যানগৰ।
তাৰ মাজে যান্ত দশৰথ নৰেশ্বৰ॥
চাৰি পুত্ৰ চাৰি কন্যা যান্ত ৰঙ্গ মনে।
দূৰ্ব্বাক্ষত পুষ্প বৰিষন্ত নাৰীগণে।
উৰুলি জোকাৰ জয় অনেক মঙ্গলে।
ভূমিত পৰিলা পুষ্প শতেক সদলে॥
নগৰত মিলি গৈলা আনন্দ প্ৰচুৰ।
পুত্ৰগণ সমে ৰাজা পাইলা অন্তঃপূৰ॥
কৌশলা সুমিত্ৰা সতী সুন্দৰী কৈকেয়ী।
কণ্যাগণ সমে দীপ ঘট হাতে লই॥
তিনি মহাদই নানা মঙ্গল আচাৰে।
সিঞ্চি দূৰ্ব্বাক্ষত পুষ্প উরুলি জোকাৰে॥
ভিন্নে ভিন্নে আসি পাচে তিনি পটেশ্বৰী।
আপোনাৰ পুত্ৰ বোহাৰীৰ হাতে ধৰি॥
নানা ব্যৱহাৰে গৃহ কৰাইলা প্ৰবেশ।
পুত্ৰবধু দেখি পাইলা আনন্দ আশেষ॥
সীতাৰ দেখিয়া রূপ কৌশল্যা দেবীৰ।
অমৃতৰ পানে যেন জুৰাইল শৰীৰ॥
চাৰি কুমাৰৰ বিয়া ভৈল একেবাৰে।
দেখিয়া আনন্দ আতি মিলিল সবাৰে॥
নানা নৃত্য গীত বাদ্য বাজন বজাইল।
ৰামক সীতাক লোকে দেখিবাক আইল।
দুহানৰ ৰূপ আতি দেখি বিপৰীত।
নয়ন ভৰিয়া যেন পিৱয় অমৃত॥
দিলা আনি লোকে যত যৌতুক অপাৰ।
সুবৰ্ণ ৰজত ৰত্ন বস্ত্ৰ অলঙ্কাৰ॥
ৰাজাগণ আইলা লৈয়াযৌতুক সভাৰ।
নানা ৰত্নে ভূপতিৰ ভৰাইলা ভণ্ডাৰ॥
দশৰথে সমস্তকে প্ৰসাদে ৰঙ্গিলা।
বস্ত্ৰ অলঙ্কাৰ পুষ্প চন্দনে তুষিলা॥
চাৰিয়ো পুত্ৰক সমুচিতে বণ্টা দিলা।
হস্তী ঘোঁৰা ৰণ ৰাজ্যে মন সন্তোষিলা॥
অনায়াসে ভৈল বিয়া চাৰিও পুত্ৰৰ।
পৰম কৃতাৰ্থ মন ভৈলা নৃপবৰ॥
শুনিয়োক সভাসদ পদ আদিকাণ্ড।
ৰামৰ চৰিত্ৰ যেন অমৃতৰ ভাণ্ড॥
সংসাৰ মধ্যত ইসি মহা ধৰ্ম্ম সাৰ।
বোঁলা ৰাম ৰামসুখে তৰিয়ো সংসাৰ॥
[ ১৩৫ ]
সাহিত্য-সংগ্ৰহ।
দ্ৰৌপদীৰ বিলাপ।
দ্ৰুপদ-নন্দিনী মনে গুণি, স্বামীসকলৰ বাক্য শুনি,
ৰাজহংস গতি চলি যান্ত ধীৰে ধীৰে।
যথাতে আছন্ত দেৱ-হৰি, নৃপতিসকলে মধ্য কৰি,
তথাতে চলন্ত তিতি নয়নৰ নীৰে॥
নেতৰ বসন পৰিধান, মাথাত মালতী কৰে ঘ্ৰাণ,
প্ৰবাসৰ কষ্টে তনু ভৈলা অতি ক্ষীণ।
বিলাই বিপত্তি মনে স্মৰে, শোকে নয়নৰ নীৰ জৰে,
পূৰ্ণচন্দ্ৰ যেন কলঙ্কে ভৈলা মলিন॥
মাধৱৰ গৈয়া সমীপত দ্ৰুপদ-নন্দিনী উপগত,
মাথে বস্ত্ৰ দিয়া বচন বুলিলা শোকে।
দেখা দেখা মোক দামোদৰ, অনাথিনী নাই মোতপৰ,
দেখিলা বিপত্তি কুৰুসমাজৰ লোকে॥
চুলে ধৰি দুঃশাসন-বাধে, ধৃতৰাষ্ট্ৰ শ্বশুৰৰ আগে,
