তত্ত্ব-কথা/বেদাদি-তত্ত্ব
বেদাদি-তত্ত্ব
আৰ্য্যজাতিৰ ধৰ্ম্মভাৰৰ উন্মেষৰ প্ৰথম বুৰঞ্জী ঋকবেদ *। আৰ্য্যজাতিৰ যিটো ঠাল সুমেৰু প্ৰদেশ বা ইলাবৰ্ত্ত এৰি ভাৰতবৰ্ষত সোমাইছিল, তেওঁলোকৰ দেৱতাসকলৰ স্তৱ-স্তোত্ৰ গানবোৰৰ কিছুমান শীতপ্ৰধান ইলাবৰ্ত্ততে ৰচিত হৈছিল। সেই স্তোত্ৰবিলাকো অলিখিত অৱস্থাত অনেক কাল তেওঁলোকৰ মুখে মুখে চলি আছিল। বাপেকহঁতে পুতেকহঁতক মুখে মুখে বৰ সাৱধানেৰে সেইবোৰ গাবলৈ শিকাইছিল আৰু কিছুমা স্তোত্ৰ কেতিয়াও নেপাহৰাকৈ পুৰুষানুক্ৰমে শ শ বছৰ চলি আহিছিল। সেইবোৰ শুনি মনত ৰকা হৈছিল দেখি তাক শ্ৰুতি বোলা হৈছিল আৰু প্ৰাচীন কালৰ জ্ঞান দেখি বেদ বোলা হৈছিল।
ভাৰতবৰ্ষলৈ আহি হিন্দু আৰ্য্যবিলাকে পঞ্জাবৰ নৈবোৰৰ দাঁতিত ভালেমান কাল উজুভাৱে সুখেৰে কাল কটাইছিল। তেওঁলোকে দেৱ নাম উজ্জ্বল মিত্ৰ দেৱতাসকলৰ পূজা-অৰ্চ্চনা কৰিছিল। দেৱ শব্দৰ অৰ্থ জ্যোতিৰ্ম্ময়। ভাৰতবৰ্ষলৈ অহাৰ আগেয়ে তেওঁলোকে উত্তৰ ফালে চেঁচা দেশত আছিল, সেই দেখি তেওঁলোকৰ জাৰ গুচাবলৈ আৰু খোৱা বস্তু ৰান্ধিবলৈ জুইৰ আৱশ্যক হৈছিল। সেই নিমিত্তে তেওঁলোকে জুই-দেৱতা অগ্নিৰ স্তৱ কৰিছিল। কিন্তু যেতিয়া তেওঁলোকে পঞ্জাবলৈ আহি দেখিলে যে তেওঁলোকৰ শস্য উত্পাদনৰ নিমিত্তে বৰষুণ বৰ লাগতিয়াল, তেতিয়া তেওঁলোকে আকাশী দেৱতা ইন্দ্ৰৰ পূজা আৰু স্তৱ কৰিবলৈ ধৰিলে। তেওঁলোকে ভাবিছিল যে মৃত্যুৰ পিছত তেওঁলোকৰ আত্মা বতাহৰ মাজেদি ওপৰলৈ উঠি সিপুৰীলৈ যায়। সেই পুৰীৰ ৰজা যম, যি তেওঁলোকৰ পাপ-পুণ্যৰ বিচাৰ কৰে। এই দেখি তেওঁলোকে যমৰ স্তুতি-স্তোত্ৰ গাইছিল। তেওঁলোকৰ মূৰৰ ওপৰত থকা আকাশৰ দেৱতা বৰুণক, পৃথিৱীত পোহৰ দিওঁতা সূৰ্য্যক, সকলো ঠাইত বলি থকা বতাহক, দিনক আগবঢ়াই আনোতে হেঙুলীয়া ঊষাক তেওঁবিলাকে স্তৱ-স্তুতি কৰিছিল।
ঋক্বেদ মানে স্তুতি-বেদ। পৃথিৱীৰ ভিতৰত ঋক্বেদেই অতি পুৰণি পুথি। তাৰ ভিতৰত ১০২৮ টা স্তব আছে আৰু সেইবোৰ ইন্দ্ৰ, অগ্নি প্ৰমুখ্যে দেৱতাসকলৰ স্তুতি-গান। ইয়াৰ অনেক কালৰ পিছত ঋকবেদৰ শ্লোকবিলাক লিখিত অৱস্থালৈ অনা হয়। যজুঃ আৰু সাম এই দুখন বেদ ঋকবেদৰ অনেক কালৰ পিছত ৰচিত হয়। ঋক্বেদ আৰ্য্যবিলাকৰ ধৰ্ম্মশাস্ত্ৰ। সেই অতীজ কালত আৰ্য্যবিলাকৰ ভিতৰত পুৰোহিত নাছিল আৰু দেৱতাৰ আগত জীয়া জন্তু বলি দিয়া প্ৰথাও নাছিল। মাথোন ধান, চাউল, যব, ঘেঁহু আদি শস্য আৰু সোমৰসেৰেই তেওঁলোকে তেতিয়া তেওঁলোকৰ উপাস্য দেৱতাৰ পূজা কৰিছিল। ইয়াৰ পিছত কালক্ৰমত আৰ্য্যবিলাক ভাৰতবৰ্ষৰ
★ এই সিদ্ধান্তক আজিকালি কোনো কোনো ভাৰতীয় পণ্ডিতে ভুল বোলে। তেওঁলোক কয় সামবেদহে প্ৰথম।
[ ৫৮ ] উত্তৰ ভাগত বিয়পি পৰি সেই ঠাইবোৰৰ আদিবাসী মানুহবিলাকেৰে সৈতে সংঘৰ্ষণলৈ আহিলত তেওঁবিলাকৰ ধৰ্ম্মৰ গঢ় লাহে লাহে লৰিবলৈ ধৰিলে। এইডোখৰ কালতে যজুঃ আৰু সাম নামে বেদ দুখন ৰচিত হ'ল। যজ শব্দৰ অৰ্থ পূজা, বলি। যজুৰ্ব্বেদৰ এভাগত ঋক্বেদৰ প্ৰাৰ্থনা অৰ্থাৎ স্তুতিৰ শ্লোকবোৰ আছে। সেইবোৰ একশ্ৰেণীৰ পুৰোহিতে দেৱতাৰ আগত বলি দি পূজা কৰোঁতে গায়। আৰু এভাগত বলি দিবৰ নিয়ম-প্ৰণালী, যাগ-যজ্ঞৰ বিধি-বিধান আছে। যজুৰ্ব্বেদক আৰ্য্য হিন্দুৰ প্ৰাৰ্থনা-শাস্ত্ৰ বুলিব পাৰি। সামবেদত ঋক্বেদৰ স্তোত্ৰৰ শ্লোক কিছুমান আছে। সেই স্তোত্ৰবোৰ আন এক শ্ৰীণীৰ পুৰোহিতে, দেৱতাৰ উদ্দেশ্যে বলি নৈবেদ্য দি কৰা পূজাৰ সময়ত গান কৰে। সমাবেদক আৰ্য্যবিলাকৰ স্তব-শাস্ত্ৰ বা ধৰ্ম্মসঙ্গীত শাস্ত্ৰ বুলিব পাৰি। গীতাত ভগৱানে বিভূতিযোগাধ্যায়ত "বেদৰ ভিতৰত মই সামবেদ" বুলি কৈছে। এই কথাৰ দ্বাৰাই সামবেদৰ উত্কৃষ্টতা আৰু বিশিষ্টতা সূচিত হৈছে। এই তিনিখন বেদ ৰচিত হোৱাৰ ভালেমান কালৰ পিছতহে চতুৰ্থখন বেদ অৰ্থাৎ অথৰ্ব্ববেদ ৰচিত হয়। কোনো কোনো পণ্ডতে গীতা ৰচিত হোৱাৰ পিছতহে অতৰ্ব্বেবেদ ৰচিত হৈছিল বুলি কয়। ইয়াৰ কাৰণ-গীতাৰ অনেক ঠাইত তিনিখন বেদৰহে উল্লেখ আছে, চতুৰ্থ অৰ্থৰ্ব্ববেদৰ উল্লেখ নাই। অথৰ্ব্ববেদত যাদুবিদ্যা, ভৈষঝ্য প্ৰভৃতি অনেক বিষয় আছে, যিবোৰ যান্ত্ৰিক ক্ৰিয়াকৰ্ম্মৰ উপযোগী নহয়। কৰ্ম্মকাণ্ডত ব্যৱহাৰৰ যোগ্য বিষয় অথৰ্ব্ববেদত খুব কমহে আছে। এই নিমিত্তে শ্ৰৌত গ্ৰন্থবোৰৰ ভিতৰত অথৰ্ব্ববেদৰ কোনো মাহাত্ম্য নাই। ঋকবেদৰ ব্ৰাহ্মণ অথৰ্ব্ববেদৰ কোনো উল্লেখ নাই। শতপথ ব্ৰাহ্মণতো বেদক ত্ৰয়ীবিদ্যা বুলিহে কৈছে। বৌদ্ধ যুগতো ঋক্, যজুঃ সাম এই তিনিখন বেদহে ত্ৰীয়বিদ্যা ৰূপে জনাজাত আছিল। কৌষীতকী ব্ৰাহ্মণত, ছান্দোগ্য উপনিষদতো অথৰ্ব্ববেদৰ উল্লেখ নাই। আনকি অমৰকোষতো অথৰ্ব্ববেদক বেদৰ ভিতৰত ধৰা নাই,- "ঋক্-সাম যজুং যি ইতি বেদাস্ত্ৰয়-স্ত্ৰয়ী" (অমৰকোষৰ স্বৰ্গবৰ্গ)। মহাভাৰত আৰু পৌৰাণিক যুগতহে অথৰ্ব্ববেদৰ প্ৰতিপত্তিৰ গম পোৱা যায়। এতিয়াও দাক্ষিণাত্যৰ অনেক অগ্ৰগণ্য পণ্ডিত