হসাইলে মোক অনাথিনী পৰবাসু।
পাঞ্চপতি মোৰ সেই থানে বিলাই বিপত্তি ভৈল মানে,
আগতে আছিলা গান্ধীৰিণী জেষ্ঠ শাশু॥
পাঞ্চপতি সমে পাশা জিনি, দাসী কৰিলেক দুৰ্য্যোধনি,
লাজ কৰিলেক ভীষ্ম শশুৰৰ আগে।
সি বেলাত মোৰ নাহি আন, তোমাৰ চৰণ কৰি ধ্যান,
নাৰায়ণ নাম সুমৰিলোঁ অনুৰাগে।
তেবে সমস্তৰে দিলে বৰ, পাঞ্চপাণ্ডবৰ ধনু শৰ,
উদ্ধাৰ কৰিলোঁ পাঞ্চপতি সমে মাগি।
কৌৰৱে আলচি কৰি সাস, পাঞ্চপাণ্ডৱৰ বনবাস,
ঢঙ্কাই খেদিলা ঘোৰ অৰণ্যক লাগি।
সিটো কৌৰৱৰ অপমান, বিলাই বিপত্তি ভৈল মান,
ভীমৰ বচনে আনক দিলা বঢ়াই।
ধৰ্ম্ম নৃপতিৰ অভিপ্ৰায়, তুমি যাইবা কৌৰৱৰ ঠাই,
সাম্যতা বচন বুলিবা গৈয়া বুজাই॥
ই বেলি কৌৰৱে আন এৰি, আমাক মাৰিবে জুইত পুৰি,
তেবে পৰা ক্ৰম ভীমৰ সিজে বৰাই।
ধিক্কাৰ ভীমৰ বাহু বল, ধিক অৰ্জুনৰ ধনু-শৰ,
ক্ষত্ৰিয় জাতিৰ হেন শোকাতুৰ তনু।
অসমৰ্থ ভৈলে দোষ নাই, নপুংসক ভৈল পাঞ্চভাই,
লোৱা দামোদৰ আসম্বাৰ পাঞ্চধনু।
ধ্ৰুপদ ৰজাৰ বিমানে, যজ্ঞৰ্বেদী আতি শুদ্ধ থানে,
জনম লভিলোঁ দ্ৰুপদে তুলিলে মোক।
ধৃষ্টদ্ৰুম্য আদি মোৰ ভাই, পিতা দ্ৰুপদে বৰ চাই,
সজ সিদ্ধ কুলে বিবাহ দিলন্ত মোক।
যাৰ সুকোমল বাক্য সাধু, পাণ্ডু নৃপতিৰ কুলবধু
প্ৰিয়ভাৰ্য্যা ভৈলোঁ পাঞ্চভাই পাণ্ডবৰ।
তুমি যাৰ সখি গদাপাণি, আমি অসমৰ্থ কোন মানি,
গুণি চোৱাঁ দুখ কোন গুণে হীন পৰ॥
পুৱা।
গহীন পুৱতী নিশা। নিতাল জগত।
কতো নাই জোনাকৰ চিন।
নিমাত বিশ্বৰ বাঁহী, নিজম চেতনা;
সুৰ ভুলা জীৱনৰ বীণ।
জীৱনৰ যুঁজ এৰি, কাম, কৰ্ম্মী, হুয়ো
শঁতাইছে যুজৰ ভাগৰ;
বিয়াপি অসীম বিশ্ব, এন্ধাৰ-এলাহ
গতিহীন স্থিতি জগতৰ।
কোনোবা দেশৰ পৰা ধীৰ সোঁত বলি
আহিছে এখনি জুৰ নৈ;—
ৰিণিকি ৰিণিকি এটি নীৰৱ কবিতা
বাজিছে বুকত ৰৈ ৰৈ।
জোনাক জোনাক বুলি জীৱন বিচাৰি
এন্ধাৰত প্ৰকৃতি আতুৰ;
জোনাক জীৱন খুজি ওপঙ্গি ফুৰিছে
নিফুট অ্যাকুল এটি সুৰ।
কাতৰ সুৰত পমি নিয়মবিহোঁতো,
প্ৰকৃতিৰ প্ৰবোধি মনক,
দিবলৈ মনে মনে জোনাক-মাননী,
পাচিছে পুৱাৰ বতাহক।
স্বৰ্গৰ, বাতৰি পাই অপেক্ষি জোনাক
প্ৰকৃতিৰ উত্ৰাবল চিত;
বলিছে শীতল বায়ু, নাচিছে লতাই,
ফুল কলি হাঁহিছে থুপিত।
দুটিমান জোনাকৰ সোণোৱালি ৰেখ
লাহে লাহে ভৈয়াম নামিছে;
সৃষ্টি-পাতনিৰ সেই জীৱন্ত ছবিটি
ঘূৰি আহি ভুমুকি মাৰিছে।
লোকালোক সাগৰত উটিবুৰি ফুৰা
জীৱনৰ পবিত্ৰ তাৰটি;
এধা আলো এধা ছাঁত ফুলো ফুলো কৰি
প্ৰকৃতিক ধৰিছে সাবটি।
জিলিঙ্গণি এটি আহি পদুম বনত
স্বৰগৰ ৰহণ ঢালিছে;
অকল সৰীয়া দুটি পদুম-কলিয়ে
চুমা খাই হালিছে-জালিছে।
স্বৰ্গৰ জেউতি দেখি ৰাজ-হাঁহ জুৰি
প্ৰেমৰ আলচ তুলি থৈ,
চিত্ৰৰ পুতলি প্ৰায় আছে থৰ লাগি
ইটিয়ে সিটিক চাই ৰৈ।
আকৌ ঘুমটি তেজি নিজম চেতনা
লাহে লাহে সজাগ হইছে;
পাহৰা সুৰটি ঘুৰি বজাবৰ গুণে
বীণখনি হাতত লইছে।
বৰষা অনন্ত কাল জ্ঞানৰ পোহৰ
জ্যোতিৰ্ম্ময়ী জোনাকী সবিতা।
বজাবোঁ অনন্তকাল পঞ্চমত তুলি
বীণাপাণি কোমল কবিতা।
সুখ-গীত।
১
জিলিকা পাখিৰে হাঁহে
ৰবিৰ কিৰণ।
জিলিকি পখিলা নাচি
ফুৰে অগণন।
যতনৰো জিলিকণি
চোৱাঁ হেৰা চোৱাঁ,
সোণালি ৰেণুৰ মউ—
মাখি তাৰ-বোৱা।
২
জীৱনৰো আলিকাষে
ফুৰিছে উফৰি।
জিলিকি স্বপ্নৰ সুখ
মৰম লাহৰী।
স্বপ্ন গুচি এয়ে সঁচা
চকুৰ আগত
যদি চাব জানা এই
সুন্দৰ জগত।
চোৱাঁ যেন চোৱাঁ হেৰা
জিলিকণি-মৰা,
সংসাৰৰ সুখবোৰ
উৰি উৰি ফুৰা।
নখে মাটি লেখা খোজে
তলমূৰ হুই,
নুফুৰিবা পৃথিবীত
পখিলা নেচাই।
[ ১৪০ ]
জীৱন-সঙ্গীত।
শোকৰ কবিতা ৰচি, দুধাৰি চকু-লো মছি,
নকবা জীৱন মিছা নিশাৰ সপোন।
অসাৰ সংসাৰ ভাই, ইয়াত সকাম নাই,
মোহময় মায়াময় সকলো মাথোন।
পুত্ৰ-কন্যা পৰিবাৰ, কোন তৱ তুমি কাৰ,
বুলি হেৰা অকাৰ্য্যত নকৰা বেজাৰ।
কলাঘুমটীয়া হই আতমা যে আছে ৰই,
জানিবা মৰণ নাই এই আতমাৰ॥
অস্থায়ী মানৱ দেহা কৰিম দুদিন বেহা,
ফুৰিম দুদিন মাথো সংসাৰ-হাটত।
দুদিনৰ অন্ত হলে, আয়ুষ ঢুকাই গলে,
সুন্দৰ দেহাৰ ঠাই শেষ শ্মশানত॥
চকু, কাণ, নাক যাব, হাড়, ছাল সাং হব,
মাটিৰ মানুহ তুমি মাটিত মিলিবা।
অবিনাশী নিত্যধন, অমৰণ অভগন,
অনন্ত উন্মতিশীল আতমা জানিবা॥
সদাই চকু-লো টোকা, দুখত মগণ থকা
ভোগ, সুখ, জীৱনৰ উদ্দেশ্য নহয়।
এনে ভাৱে কাম কৰা, দিনে যেন আগ বাঢ়া
প্ৰতি দিনে খোজ যেন আগলৈহে যায়।
পল পল দণ্ড কৰি, সময় গইছে উৰি,
পাখিলগা কাড়ৰ নিচিনা অবিৰাম।
বহুদুৰ আছে গতি, সময় তাকৰ অতি,
-কৰিব লগীয়া আমি আছে বহু কাম॥