ব্ৰাহ্মণে অথৰ্ব্ববেদক বেদ বুলি গ্ৰহণ কৰিব নোখোজে। কালক্ৰমত যাগযজ্ঞৰ ধুম আৰ্য্য সকলৰ ভিতৰত বাঢ়ি গ'লত, চাৰিওখন বেদেও তেওঁলোকক নোজোৰা হ'ল। কোন পুৰোহিতে, কোন হোতাই, কোন আচাৰ্য্যই যজ্ঞৰ কি কি কাম কৰিব লাগে, সেইদৰে বিধি-বিধান তেওঁলোকে ন ন-কৈ বহলাই লিখি প্ৰত্যেক বেদতে সুমাবলৈ ধৰিলে। ঋকবেদৰ ব্ৰাহ্মণে বৈদিক মন্ত্ৰ উচ্চাৰণ কৰোঁতা পুৰোহিতক কেনেকৈ তেওঁ সেই মন্ত্ৰ মাতিব লাগে তাক কৈ দিলে। সামগান কৰোতা পুৰোহিতে কেনেকৈ সামগান কৰিবলাগে, সামবেদৰ ব্ৰাহ্মণে তাৰ বিধান দিলে। যজ্ঞ কৰোঁতা পুৰোহিতে কেনেকৈ যজ্ঞ কৰিব লাগে, যজুৰ্ব্বেদৰ ব্ৰাহ্মণে তাৰ ব্যৱস্থা দিলে। অথৰ্ব্ববেদৰ ব্ৰাহ্মণে বেদৰ শ্লোকবিলাকৰ খোলোচাকৈ অৰ্থ কৰি দিলে। এইদৰে বেদত ব্ৰাহ্মণ ভাগৰ সৃষ্টি হ'ল। এই ব্ৰাহ্মণবোৰৰ কিছুমানক আৰণ্যক বোলে। মানুহৰ বসতিৰপৰা আঁতৰ হৈ থকা অৰণ্যবাসী ঋষিসকলৰ নিমিত্তে আৰণ্যকবিলাকত বিধি-বিধা লিখা আছে। আৰণ্যকবিলাক ঋক্ আৰু যজুৰ্ব্বেদৰ ভিতৰুৱা। সাম আৰু [ ৫৯ ] অথৰ্ব্ববেদত আৰণ্যক নাই। বেদ, ব্ৰাহ্মণ, আৰণ্যক আৰু উপনিষদবিলাক শ্ৰুতিৰ অন্তৰ্গত। বৈদিক ঋষিসকলে প্ৰাকৃতিক দেৱতাসকলৰ স্তব-স্তুতি কৰি সূত্ৰাৱলী ৰচনা কৰিছিল। সূৰ্য্য, অগ্নি, বৰুণ, বায়ু, আকাশ আদিৰ মহান শক্তি দেখি সেইবোৰৰ প্ৰতি ভয়, ভক্তি, প্ৰশংসা, কৃতজ্ঞতা প্ৰকাশ কৰি প্ৰথমতে তেওঁলোকে স্তৱ-স্তুতি ৰচনা কৰি গাইছিল। তাৰ পিছত যাগ, যজ্ঞ, বলি আদিৰে সেই সেই দেৱতাসকলৰ পূজাৰ ব্যৱস্থা হ'ল। বৈদিক সূক্তবোৰ সঞ্চলিত হৈ ঋক্, যজুঃ, সাম এই তিনি সংহিতাত বিভক্ত হ'লত, প্ৰথম কালৰ দেৱতাসকলক স্তুতি কৰোঁতে ঋক্বেদৰ যি কবিত্বৰ উচ্ছাস আছিল পিছত আৰু সি নাইকিয়া হ'ল। এনে সময়ত উপনিষদৰ আবিৰ্ভাৱ। চিন্তাশীল হিন্দুসকলক যাগ-যজ্ঞৰ অসংখ্য অনুষ্ঠান পদ্ধতিবোৰে আমনি লগাই পেলাইছিল। তেওঁবিলাকৰ মনত লাহে লাহে প্ৰশ্ন ওলাল যে এই বিশ্বসংসাৰৰ মূল কাৰণ কি? চন্দ্ৰ, সূৰ্য্য, বায়ু, বৰুণ, আকাশৰ শক্তিৰ মূলত কি? কোনে এইবোৰ দেৱতাক বা শক্তিক নিয়ম বান্ধি দি চালাইছে? আৰু মানুহক এই সংসাৰলৈ ক'ৰপৰা আহি আৰু ইয়াৰ পিছত ক'লৈ যাব? গভীৰ চিন্তা কৰি কৰি তেওঁলোকে পালেগৈ যে আটাইবোৰ প্ৰাকৃতিক পদাৰ্থ আৰু শক্তিৰ গুৰিত এজন আছে। সেইজন সৰ্ব্বব্যাপী, নিৰ্ম্মল, নিৰবয়ব, শিৰা আৰু ব্ৰণৰহিত, শুদ্ধ, অপাপবিদ্ধ। তেওঁ সৰ্ব্বদৰ্শী, মনৰ নিয়ন্তা, সকলোতকৈ শ্ৰেষ্ঠ আৰু স্বপ্ৰকাশ। তেওঁ সৰ্ব্বতিকাল প্ৰজাসকলক যথোপযুক্ত অৰ্থসকল বিধান কৰিছে। তেওঁৰপৰা প্ৰাণ, মন আৰু সমুদায় ইন্দ্ৰিয় আৰু আকাশ, বায়ু, জ্যোতি, জল আৰু সকলোৰে আধাৰ এই পৃথিৱী উত্পন্ন হৈছে। তেওঁৰ ভয়ত অগ্নি প্ৰজ্জ্বলিত হৈছে, সূৰ্য্যই উত্তাপ দিছে, মেঘে বাৰি বৰ্ষণ কৰিছে, বায়ু সঞ্চালিত হৈছে আৰু মৃত্যু সঞ্চৰণ কৰিছে। ইয়াকে যেতিয়া তেওঁলোকে বিচাৰি পালেগৈ, তেওঁলোকে কৃতজ্ঞ হৃদয়েৰে আঁঠু কাঢ়ি সেইজনক নমস্কাৰ কৰিলে ̶ "ওঁ যো দোবোহগ্নৌ যোহপসু যো বিশ্বং ভুবনমাবিবেশ। য ওষধিষু যো বনস্পতিষু তস্মৈ দেৱায় নমো নমঃ।" অৰ্থাৎ যি দেৱতা অগ্নিত, যি জলত, যি বিশ্বসংসাৰত প্ৰবিষ্ট হৈ আছে; যি ঔষধিত, বনস্পতিত, সেইদেৱতাক আমি বাৰে বাৰে নমস্কাৰ কৰোঁ। উপনিষদৰ ঋষিসকলে দেখিলে যে বেদৰ সূৰ্য্য, চন্দ্ৰ, বায়ু, আকাশ আদি দেৱতাবিলাকৰো সৃষ্টিকৰ্ত্তা এজন মহাদেৱতা বা পৰমাত্মা আছে। জগতৰ সকলো বস্তু, সকলো প্ৰাণী সেই পৰমাত্মা পৰমপুৰুষজনৰপৰা উত্পত্তি হৈছে আৰু সকলোবিলাক শেহত তেওঁতে লয় যাব। যেনেকৈ মহাসমুদ্ৰৰ পৰা পানী ভাপ নৈ হৈ বৈ গৈ আকৌ সেই মহাসমুদ্ৰত পৰি লয় গৈ তাৰে এক অংশ হয়, সেইদৰে সকলোবিলাক সেইজনৰপৰা আহে আৰু উভতি গৈ তেওঁতে লয় গৈ তেওঁৰে অংশীভূত হয়। সেই পুৰুষজনৰ নাম তেওঁলোকে ব্ৰহ্ম বা ঈশ্বৰ ৰাখিলে। ব্ৰহ্ম স্বৰূপ কেনে, তেওঁলোকে অনেক চিন্তা কৰি ক'লে ̶ "এতদ্বৈ তদক্ষৰং গাৰ্গি ব্ৰাহ্মণা অভিবদন্তি, অস্থূলমনণ্বহ্ৰস্বমদীৰ্ঘমলোহিতমস্নেহমচ্ছায়মতমোহবায্বনাকাশমসঙ্গমৰসমগন্ধমচক্ষুষ্কমশ্ৰোত্ৰমৱাগমনোহ-তেজস্কমপ্ৰাণমমুখমমাত্ৰম্।।" অৰ্থাৎ হে গাৰ্গি! ব্ৰাহ্মণে যাক অভিবাদন কৰে এনেজন অবিনাশী ব্ৰহ্ম, যি স্থূল নহয়, </Poem> [ ৬০ ] অণু নহয়, হ্ৰস্ব নহয়, দীৰ্ঘ নহয়। তেওঁ অলোহিত অৰ্থাৎ তেওঁত ৰক্তাদি কোনো বৰ্ণ নাই। অস্নেহ অৰ্থাৎ তেওঁ জলীয় বস্তু নহয়। তেওঁ অচ্ছায়, অতমঃ অবায়ু, অনাকাশ,অসঙ্গ,অৰস, অগন্ধ, অচক্ষু, অকৰ্ণ, অবাক, মনোবিহীন, তেজোবিহীন, শাৰিৰীক প্ৰাণবিহীন, মুখবিহীন, কাৰো সৈতে তেওঁৰ উপমা নহয়। “যতো ৱাচো নিৱৰ্ত্তন্তে অপ্ৰাপ্য মনসা সহ।” অৰ্থাৎ মনেৰে সৈতে বাক্যই যাক নাপাই নিবৃত্ত হয়। “এতস্য বা অক্ষৰস্য প্ৰশাসনে গাৰ্গি সূৰ্য্যাচন্দ্ৰমসৌ ৱিধৃতৌ তিষ্ঠতঃ।। দাৱ্যাপৃথিৱ্যৌ ৱিধৃত তিষ্ঠতঃ।।” অৰ্থাৎ এই অক্ষৰ পুৰুষৰ শাসনত, হে গাৰ্গি ! সূৰ্য্য চন্দ্ৰ বিধৃত হৈ স্থিতি কৰিছে। দ্যুলোক আৰু ভুলোক বিধৃত হৈ থিতি কৰিছে। “যদিদং কিঞ্চ জগৎ সৰ্ৱ প্ৰাণ এজতি নিঃসৃতম্। মহদ্ভয়ং ৱজ্ৰমুদ্যতং য এতদ্বিদুৰমৃতাস্তে ভবস্তি।।” অৰ্থাৎ এই প্ৰাণস্বৰূপ পৰমেশ্বৰৰ অধিষ্ঠান প্ৰযুক্তি তেওঁৰপৰা নিঋসৃত এই সমস্ত ব্ৰহ্মাণ্ড যথানিৰ্দ্দিষ্ট নিয়মে প্ৰৱৰ্ত্তিত হৈ আছে। (তেওঁৰ প্ৰতিষ্ঠিত ধৰ্ম্মসেতু লঙ্ঘন কৰিব খোজোঁতালৈ) তেওঁ উদ্যত বজ্ৰৰ নিচিনা মহাভয়ানক। যি এই পৰমেশ্বৰক জানে, সি অমৰ হৈ অক্ষৰ ব্ৰহ্মানন্দ উপভোগ কৰে। আমাৰ শঙ্কৰদেৱে কীৰ্ত্তনত কৈছে ̶