দিন যায়, আহে ৰাতি, আয়ুষ গইছে টুটি
লাহে লাহে চমু ছাপি আহিছে মৰণ।
সংসাৰ যুঁজৰ ঠাই, ৰবৰ সকাম নাই,
কাছি-পাৰি যুজাঁ সৱে কৰি প্ৰাণপণ॥
এলাহ নিহালি থোৱা, বীৰ-বেশ গাত লোৱাঁ,
নহবা মৰাৰ প্ৰায় মানুহ-সন্তান।
নহবা গরুৰ দৰে, খুচিলেহে খোজ ধৰে,
ৰণত বীৰেন্দ্ৰ বুলি হোৱাঁ খ্যাতিমান।
কল্পনা-চকুৰে চোৱা, যেনে কি সুন্দৰ পোৱাঁ,
নকৰিবা দূৰ ভৱিষ্যক পতিয়ন।
অতীত মৰিল গ’ল, তাৰ কথা অন্ত হল,
মনৰ পৰাই তাক কৰাঁ বিসৰ্জ্জন॥
যিহকে আগত পোৱাঁ, ততালিকে কৰি লোৱাঁ
জীৱন্ত জাগ্ৰত বৰ্ত্তমান সময়ত।
সাহক সাৰথী কৰাঁ, কৰ্ত্তব্যৰ পাচে লৰা,
ঈশ্বৰ কৰুণাময় আছে ওপৰত॥
মহা মহা পুৰুষৰ, চানেকীৰে জীৱনৰ,
আমিও কৰিব পাৰোঁ জীৱন গঢ়িত।
অভিনয় শেষ হলে, জীৱনৰ অন্তকালে,
থই যাব পাৰোঁ খোজ সময়-বালিত॥
কেতিয়াবা হব পাৰে, কোনো দুৰ্ভগীয়া নৰে,
জীৱন-সমুদ্ৰ মাজে নাও বুৰ গই।
অঠাই পানীত পৰি, ককবক কৰি কৰি,
ঢউৰ কোবত যদি আহি পাৰ পায়,
দেখি সেই খোজবোৰ, হব তাৰ আশা ঘোৰ,
সাহ কৰি খোজে খোজে খোজ লব পাৰে।
তেনেহলে বলা ভাই, শুবৰ সকাম নাই,
অপূৰ্ব জেউতি চোৱাঁ উন্নতিৰ শিৰে॥
শিকাঁ সবে পৰিশ্ৰম, শিকাহে নীতি ধৰম
নেভাবিবা সুখ দুখ কিনো কপালত।
কৰ্তব্যৰ পাচে লৰাঁ, ক্ৰমাগত কাম কৰা
ফলাফল ফলদাতা বিভুৰ হাতত॥
ধুমুহা।
⸺
মুকুলি হিয়াৰ, মুকলি দুৱাৰ,
কত ভাব আহে যায়;
কল্পনা-বিহাৰী, কল্পনা-লগৰী
নিফুট বাঁহীটি বাই।
অতীত ভবিষ্য চক্ষুৰ অদৃশ্য,
দুখনি সুন্দৰ থান;
স্মৃতিৰ পথত, কল্পনা-ৰথত,
জোৰেহি মিলন তান।
সোঁৱৰনী পট, আনন্দ জগত,
মধুৰ মিলন কথা;
ভবিষ্য মুৰতি, আশাৰ ছবিটি,
মৰমে মৰমে গঁথা।
পাহৰা সুঁৱৰি, বিমানত চৰি,
উটি বুৰি ফুৰে মন;
আকাশী স্বপ্নৰ, সাজি সুখ ঘৰ,
আকুল উদাস প্ৰাণ।
নিৰ্ম্মল আকাশ, কত হাবিয়াস,
পিন্ধিব মুকুতা মণি;
স্বৰ্গ অপেশ্বৰা আপোন পাহৰা,
তুলিছে আনন্দ ধ্বনি।
সুখ-গীত শুনি, ভাবে ভাব টানি,
ওপঙ্গি ফুৰিব সেৰি ,
থাই ভাব জুৰি, ম’ৰাচালী ধৰি,
উৰিল বিচাৰি সখী।
অকল সৰীয়া, প্ৰাণ মতলীয়া,
থাকোঁতে ধেমালি চাই;
সংসাৰ ধুমুহা নাই উহাদিহা,
আহিল ধুলি উৰাই।
মুকলি হিয়াৰ, জপালে দুৱাৰ
কৰ ভাব গল কেনি।