যিটো ব্ৰহ্ম নোহে তৰ্কগোচৰ।
নপাৱে বচন মনে ওপৰ।।
নাহি উতপতি নাহি মৰণ।
বেদৰ প্ৰাকৃতিক বহু দেৱতাৰ পূজাৰপৰা উপনিষদৰ এই এক ব্ৰহ্ম, এক ঈশ্বৰপূজালৈ অহাটো হিন্দু আৰ্য্যৰ চূড়ান্ত উন্নতি। বেদ জ্ঞানকাণ্ড আৰু কৰ্ম্মকাণ্ডেৰে সংগঠিত। উপনিষদেই জ্ঞানকাণ্ডৰ চৰম সীমা। সেইদেখি উপনিষদক বেদান্ত বোলে। উপনিষদো শ্ৰুতিৰ অন্তৰ্গত। উপনিষদ অনেক আৰু আটাইবোৰ একে সময়ৰ ৰচনাও নহয়। আধুনিক অনেক গ্ৰন্থই উপনিষদ নাম জালকৈ লৈছে। সেইদেখি উপনিষদ নাম থাকিলেই যে সি বেদৰ অন্তৰ্গত হ'ল এনে নহয়। বৈদান্তিক আৰু অন্যান্য প্ৰাচীন মত প্ৰচাকৰসকলে উপনিষদ অৱলম্বন কৰি নিজৰ মত প্ৰতিপাদন কৰা দেখি, নতুন সম্প্ৰদায়ৰ অনেক গুৰুৱেও অনেক নতুন উপনিষদ প্ৰস্তুত কৰিলে। এনে উপনিষদৰ লেখ এনে সৰহ যে তাক কৰা টান।চাজাহান বাদশাহৰ পুতেক দাৰাই ৫০ খন উপনিষদ ফাৰ্চী ভাষালৈ অনুবাদ কৰাইছিল আৰু দুপেৰ নামে ফৰাচী পণ্ডিত এজনে সেইবোৰ ফৰাচী ভাষালৈ ভাঙিছিল। ডাক্তৰ ৰোৱাৰে ১৩৮ খন উপনিষদৰ লেখ উলিয়াছিল। মুঠতে উপনিষদক চাৰি শ্ৰেণীত বিভক্ত কৰিব পাৰি। আদিম উপনিষদবোৰ গদ্যত লিখা; কিন্তু সেই গদ্য আজি-কালিৰ সংস্কৃত গদ্যৰ নিচিনা নহয়, বেদৰ ব্ৰাহ্মণৰ গদ্যৰ নিচিনা। বৃহদাৰণ্যক, ছান্দোগ্য, তৈত্তিৰীয়, ঐতৰেয়, কৌষীতকী এই শাৰীৰ। দ্বিতীয় শ্ৰেণীৰ উপনিষদবোৰ গদ্য -পদ্যত বিৰচিত। কথোপনিষদ,কেনোপনিষদ আদি এই শ্ৰেণীৰ। তৃতীয় শ্ৰেণীৰ উপনিষদবোৰ আকৌ গদ্যলৈ উভতি গৈছে।এই গদ্য আধুনিক সংস্কৃতৰ গঢ়েৰে ৰচিত। মৈত্ৰায়ণী আদি উপনিষদ এই শ্ৰেণীৰ। চতুৰ্থ শ্ৰেণীৰ ভিতৰত যিবোৰ উপনিষদ ধৰা যায়, সেইবোৰক [ ৬১ ] অথৰ্ব্ব উপনিষদ বোলে। সেইবোৰ গদ্য-পদ্যত বিৰচিত। প্ৰশ্ন, মুণ্ডক, মাণ্ডুক্য, এইবোৰ অৰ্থৰ্ব্বোপনিষদৰ ভিতৰৰ। বেদান্তাদি দৰ্শনশাস্ত্ৰত যেনে এটি নিৰ্দ্দিষ্ট মত অৱলম্বিত আৰু প্ৰতিপাদিত হৈছে, উপনিষদ তেনে নহয়। তাত অনেক সময়ত পৰস্পৰ বিৰুদ্ধ বা বিভিন্ন মত দেখা যায়। কোনো ঠাইত বা জীৱ ব্ৰহ্মৰ অভেদ ভাব, আকৌ কোনো ঠাইত বা সম্পূৰ্ণ স্বতন্ত্ৰ ভাব বৰ্ণিত হৈছে। সি যি নহওক, উপনিষদৰ হিন্দু ঋষি সকলে যে পৰমাৰ্থ চিন্তা বিষয়ত প্ৰগাঢ় জ্ঞান লাভ কৰিছিল আৰু বিশ্বসংসাৰৰ সম্পূৰ্ণ কেন্দ্ৰাভিমূখী হৈছিল, তাৰ কোনো ভুল নাই।
বেদৰ সৰল বিশ্বাসে উপনিষদত পৰিপক্কতা লাভ কৰিলে। ইয়াৰ পিছত যুক্তি-তৰ্কৰ যুগ আহিল। হিন্দু আৰ্য্যৰ তীক্ষ্ণ অস্ত্ৰ বুদ্ধি বিকাশ আৰু প্ৰয়োগৰ সময় উপস্থিত হ’ল। দাৰ্শনিক যুক্তি –তৰ্ক, ন্যায়ৰ তীক্ষ্ণ অস্ত্ৰ, ব্ৰহ্ম, ঈশ্বৰ, শক্তি, পুৰুষ প্ৰকৃতি, সৃষ্টিতত্ব ইত্যাদি নিয়োজিত হ’ল। ফলত ষড়দৰ্শনৰ উৎপত্তি। কপিলৰ সাংখ্যই প্ৰথম দৰ্শন। সাংখ্য জ্ঞানবাদী। উপনিষদো জ্ঞানবাদী। উপনিষদৰ বিক্ষিপ্ত জ্ঞানক আৰু ওপৰে ওপৰে দেখোঁতে বিৰোধী জ্ঞান-চিন্তাক সংক্ষিপ্ত কৰি যুক্তি ধৰি জ্ঞানৰ বাটত যাওঁতে যাওঁতে সাংখ্য উপনিষদৰপৰা আঁতৰত পৰিল আৰু প্ৰকৃতি-পুৰুষত ওলাই কৈৱল্য মুক্তিত শেষ কৰি নিৰীশ্ববাদত ওৰ হ’লগৈ। পাতঞ্জলৰো উনৈশ-বিশ সেয়ে ঘটিল। জৈমিনিৰ পূৰ্ব্বমীমাংসাই, জ্ঞানবাদী সাংখ্য আৰু উপনিষদে হেলেকলেক কৰা বেদৰ কৰ্মকাণ্ডত যুক্তিৰে ঢোকা দিবলৈ ব্যগ্ৰ হ’ল। শেহত উত্তমীমাংসা বা বেদান্তদৰ্শনে, সাংখ্য-পাতঞ্জলে তৰ্কৰ বামাৰলিৰে উৰাই দি গোলমাল কৰিব খোজা উপনিষদৰ ব্ৰহ্মবাদক যুক্তিতৰ্কৰ সুদৃঢ় ভেটিত স্থাপন কৰি, হিন্দুৰ আত্মতত্ববাদ, ব্ৰহ্মবাদ, সৃষ্টিতত্ববাদ আদি পৰমাৰ্থ চিন্তাক উন্নতিৰ অত্যুন্নত শিখৰত তুলিলে। কিন্তু তথাপি তাত সোণৰ কলচীত দিবলৈ থাকি গ’ল। সেই কলচীত গুৰিতে উপনিষদ। সাংখ্য, পাতঞ্জল, বেদান্ত দৰ্শনৰ বিৰোধ ভঞ্জন কৰি, সৰ্ব্বধৰ্ম্মৰ সমন্বয় কৰি, ঈশ্বৰবাদৰ সূত্ৰেৰে তাক বান্ধি, জ্ঞানযোগ, কৰ্ম্মযোগৰ অপূৰ্ব্ব অমূল্য সমলত ভক্তিযোগৰ মধুমিশ্ৰিত কৰ সেই কলচীটিত ভৰাই, পৰমেশ্বৰত অব্যভিচাৰী একশৰণ ধৰ্ম্মৰ তাক বাখৰ পতাই আৰ্য্য হিন্দুৰ অপূৰ্ব্ব ধৰ্ম্মৰ পৰমাৰ্থ চিন্তা মন্দিৰৰ মুৰত শ্ৰীমদ্ভগৱদ গীতাই তাক স্থাপন কৰিলে। অকল হিন্দু ধৰ্ম্মশাস্ত্ৰ কিয়, জগতৰ যাৱতীয় ধৰ্ম্মশাস্ত্ৰৰ ভিতৰত গীতাই নিঃন্দেহে অতি ওখ আসন আধিকাৰ কৰিছে।
অতীজৰ বেদৰ কালৰপৰা এই কাললৈকে সকলো প্ৰ্কৃত ধৰ্ম্মশাস্ত্ৰ আৰু দৰ্শন শাস্ত্ৰি কয়,-ঈশ্বৰ অজ্ঞেয়, অব্যক্ত, অথচ বেদকে আদি কৰি সেইসকল শাস্ত্ৰই ঈশ্বৰক নিজেও চিন্তা কৰিছে, স্তুতি কৰিছে, পূজা কৰিছে আৰু মানুহকো তেনেকৈ কৰিবলৈ উপদেশ দিছে। অচিন্ত্য ঈশ্বৰৰ চিন্তা, অব্যক্ত ঈশ্বৰৰ পূজা আৰু স্তুতি পৰস্পবিৰোধী কথা; কিন্তু ওপৰে ওপৰে দেখোঁতেই, দকৈ গমি চালে নহয়।
এটা কেঁচুৱা ল’ৰাই তাৰ মাকক চিনে, মাকৰ মৰম, খং আদি ভাব আৰু মাকৰ অস্তিত্ব অনুভৱ কৰিব পাৰে, অৱশ্যে তাৰ নিজৰ জ্ঞানৰ ক্ষমতা অনুসাৰে। [ ৬২ ] কিন্তু সম্পূৰ্ণ মাকজনী কি পদাৰ্থ, সেই মাকৰ বয়স, আদি, অন্ত, আগগুৰি ইত্যাদি নেজানে। মাকৰ মাতত্ব তাৰ আগত যিমান দূৰ প্ৰকাশিত অৰ্থাৎ সেই মাতৃত্বৰ ধাৰণা কৰিবৰ তাৰ যিমান ফেৰা ক্ষমতা সেই পৰিমাণেহে মাক তাৰ আগত ব্যক্ত, তাৰ দ্বাৰাই চিন্ত্য আৰু পূজিত। সূৰ্য্যৰ আমি আদিও নেজানো, অন্তও নেজানো, তেওঁক কোনে কৰিলে বা কিহৰে তেওঁ গঠিত হ'ল আৰু কেতিয়া ক'ত তেওঁৰ ওৰ পৰিব, ইত্যাদি সূৰ্য্যৰ সম্পূৰ্ণ জ্ঞান আমাৰ অজ্ঞেয়; কিন্তু তেওঁৰ সৈতে আমাৰ অছেদ অভেদ সমন্ধ আৰু তেওঁ যিমান দূৰ আমাৰ বুদ্ধিবৃত্তিত প্ৰকাশিত সিমান দূৰ তেওঁক আমি জানো। এই বাবে সূৰ্য্য আমালৈ যেনেকৈ অজ্ঞেয়, তেনেকৈ জ্ঞেয়ও। সৰহ দূৰলৈ যাবই নেলাগে, আমাৰ বন্ধু বা নিজৰ কুটুম এজনকে আমি যদিও দিনে ৰাতিয়ে দেখিছোঁ, তেওঁক ভালকৈ জানিছোঁ, তথাপি তেওঁক সম্পূৰ্ণকৈ জানিছোঁ বুলিলে ঠিক নহয়। আমি নজনা, ধৰিব নোৱাৰা, কত গুণ-দোষ তেওঁক অব্যক্ত হৈ আছে তাৰ ওৰ নাই। এইবোৰৰ তুলনাত অসীম অনন্ত ঈশ্বৰক জনা আমাৰ জ্ঞানফেৰাক তুলনা কৰি চোৱা। চোৱা ভাবি সি কিমান ফেৰা! তথাপি আমি ঈশ্বৰক নেজানো যে এনে নহয়। তেওঁৰ অস্তিত্ব আমি অনুভৱ কৰিব পাৰোঁ। তেওঁৰে আমাৰ নিত্য সমন্ধ। তেওঁক এৰি আমি এক মুহূৰ্ত্তও থাকিব নোৱাৰোঁ। তেওঁৰ চৰনত কৃতজ্ঞত, ভক্তি, সেৱা, পূজা নকৰাকৈ থকাটো আমাৰ পক্ষে অসম্ভৱ। যি গাৰ বলেৰে ঈশ্বৰক আঁতৰ কৰি সুকীয়া হৈ থাকিবলৈ যায় আৰু ঈশ্বৰৰ কৰুণ্য-কৃপা পায়ো তাক স্বীকাৰ নকৰি ভক্তিভৰে কৃতজ্ঞতা নজনাই বা জনাব নোৱাৰে, সি মিছলীয়া, অকৃতজ্ঞ আৰু অধৰ্ম। কিন্তু এনে এটা দিন আহে, যেতিয়া সেই মূঢ় অহঙ্কাৰীৰো অহঙ্কাৰ চূৰ্ণ হয়। সেই মূঢ় অগৰ্ব্বীয়ো সময়ত ধৰা নপৰি নেথাকে। আনকি ডাঙৰ বিপদৰ কথাই নকওঁ, সৰু পিছল বা উজুটি এটা খালেই সি স্বভাৱতে ধৰা পৰে। হে মানৱ! তুমি নিশ্চয় জানি থবা,- ঈশ্বৰে তোমাৰপৰা কৃতজ্ঞতা নিবিচাৰে, পূজা-ভক্তি নিবিচাৰে, কাৰণ তেওঁৰ একোৰে আৱশ্যক নাই। তেওঁ সূৰ্য্যৰ দৰে তোমাক জীৱন আৰু কিৰণ, পৰ্জন্যৰ দৰে বাৰি সমভাৱে দি গৈছে, দি যাব, কিন্তু সেইবোৰ পায়ো তোমাৰ হিয়াত কৃতজ্ঞতা-কিংশুক নুফুলিলে, ভক্তি ৰসৰ সোঁত নবলে, তুমি নিজকে এডোখৰ শিল বা এটা অগুণকাৰী পাষণ্ড প্ৰমাণ নকৰিবা নে? তুমি তোমাৰ পালক, জনক, ৰক্ষক, আনন্দদায়ক, মুক্তিদায়ক, ঈশ্বৰক সেৱা-ভজনা কৰাটো তোমাৰ কৰ্ত্তব্য কৰ্ম্ম বাবে কৰিব লাগে। তোমাপৰা সেইবোৰ ঈশ্বৰৰ আৱশ্যকীয় বুলি নহয়। কাৰণ তেওঁৰ একোৰে আৱশ্যক নাই। ঈশ্বৰৰ নিজৰ যদিও কোনো নাই, তথাপি তোমাক আৰ্হি দেখুৱাবলৈ, যাতে তেওঁ সৃষ্ট সংসাৰত কৰ্ম্মলোপ নহয়। তাৰ নিমিত্তে তেওঁ স্বয়ং কৰ্ম্মশীল।
ঈশ্বৰ কোনো এটা লিঙ্গৰ অন্তৰ্গত নহয়। তেওঁ পুং, স্ত্ৰী আৰু ক্লীব কোনো এটা লিঙ্গৰ ভিতৰত নহয়। তেওঁ পুৰুষো নহয়, তিৰোতাও নহয়। আমাৰ কল্পনাই তেওঁত পুৰুষ ব স্ত্ৰীভাব আৰোপ কৰে। আৰু সেই ভাবৰ ব্যক্তিৰ শেষ ফলৰ উৎকৰ্ষ-অপকৰ্ষ অনুসৰি আমি তেওঁৰ সমীপবৰ্ত্তী বা দূৰবৰ্ত্তী হওঁহক। তেওঁ জগৎ সৃষ্টি [ ৬৩ ] কৰিছে, সেইদেখি আমি কল্পনা কৰিও লওঁ যে তেওঁৰ এভাগ প্ৰকৃতি, এভাগ পুৰুষ কিয়নো দেখি-শুণি আমাৰ জ্ঞান জন্মিছে যে পুৰুষ আৰু প্ৰকৃতি বা তিৰোতাৰ সংযোগতেহে সৃষ্টি হোৱাতো নিয়ম। এই বাবে আদি দৰ্শনশাস্ত্ৰ সাংখ্যই ভাবি-চিন্তি বিচাৰ কৰি প্ৰকৃতি-পুৰুষৰ কলল্পনাতে চিন্তাৰ ওৰ পালালেগৈ। সাংখ্যৰ পিছৰ পাতঞ্জলেও তাকে কৰিলেগৈ। কিন্তু তাকে কৰোঁতে তেওঁলোকে তৰ্কৰ ঠেলাত পৰি বাস্তৱিক পক্ষত বাটতে ৰ'বলগীয়া হ'ল। ঈশ্বৰৰ থানত ওলাবগৈ নোৱাৰিলে। সাংখ্যই ক'বলৈ বাধ্য হ'ল "ঈশ্বৰাসিদ্ধেঃ' (সাংখ্য দৰ্শনৰ প্ৰথম অধ্যায়ৰ ৯২ সূত্ৰ) প্ৰমাণৰ অভাৱত ঈশ্বৰ অসিদ্ধি অৰ্থাৎ ঈশ্বৰৰ অস্তিত্বৰ বিষয়ে প্ৰমাণ নাই।