ঢাকনি চকুত বসুধা বুকুত।
—এয়ে মুখ, সামৰণি।
নববৰ্ষ।
⸻
১
নৱ বৰষৰ নবীন সঙ্গীত
কাণত হইছে ধ্বনি,
দূৰ ভবিষ্যৰ আশাৰ বেণুটি
শুনা যায় ৰিণি ৰিণি।
২
অসীম অনন্ত কালৰ সাগৰ
জনম নজনা ঠাই;
মৰণ ক’তনো সিয়ে। অগোচৰ,
−আগ−গুৰি একো নাই।
৩
অনন্ত সাগৰ গৰজিছে সদা,
ঢউৰ ওপৰে ঢউ॥
তাৰে এটি ঢউ মাৰ গল আজি,
কাজত একোকে নউ।
৪
আশাৰ মোহন মূৰতি আগত
হিয়াত কৰি থাপন,
নৱবৰষক নবীন উছাহে
আনো কৰি আবাহন।
৫
পুৱতী নিশাৰ কুলিয়ে পুৱাতে
মঙ্গল উৰুলি গাই,
নৱবৰষৰ দিলেহি জাননী,
মলয়া চোঁৱৰ লই।
৬
হেঙ্গুলি বেলিৰ নতুন কিৰণে
গগণ উজল কৰে;
বন-দেবী সৱে ফল-ফুল আনি
তোমাৰ যোগান ধৰে।
৭
ঘৰ বাৰী মছি গৰু−গাই ধুই,
নতুন কাপোৰ লই,
নতুন ভোজেৰে উৎসৱৰ মাজে
(লোকে) আদৰি আনিছে গই।
৮
স্বৰগ, মৰত, প্ৰকৃতি, মানুহ,
সকলো আনন্দময়;
মেঘে মেঘে মিলি সাবটা সাবটি,
—জগত কবিতাময়।
৯
চাওঁতে চাওঁতে পল পল কৰি
দ্বাদশে মেলানি ললে,
সৰিৎ সাগৰ, আকাশ, পৃথিবী
বিদায়সঙ্গীত গালে।
১০
চাওঁতে চাওঁতে এখোজ বঢ়ালোঁ
মৰণ দেশৰ পিনে;
জীৱন-বুৰঞ্জী মেলি এবে চোৱা,
হাৰিল জিকিল কোনে।
১১
নতুন তেজেৰে নতুন বলেৰে,
নতুন টঙ্গালি লই,
প্ৰতি মুহুৰ্ত্ততে আগ বাঢ়োঁঁ ব'লা
অতীত নিদিওঁ ঠাই।
১২
ওপৰে ঈশ্বৰ দয়াময় পিতা,
তলত মানুহ ভাই;
বুকে সাহ বান্ধি বলাচোঁন সকলো
জগত জিনিম গই।
১৩
কুল কুল কুল বইছে তটিনী
সদাই সিন্ধুৰ ফালে,
নেযাম কোনোবা কালে?
১৪
নীল আকাশত হাতী-পটি মাজে,
তৰাই পাতিছে থূল,
সেই বুলি দেখোঁ তৰাই নকৰে।
আপোন লক্ষৰ ভুল।
১৫
নতুন বছৰে দিছে সোৱঁৰাই
আমাক আপোন কাজে,
নতুন উছাহে হওঁ বলাঁ সৱে
বিজয়ী জগত মাজে।
১৬
সৌভাগ্য বেলিৰ হিৰণ কিৰণ
পূবত ফুটিছে সৌৱা,
হাতত পতাকা লই ব’লাঁ সৱে
উলাহ সঙ্গীত গোৱাঁ।
⸺
অন্ত।
এই লেখকৰ লেখাসমূহ বৰ্তমান পাবলিক ড'মেইনৰ অন্তৰ্গত কাৰণ এই লেখাৰ উৎসস্থল ভাৰত আৰু "ভাৰতীয় কপিৰাইট আইন, ১৯৫৭" অনুসৰি ইয়াৰ কপিৰাইট ম্যাদ উকলি গৈছে। লেখকৰ মৃত্যুৰ পাছৰ বছৰৰ পৰা ৬০ বছৰ হ'লে তেওঁৰ সকলো ৰচনাৰ কপিৰাইট ম্যাদ উকলি যায়। (অৰ্থাৎ, ২০২৪ চনত ১ জানুৱাৰী ১৯৬৪ৰ পূৰ্বে মৃত্যু হোৱা লেখকৰ সকলো ৰচনা পাব্লিক ড'মেইনৰ আওতাভুক্ত হ’ব। )