সাংখ্যৰ মতে প্ৰকৃতি সবিকাৰ, পুৰুষ কুটস্থ, নিৰ্ব্বিকাৰ। প্ৰকৃতি গুণময়ী, পুৰুষ নিগুৰ্ণ। প্ৰকৃতি ভোগ্য, পুৰুষ ভোক্তা। প্ৰকৃতিয়েই গুণৰ দ্বাৰায় জগতৰ সৃষ্টি, স্থিতি, লয় আদি সকলো কাম সম্পাদন কৰে। পুৰুষ অকৰ্ত্তা, উদাসীন আৰু সাক্ষীস্বৰূপ হৈ বহি থাকে। প্ৰকৃতিৰপৰা সত্ব, ৰজঃ, তমঃ-এই তিনি গুণ ওপজে আৰু পুৰুষে এই তিনি গুণৰ নিমিত্তে উৎপন্ন হোৱা সুখ-দুখ ভোগ কৰে আৰু এই তিনি গুণৰ দ্বাৰায় বান্ধ খায়েই পুৰুষ আবদ্ধ থাকে। প্ৰকৃতি-পুৰুষ পৰস্পৰ সংযুক্ত থাকে দেখি প্ৰকৃতিৰ গুণ পুৰুষে পায় আৰু পুৰুষৰ গুণ অৰ্থাৎ চৈতন্য-শক্তি প্ৰকৃতিত সংক্ৰমিত হয়। সেই নিমিত্তে বাস্তৱিকতে প্ৰকৃতি জড় হ'লেও তেওঁক সচেতন যেন লাগে, আৰু পুৰুষ অকৰ্ত্তা হ'লেও তেওঁক কৰ্ত্তা যেন লাগে। প্ৰকৃতি জড়, সেই বাবে অন্ধ। পুৰুষ অকৰ্ত্তা সেইবাবে খোৰা। প্ৰকৃতিৰ অভাৱত পুৰুষ খোৰা পুৰুষৰ অভাৱত প্ৰকৃতি কণা। দুয়ো লগ লাগি থাকি দুইৰো অভাৱ পূৰণ কৰে। প্ৰকৃতি-পুৰুষৰ সংযোগৰ ফলেই সৃষ্টি। প্ৰকৃতিৰ সৃষ্টি নিজৰ নিমিত্তে নহয়, লোকৰ নিমিত্তে। পুৰুষ দৰ্শক হৈ উপস্থিত নেথাকিলে প্ৰকৃতিয়ে কোনো কাৰ্য্যই নকৰে। সৃষ্টিৰ উদ্দেশ্য হৈছে পুৰুষৰ ভোগ আৰু মোক্ষ সাধন। সাংখ্য দৰ্শনত ঈশ্বৰৰ কোনো উত্থাখপনেই নাই। সৃষ্টি বোলা, মুক্তি বোলা, একোতে ঈশ্বৰৰ কোনো সম্পৰ্ক নাই। সাংখ্যই লক্ষ্যই কৈৱল্যমুক্তি। এই কৈৱল্যমুক্তি লভিবৰ উপায় জ্ঞান, যথা ̶ (১) অব্যক্ত বা মূল প্ৰকৃতি, (২) বুদ্ধি বা মহৎ তত্ব, (৩) অহঙ্কাৰ, (৫) পঞ্চবিংশতি তত্ত্বৰ জ্ঞান মানে প্ৰকৃতি আৰু পুৰুষৰ ভেদজ্ঞান। এই তত্বজ্ঞান যাৰ হৈছে তেওঁৰ মুক্তি হয়। এই জ্ঞানৰ দ্বাৰাই পুৰুষে যেতিয়া আপোনাকে আপুনি ভালকৈ জানিব পাৰে, তেতিয়া প্ৰকৃতি নাচনীৰ লীলাখেলা বন্ধ হয়, সৃষ্টিৰ বিৰাম হয় আৰু তেতিয়া জীৱই দূখৰ হাত সাৰি কৈৱল্যমুক্তি লাভ কৰে।
পাতঞ্জল দৰ্শনো প্ৰায় সাংখ্যৰ নিচিনাই। পাতঞ্জলৰ পদাৰ্থবিভাগ সাংখ্য দৰ্শনৰ পদাৰ্থবিভাগৰ নিচিনা। সৰহৰ ভিতৰত মাত্ৰ পাতঞ্জলৰ ঈশ্বৰ স্বীকাৰ। সাংখ্য পঞ্চবিংশতি তত্ববাদী, পাতঞ্জল ষড়বিংশতি তত্ত্ববাদী। সেই ষড়বিংশতিতম তত্ত্বটিয়েই হৈছে ঈশ্বৰ। এই বাবে পাতঞ্জল দৰ্শনক সেশ্বৰ সাংখ্যও বোলে। পাতঞ্জলৰ মুখ্য বিষয় যোগ। পাতঞ্জল যোগ মানে 'চিত্ত্ববৃত্তি-নিৰোধ'। যোগ অষ্টাঙ্গ। যম, নিয়ম, [ ৬৪ ] আসন, প্ৰাণায়ম, প্ৰত্যাহাৰ, ধ্যান, ধাৰাণা আৰু সমাধি - এই অষ্টাঙ্গ। এই আঠোটাৰ পাঁচোটা বহিৰঙ্গ আৰু তিনিটা অন্তৰঙ্গ। ধ্যান-ধাৰণা আৰু সমাধিয়েই অন্তৰঙ্গ তিনিটা। চিত্তবৃত্তিৰ সম্পূৰ্ণ নিৰোধ হ'লে নিৰ্বীজ সমাধি লাভ হয়। যিবোৰ চিত্তবৃত্তি ক্লেশ, কৰ্ম্ম-বিপাক আৰু আশ্ৰয়জনক সেইবোৰ বৃত্তি নিৰোধ কৰাই নিৰ্ব্বীজ সমাধিৰ উদ্দেশ্য। সমাধিৰ ওখ অৱস্থাক নিৰ্ব্বীজ সমাধি বোলে। ধ্যানৰ পৰিপক্ক অৱস্থাত চিত্ত আন আন বিষয়ত সংজ্ঞাশূন্যৰ নিচিনা হয়, মাথোন ধ্যেয়াকাৰে স্ফূৰ্ত্তি পাই থাকে। এনে অৱস্থাকে নিৰ্ব্বীজ সমাধী বোলে। অভ্যাস আৰু বৈৰাগ্যই এই সমাধি লাভ কৰিবৰ মূখ্য উপায়। "ঈশ্বৰপ্ৰণিধানাদ্বা" বুলি আৰু এটা উপায়ো পাতঞ্জল মতে যোগ সিদ্ধিৰ কোনো বাধা নহয়। সাংখ্যৰ নিচিনাকৈ পাতঞ্জল দৰ্শনৰ কৈৱল্যসিদ্ধি পুৰুষৰ স্বৰূপত অৱস্থান। যোগ সিদ্ধিৰ দ্বাৰায় পুৰুষে প্ৰকৃতিৰপৰা নিজক সুকীয়াকৈ চিনি ল'ব পাৰিলেই সিদ্ধি লাভ হয়। এয়েই কেৱল্যৰ অৱস্থা। এই কেৱল্যৰ অৱস্থাত চিত্তবৃত্তিবোৰ প্ৰকৃতিত বিলীন হৈ যায়। পুৰুষ তেতিয়া শুদ্ধ, বুদ্ধ, অকলসৰীয়া বা কেৱলীয়াভাৱে থাকে। পাতঞ্জলৰ যোগৰ অৰ্থ পৰমাত্মাৰে সৈতে জীৱৰ সংযোগ নহয়। প্ৰকৃতি-পুৰুষৰ যি বিয়োগ বা পাৰ্থক্য সাধন তাকেই যোগ বোলে। পূৰ্ব্ব-মীমাংসা জৈমিনিয়ে কৰা উত্তৰ-মীমাংসা দৰ্শনৰ উদ্দেশ্য। বেদান্তৰ প্ৰতিপাদ্য ব্ৰহ্মজ্ঞান আৰু অদ্বৈতবাদ। জীৱ আৰু ব্ৰহ্ম এক। নিৰ্গুণ ব্ৰহ্মত জীৱাত্মা প্ৰতিষ্ঠিত হ'লে জীৱৰ মুক্তি।
কিন্তু ঈশ্বৰ যে এই সমস্ত সৃষ্টিৰ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ কেন্দ্ৰ, সাংখ্যই সেই ঈশ্বৰক তেওঁৰ লেখৰপৰা বাদ দি ব্যাসাৰ্দ্ধ আৰু পৰিধিৰ ওপৰত মাথোন সমস্ত বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড থিয় কৰিছে। বেদান্ত দৰ্শনে ব্যাসাৰ্দ্ধ আৰু পৰিধিৰ ওপৰত মাথোন সমস্ত বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড থিয় কৰিছে। বেদান্ত দৰ্শনে ব্যাসাৰ্দ্ধক মিছা মায়া বুলি উৰাই দি কেন্দ্ৰ আৰু পৰিধিক একে কৰি অৰ্থাৎ জীৱাত্মা আৰু পৰমাত্মাক একে কৰি দুইকো নিৰ্গুণ ব্ৰহ্মাণ্ড শেষ কৰিছে। বেদান্তৰে সৈতে গীতাৰ ঘনিষ্ঠ সমন্ধ। গীতাও ব্ৰহ্মবাদী, অদ্বৈতবাদী, কিন্তু গীতাৰ ব্ৰহ্ম সগুণ ব্ৰহ্ম, অদ্বৈতবাদ বিশিষ্ট অদ্বিতবাদী। ঈশ্বৰ গীতোক্ত মতৰ কেন্দ্ৰ, প্ৰকৃতি ব্যাসাৰ্দ্ধ, জীৱবোৰ পৰিধি। উপনিষদৰ "ঈশাৱাশ্য মিদাং সৰ্ব্বং যৎকিঞ্চ জগত্যাং জগৎ" অৰ্থাৎ ঈশ্বৰৰ দ্বাৰাই সমস্ত জগৎ ঢাক খাই আছে, এই সগুণ একত্বই গীতাৰ প্ৰতিপাদ্য।
গীতাৰ নিচিনাকৈ শঙ্কৰদেৱে কয় --
তুমি সত্য ব্ৰহ্ম তোমাত প্ৰকাশে
জগত ইটো অসন্ত।
জগততে সদা তুমিও প্ৰকাশা
এতেকে জগতখন শহাপহুৰ শিং বা ইন্দ্ৰজাল বিদ্যাৰ নিচিনা একেবাৰেই মিছা [ ৬৫ ] মৰীচিকা নহয়। এই জগৎ আমাৰ পৰম উপকাৰী, আমি ইয়াত থাকি তোমাৰ নিৰ্দ্দিষ্ট কৰ্ম্ম কৰি তোমাক সেৱা কৰি তৰিবলৈ তুমি আমাক দিছা। এই বাবে দুষ্ট কলিকাল, নৰতনু, ভাৰতবৰ্ষ ধন্য; কাৰণ ভাৰতত কলিত নৰতনু পাই, তোমাৰ নাম-গুণ গাই তোমাক ভক্তি কৰি ভজনা কৰি আমি তৰিবলৈ তুমি বাট কৰি দিছা। শঙ্কৰদেৱৰ ধৰ্ম্মৰ এই সাৰ কথা।
সাংখ্যৰ মতে প্ৰকৃতি আৰু পুৰুষ এই দ্বৈততত্ব অনাদি। অপৰা প্ৰকৃতি জড়বৰ্গৰ উপাদান। পৰা-প্ৰকৃতি চৈতন্যৰূপী জীৱভূত প্ৰকৃতি। গীতাই কয়, প্ৰকৃতি আৰু পুৰুষ চৰম তত্ব নহয়। প্ৰকৃতি পুৰুষৰ অতীত সৰ্ব্বব্যাপী সৰ্ব্বগত পৰম পুৰুষ যি তেৱেঁই জগতৰ মূল কাৰণ। সত্ব ৰজ: তম: -এই ত্ৰিগুণও তেওঁৰপৰা ওলাইছে। ভূত চৰাচৰ ঈশ্বৰৰ অপাৰ প্ৰকৃতি, জীৱাত্মা পৰা-প্ৰকৃতি। পৰমাত্মাৰে সৈতে ভূত চৰাচৰতকৈও জীৱাত্মাৰ বিশেষ সমন্ধ আছে। পৰমাত্মাই আমাৰ উপাস্য দেৱতা। তেওঁ আমাৰ ভক্তি, পূজা, উপাসনা গ্ৰহণ কৰিছে। তেওঁ আমাৰ পিতা, মাতা, ইষ্ট, সোদৰ, বন্ধু। তেওঁ পাপীৰ পৰিত্ৰাতা, মুক্তিদাতা, ধৰ্ম্ম প্ৰৱৰ্ত্তক, সকলোৰে প্ৰভূ, মহান পুৰুষ; "মহা প্ৰভূৰ্বৈ পুৰুষঃ সত্ত্বস্য প্ৰবৰ্ত্তকঃ"। এই পৰমেশ্বৰ কৃষ্ণই সৃষ্টি, স্থিতি আৰু প্ৰলয়কাৰী তিনিজন দেৱতা (Trinity) ব্ৰহ্ম বিষ্ণু শিৱকো ছন্দি আছে। সেইদেখি মহাপুৰুষীয়া বৈষ্ণৱ ভক্তই সেই পৰমশ্বৰ কেশৱৱক স্তুতি কৰি গায় ̶
ক ঈ শ জানিবা ব্ৰহ্মা বিষ্ণু মহেশ্বৰ
প্ৰতি প্ৰতি তিনিৰে অন্বয়।
ৱ পদে নাৰায়ণ তিনিকো আছয় ছান্দি,
ভগৱান শ্ৰীকৃষ্ণই কৈছে- এই ত্ৰিগুণাত্মিকা পৰা-প্ৰকৃতি মোৰ মায়া। মই যোগামায়াৰ দ্বাৰায় প্ৰচ্ছন্ন হৈ আছোঁ, সকলোৰে আগত প্ৰকাশমান নহওঁ। এই নিমিত্তে মূঢ়সকলে মোক জন্মহীন আৰু অব্যয় বুলি নেজানে।
শঙ্কৰ-মাধৱৰ প্ৰচাৰিত ধৰ্ম্মইও কয় ̶ প্ৰকৃতি-পুৰুষেই চৰম তত্ত্ব নহয়। তেওঁলোকৰো নিয়ন্তা মাধৱ ঈশ্বৰ আছে ̶
প্ৰকৃতি পুৰুষ দুইৰো নিয়ন্তা মাধৱ।
বেদান্তৰ জীৱ ব্ৰহ্ম একীভূত হোৱা কথা আৰু জীৱ মুক্ত হৈ নিৰ্গুণ ব্ৰহ্মত স্থিতি লাভ কৰা কথাই সগুণ পুৰুষোত্তম ঈশ্বৰক উপাসনা ভজনা কৰা পুৰুষীয়াক নাটে। জীৱই শুদ্ধ হৈ ব্ৰহ্মত্ব লাভ কৰে।
কৃষ্ণকেসে মাত্ৰ ভজে যিটো জনে
অব্যভিচাৰী ভকতি।
তিনি গুণ অতি ক্ৰমি ব্ৰহ্মৰূপ
এনে নিৰ্গুণ ব্ৰহ্মৰূপ পাই মুক্ত হৈয়ো মহাপুৰুষীয়া ভকতি স্থিৰ থাকিব নোৱাৰে। তেওঁ তাতে সন্তুষ্ট নহয়। তেওঁ সেই অৱস্থাও অতিক্ৰম ক্ষৰাক্ষৰৰ অতীত সগুণ [ ৬৬ ] ঈশ্বৰৰ গুণ নাম শ্ৰৱণ কীৰ্ত্তন কৰি, ঈশ্বৰৰ চৰণত শৰণ লৈ, ভজন ভক্তি কৰি, সন্তোষ-অমৃত জলেৰে ভৰা হৰিভক্তি-সৰোবৰত ফুলি থকা কৃষ্ণপাদপদ্ম সেৱা কৰিহে সন্তোষ্ট হয়।
হৰিভক্তি-সাৰোবৰে সন্তোষ-অমৃত-জলে
কৃষ্ণ-পাদপদ্ম প্ৰকাশয়।
ৰাম-নাম-ৰাজহংস ছানিয়া আৰাৱে কৰে
সেইদেখি শঙ্কৰদেৱৰ ধৰ্ম্মক ধৰা একান্ত বৈষ্ণৱ ভকত, নিৰ্গুণ ব্ৰহ্মত স্থিতি লভা "মুক্তত নিস্পৃহ"। মহাপুৰুষীয়া বৈষ্ণৱ হোল্গজ ভকত। তেওঁ একে আষাৰতে কৈ থয় -"তোমাৰ বেদ বেদান্তই কোৱা মুকুতি আমাক নেলাগে, আমি তাৰ ভূ নেপাওঁ আৰু নলওঁ। আমি তোমাৰ সাংখ্য পাতঞ্জল একো বুজ নেপাওঁ আৰু তাৰ বুজো নলওঁ। আমি ভূ পাওঁ ঈশ্বৰক, এজন Personal God- অক, All- Pervading Deity-ক, যি আমাৰ পিতা, সুহৃদ, ৰক্ষাকৰ্ত্তা আৰু প্ৰভূ। আমাৰ Ambition (উচ্চ আশা) সেইজনৰ দাসৰো দাস হৈ থাকিবৰহে। তেওঁক সেৱাভক্তি কৰি, তেওঁৰ নামগুণ থাকিবলৈ পালেই আৰু আমাক তোমাৰ স্বৰ্গ, ব্ৰহ্মপদ, মুক্তি একোকে নেলাগে। আমাক তোমাৰ সুখো নেলাগে, দূখো নেলাগে, বিষয়-সম্পত্তি ঐশ্বৰ্য্য- বিভূতিও নেলগে। আমাক লাগে মাত্ৰ আমাৰ পুৰুষোত্তম গুণনাম কৰ্ণ ভৰি শ্ৰাৱণ কৰিবলৈ আৰু মুখ ভৰি ল'বলৈ।"
এই ভাবৰ দ্বাৰায় পৰিচালিত হৈহে, নিৰ্গুণ ব্ৰহ্মত স্থিতি মুক্ত শুকদেৱে পৰীক্ষিতক কৈছিল-
পৰিনিষ্ঠিতোহপি নৈৰ্গুণ্যে উত্তযঃশ্লোকলীলয়া।
গৃহীতচেতা ৰাজৰ্ষে আখ্যানং যদধীতৱান্।
শুক নিদগতি পৰীক্ষিত যদি আমি নিৰ্গুণত স্থিত
তথাপি উত্তম শ্লোকৰ মহিমা গুণ।
কৰিলেক মোৰ বশ্য চিত্ত ভাগৱত গ্ৰন্থ বিপৰীত
পৰম আনন্দে পঢ়িলো মই আপুনে।।(ঘোষা)
এই বাবেহে সনক সনন্দ নাৰদ আদিয়েব্ৰহ্মলাভ কৰি মুক্ত হৈও হৰিভকতৰ সঙ্গ বিচাৰি কৃষ্ণকথা শুণি ফুৰে, কৃষ্ণগুণ কীৰ্ত্তন কৰি ফুৰে। এই বাবেহে ঘোষাই কয়-
ঐকান্তিক মহামুনি যত নিৰ্বত্তিয়া বিধি-নিষেধত
নিৰ্গুণ ভাবত স্থিতি হুৱা নিৰন্তৰে।
জানি সাৰতত্ত্ব কৃষ্ণ-কথামৃত-সাগৰত
কথনে-মগনে সদায় ৰমন কৰে।।
প্ৰায়েন মুনয়ো ৰাজন্ নিবৃত্তা ৱিধিসেধতঃ।
পাতঞ্জলৰ সমাধিৰ উচ্চ অঙ্গ নিৰ্ব্বীজ সমাধী আৰু সাংখ্যৰ কৈৱল্য একে বুলিয়েই ওপৰত কৈছোঁ। পাতঞ্জলৰ মতে জানিবা সাধন বা অভ্যাসৰ দ্বাৰায় চিত্তবৃত্তি নিৰোধত [ ৬৭ ] কৃতকাৰ্য্য হ'লোঁ, কিন্তু ভজনাৰ দ্বাৰায় যদি ভক্তবৎষল ভগৱানৰ প্ৰেমামৃত ৰসপান নকৰিলোঁ, তেন্তে সেই সাধনাৰ ফল কি ?চিত্তক বশীভূত কৰাওঁ কিহৰ নিমিত্তে? কিন্তু গীতাই কোৱা যোগ পৰমাত্মাৰে সৈতে আত্মাৰ যোগ। জ্ঞানেৰে, কৰ্ম্মেৰে, ভক্তিৰে পৰমাত্মা পৰমেশ্বৰৰ সৈতে সম্পূৰ্ণৰূপে মিলি যোৱাই হৈছে গীতাৰ অধ্যাত্মাযোগ। সাংখ্যৰ কৈৱল্য সিদ্ধি কৰি পুৰুষৰ স্বৰূপত অৱস্থান আৰু পাতঞ্জলৰ নিৰ্বীজ সমাধিঅৰ সাধনাৰ দ্বাৰায় প্ৰকৃতিৰপৰা-পুৰুষক স্বতন্ত্ৰৰূপে পুৰুষে আপোনাক আপুনি চিনি ল'লে আৰু এই অৱস্থাত প্ৰকৃতি চিত্তবৃত্তিবোৰ প্ৰকৃতি বিলীন হৈ গ'ল। পুৰুষে তেতিয়া শুদ্ধ, বুদ্ধ, কেৱলীয়াভাৱে বিৰাজ কৰিলে। কিন্তু তাৰ পিছত? এই যোগ যে পৰমাত্মাৰে সৈতে জীৱাত্মাৰ সংযোগ নহয়, প্ৰকৃতি-পুৰুষৰ পাৰ্থক্য সাধন বা বিয়োগহে। এই কৈৱল্যৰ অৱস্থা অভাবাত্মাক দেখি দুখনিবৃত্তিহে মাথোন হ'ল, তালৈ পূৰ্ণ সূখ পূৰ্ণানন্দ নাহিল। কিন্তু গীতাৰ যোগ অভাবাত্মক সূখৰ পূৰ্ণমাত্ৰা, অতীন্দ্ৰিয় আত্যান্তিক সূখ। অনাহাৰ প্ৰভৃতি উপায়েৰে শৰীৰক পীড়ন কৰা যোগ অভ্যাস গীতাৰ পথ নহয়। গীতাই তেনেকৈ শৰীৰক কষ্ট দিয়া সন্ন্যাসী বা যোগীক বৰং আসুৰিক প্ৰকৃতিৰ মানুহহে বোলে। গীতাৰ যোগৰ পথ মধ্য-পথ। গৃহী সন্ন্যাসী সকলোৰে এই যোগ সাধ্যায়ত।
কৰ্শয়ন্তঃ শৰীৰস্থ্ং ভূতগুআমমচেতসঃ
এনেকৈ দম্ভ অহঙ্কাৰেৰে স্ফিত হৈ অনশন ব্ৰ্তাচাৰেৰে শৰীৰ শোষণ কৰোঁতাই অন্তৰস্থ মোকো নিৰ্য্যাতন কৰে বুলি ভগৱানে গীতাত স্পষ্টকৈ কৈছে। আমাৰ শঙ্কৰদেৱ, মাধৱদেৱৰ ধৰ্ম্ম শিক্ষাও সেয়েহে। তেওঁলোকেও পৰমাত্মা পৰমেশ্বৰেৰে সৈতে জীৱাত্মাৰ যোগাত্মাৰ যোগাকাঙক্ষী, কিন্তু শৰীৰক কষ্ট দি, অন্তৰস্থ আত্মআকো তাৰ দ্বাৰাই নিৰ্য্যাতন কৰি যোগ বিচৰা সন্ন্যাসী যোগী আদিৰ পথক তেওঁলোকে অনুমোদনৰ চকুৰে কেতিয়াও নেচায়। সন্ন্যাস অৱলম্বন কৰোঁতাসকলৰ পথ সেইদেখি তেওঁলোকৰ অনুমোদিত নহয় আৰু সেইদেখি তেনে ধৰ্ম্মপ্ৰচাৰৰ প্ৰণালী তেওঁলোকে অসমত সোমাব নিদিয়াকৈ ৰাখিছিল। ব্ৰত উপবাস আদি সেই বাবে তেওঁলোকে তেওঁলোকৰ ধৰ্ম্মৰ পথপৰা আঁতৰাই থৈছিল। অদ্বৈতবাদী সন্ন্যাসী বা যোগী ফকিৰৰ বাটলৈ সেইদেখি তেওঁলোকে তেওঁলোকৰ ভক্তক ঢাল ল'ব। নিদিছিল। তেওঁলোকে সেইদেখি সকলোকে নিজৰ গৃহত থাকি, আসনতে থাকি সুখেৰে হৰিগুণ শ্ৰৱণ-কীৰ্ত্তন কৰিবলৈ বাৰে বাৰে উপদেশ কীৰ্ত্তন, দশম, ঘোষা, ৰত্নাৱলীৰ পাতে পাতে।
দেৱৰ দূৰ্ল্লভ ইহেন জন্মক
বৃথা কৰা কোন কামে।
গৃহতে থাকিয়া হৰিক স্মৰিয়া
মোক্ষ সাধ্য হৰি নামে।। -কীৰ্ত্তন
হেন বদে বাণী তত্ব হেন জানি
[ ৬৮ ]
আপোনাক তাৰা পুৰুষ উদ্ধাৰা
এনে নিৰ্ম্মল বিশুদ্ধ ধৰ্ম্ম শঙ্কৰ-মাধৱৰ। সোণ এশবাৰ জুইত পুৰি ল'লে তাৰ বৰণ উজ্জ্বল হোৱাদি এই ধৰ্ম্ম বিচাৰ, বাদ আৰু আলোচনাৰ অগ্নিত পুৰি উজ্জ্বলহে হৈ ওলায়। দুখৰ কথা যে এনে ধৰ্ম্মক অজ্ঞজনে সাম্প্ৰদায়িক ধৰ্ম্ম বোলে !! এনে ধৰ্ম্ম হাততে থকা ৰত্নক নিচিনি অসমীয়াই ভৰিৰে ঠেলি পেলাই লোকৰ ছাই-মাকটি বিচাৰি ফুৰে!! হাততে থকা ৰত্নক নিচিনি অসমীয়াই ভৰিৰে ঠেলি পেলাই লোকৰ ছাই-মাকটি বিচাৰি ফুৰে!! হায়! আমাৰ কি অধঃপতন। গোহালিৰ গৰুৰে বাৰীৰ ঘাঁহৰ ৰাহি নাহে বুলি বুঢ়ালোকে কৈ গৈছে। তেনে অৱস্থা এতিয়া আমাৰ হৈছে। মহপুৰুষ শ্ৰীশঙ্কৰদেৱৰ মিল মহান উদাৰ ধৰ্ম্মৰ পানীৰে আমাৰ দেশ গোটেইখন বুৰি আছে অথচ আমি লোকৰ নাদ পুখুৰী বিচাৰি চলাথ কৰিছোঁ। গীতাত কৈছে-
অৰ্থাৎ "সকলো ঠাই জলপ্লাৱিত হ'লে ঘৰত বহিও পানী পোৱা যায় যেতিয়া, নদী-কুপাদিলৈ যাবৰ সকাম নাই।" কিন্তু আমি হ'লে এনে অৱস্থাতো পানীৰ নিমিত্তে লোকৰ নআদ-পুখুৰী বিচাৰি হবথুৰি খাই ফৰিছোঁ! অসমীয়া মাছ পানীত থাকিও পিয়াহত মৰে! ভক্ত কবীৰাই ঠিক কৈছিল-
পানী মে মীন পিয়াসী ৰে।
এতেকে হে অসমীয়া! তুমি তোমাৰ বৃথা গৰ্ব্ব মিছা অহম্মম পৰিত্যাগ কৰি নিজৰ দেশৰ নিচেই আপোনাৰ অমূল্য মহৰত্ন দলিয়াই নেপেলাই তাক ডিঙিত বান্ধি লৈ ভক্তিভাৱেৰে গোৱা -
পৰম কৃপালু মন্ত শঙ্কৰে
লোকক কৰিলা দায়া।
হৰিৰ নিৰ্ম্মল ভকতি প্ৰকাশ
ওঁ যো দেৱোহগ্নৌ যোহপসু যো ৱিশ্বং ভুৱনমাৱিৱেশ।
উপনিষদ আৰু ঈশ্বৰ প্ৰতিপাদত দৰ্শনে ঈশ্বৰৰ স্বৰূপ নিৰ্ণয় কৰিবলৈ দুট বাট অৱলম্বন কৰে, - অন্বয় আৰু ব্যতিৰেক। এই দুটা বাটৰ যাত্ৰী স্থূলত দুভাগ - এভাগে এটা বাটেদি, আন ভাগে সিটো বাটেদি যাত্ৰা কৰে, কিন্তু দুই ভাগৰে উদ্দেশ্য একে, -ঈশ্বৰপ্ৰাপ্তি বা ঈশ্বৰৰ স্বৰূপ নিৰ্ণয়। দুই দলৰে বাট লৈহে মতান্তৰে আৰু দ্বন্দ খৰিয়াল, উদ্দেশ্য লৈ নহয়। অন্বয় বাটেদি যোৱাসকলে কয় - এক ঈশ্বৰেই সৰ্ব্বব্যাপক হৈ আছে, গোটাই বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডই ঈশ্বৰ। পশু-পক্ষী, জল- আকাশ, [ ৬৯ ] সকলো পদৰ্থতে সকলোতে ঈশ্বৰ অনুপ্ৰবিষ্ট হৈ আছে। তুমি ঈশ্বৰ, মই ঈশ্বৰ, তেওঁ গোটেই জগৎ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ড ঈশ্বৰ। ব্যতিৰেক বাটেদি যোৱাসকলৰ মূলমন্ত্ৰ "নেতি"। "নেতি" অৰ্থাৎ ঈশ্বৰ এইটো নহয়, সেইটো নহয়, তেনে নহয়, স্থূল নহয়, অণু নহয়, হ্ৰস্ব নহয়, দীৰ্ঘ নহয়, ইত্যাদি ইত্যাদি। দুই বাটৰ বাটৰুৱাই নিজৰ নিজৰ মত, দৰ্শন আৰু তৰ্কশাস্ত্ৰৰ অকাট্য যুক্তিৰে প্ৰমাণ কৰে। কিন্তু স্বৰূপাৰ্থত এই দুই বাটৰ বাটৰুৱাৰ কোনো মতেই চূড়ান্ত মত নহয়, কাৰণ অকলসৰীয়াকৈ প্ৰত্যেকটো মতেই অসম্পূৰ্ণ; কিন্তু দুয়ো মিলি হ'লে সম্পূৰ্ণ। ঈশ্বৰ সৰ্ব্বব্যাপক আৰু সকলো, আৰু সকলো নহয়ও। ঈশ্বৰক সৰ্ব্বব্যাপক আৰু সকলো বুলিলে, তেওঁৰ বাহিৰে আন একো নাই বুলিলে তেৱেঁইহে সকলো হৈ থাকে, আনলৈ অৰ্থাৎ তেওঁৰপৰা সুকীয়া সৃষ্ট পদাৰ্থলৈ আৰু সৃষ্ট পদাৰ্থৰ কোনো কাৰ্য্যলৈ ঠাই নেথাকে। তেতিয়া কৰ্ত্তব্য আৰু দায়িত্ব, সৃষ্টকৰ্ত্তা আৰু সৃষ্টি এইবোৰ একেবাৰেই মিলি একেটা হৈ যায়; কাৰণ এনে হ'বই লাগিব নহ'লে জগৎ ব্ৰহ্ম অৰ্থাৎ ঈশ্বৰৰ সৰ্ব্বভূতময়ত্ব যাব- যিটো অসম্ভৱ। আন ফালে ঈশ্বৰ এইটো নহয়, সেইটো নহয় হ'লে ঈশ্বৰ খণ্ড, সীমাবদ্ধ কৰে। তৰ্কশাস্ত্ৰ, যুক্তি আৰু দৰ্শন শাস্ত্ৰমতে দুইটা হোৱাটো অসম্ভৱ অৱস্থা। "ক" "খ" নহয়, "খ"ও "ক" নহয়। "নাই"ত "আছে" হ'ব নোৱাৰে, "আছে" হ'ব নোৱাৰে, "আছে"ত "নাই" হ'ব নোৱাৰে। কিন্তু ঈশ্বৰ "ক"ও, "খ"ও, অথচ "ক" "খ" নহয়, "খ" "ক" নহয়। ঈশ্বৰ "আছে"তো "নাই", "নাই"তো "আছে"। এইদেখি আমাৰ তৰ্ক-যুক্তি দৰ্শনৰ সহায় লৈ ঈশ্বৰক পাব নোৱাৰি বুলি জ্ঞানী সাধুৱে কৈছে-
যতো ৱাচো নিৱৰ্ত্তত্তে অপ্ৰাপ্য মনসা সহ।
যিটো ব্ৰহ্ম নোহে তৰ্কগোচৰ।
তেন্তে আমি দেখিলোঁ যে আমাৰ জ্ঞান-ইন্দ্ৰিয় যি আছে ঈশ্বৰক জানিব নোৱাৰি, ঈশ্বৰ তাৰ অগোচৰ। তেওঁক জানিবলৈ transcendental logic লাগে যি logic এ 'ক'কো' 'খ' বোলে, আৰু "আছে"ত নাই প্ৰমান কৰে "নাই"ত আছে প্ৰমান কৰে। ঈশ্বৰক জানিবলৈ super- sense (অতীন্দ্ৰীয়) লাগে। সেই sense হৈছে আত্মপ্ৰত্যয়, আত্মানুভূতি (intention); সাধকসকলে তাৰেহে তেওঁক জানিছিল, আমিও সকলোৱে তাৰেহে যি অলপ জানিব পাৰিছোঁ আৰু পাৰোঁ। এই super-sense আমাৰ সকলোৰে আছে, কিন্তু আমি ভাবি নেচাইহে তাক ভালকৈ নেদেখোঁ। উদাহৰণস্বৰূপে দেখা যাওক, মই মোৰ এই হাতৰ কাপ (যিটোৰে এই প্ৰৱন্ধ লেখিব লাগিছোঁ) দেখিছোঁ, জানিছোঁ। মই কিন্তু কাপটো নহওঁ, কাপটোও মই নহয়। দুয়ো সুকীয়া। কিন্তু মই কাপটো জনা মানে কাপৰ ingredient martial আৰু [ ৭০ ] Composition অৰ্থাৎ গঠনৰ সকলোবোৰ পদাৰ্থ আৰু সঁজুলি মোৰ ভিতৰত আছে, যিবোৰৰ প্ৰতিবিম্ব বা ছাঁ মই কাপটোত দেখিছোঁ। যদি মোৰ ভিতৰত সেইবোৰ নেথাকিলহেঁতেন, কাপটোৰ প্ৰতিবিম্ব মোত আৰু ভিতৰত থকা কাপৰ নিচিনা ingredient বস্তু বা বস্তুবোৰৰ প্ৰতিবিম্ব মই কেতিয়াও নেদেখিলোহেঁতেন। মই, যেতিয়া মৰিম অৰ্থাৎ কাপত থকাৰ নিচিনা বস্তু যেতিয়া মোৰ ভিতৰৰপৰা যাব বা নাইকিয়া হ'ব, তেতিয়া আৰু মই কাপটো নেদেখোঁ। যি বস্তু যাৰ ভিতৰত নাই, সেই বস্তুৰ প্ৰতিবিম্ব বাহিৰৰ তেনে বস্তুৰ ওপৰত নপৰে বা পৰিব নোৱাৰে অথবা বাহিৰৰ সেই বস্তু মোৰ ভিতৰত প্ৰতিভাত নহয়, সেই বস্তু মোৰ আগতে থাকিলেও। অনেক ভাল বিজ্ঞ বুদ্ধিমান লোকক দেখা গৈছে যে তেওঁলোকে সঙ্গীত appreciate কৰিব অৰ্থাৎ বুজিব নোৱাৰে, কবিতা বুজিব বা তাৰ মৰ্ম্ম আৰু সুক্ষ্ম সৌন্দৰ্য্য হৃদয়াঙ্গম কৰিব নোৱাৰে। ইয়াৰ কাৰণ কি? ইয়াৰ কাৰণ এয়ে যে সেইজনৰ ভিতৰত সঙ্গীত বা কবিতাৰ ingredient বস্তু নাই বা অপৰিস্ফূট অৱস্থাত আছে, যে তাত এই বাহিৰৰ সঙ্গীত আৰু কবিতা প্ৰতিভাত বা প্ৰতিফলিত নহয় বা ভালকৈ নহয়। মানুহৰ অন্তৰত যি আছে সিহে বাহিৰত আছে, অন্তৰত যি নাই বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডতো তেওঁলৈ সি নাই। এই দেখি কথাতে কয় "যি নাই ঘটত, সি নাই বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডত।" কবি ৱৰ্ড্চ্ৱৰ্থে এটা বনপাত লৈ তাকে চাই তাৰে ভাবত মজিছিল। তেনে বনপাত তুমিও দেখিছা, ময়ো দেখিছোঁ কিন্তু আমাৰ মনত সি তেনে ভাবোদয় নকৰে কিয়? তাৰ কাৰণ সেই বনপাতত যি ভাবৰ তৰঙ্গ, যি সৌন্দৰ্য্যৰ উৎস, শিল্পচাতুৰ্য্য আছিল, ৱৰ্ড্চ্ৱৰ্থৰ মনতো তেনে আছিল, তাত তাৰ প্ৰতিবিম্ব পৰিলতে সি সমূৰ্ত্তক হৈ উঠিল। চৈতন্যদেৱে নীল সমুদ্ৰ দেখি তাকে নীল যমুনা বুলি উন্মত্ত হৈ উঠিছিল কিয়? তুমি আমি নহওঁ কিয়? কাৰণ তেওঁৰ অন্তৰ বৃন্দাবনৰ কৃষ্ণলীলাৰে জাগ্ৰত আৰু বিকশিত আছিল। কোনো মানুহ স্বভাৱতে সৰুৰেপৰা ঈশ্বৰবিশ্বাসী আৰু ঈশ্বৰত ভক্তিমান হয়, কোনো নহয়। ইয়াৰ কাৰণ অন্তৰৰ ingredient বস্তুৰ গঠন, প্ৰাচূৰ্য্য- অপ্ৰাচূৰ্য্যৰ তাৰতম্য অনুসাৰে হয়; অৱশ্যে heredity- ৰ অৰ্থাৎ পিতৃ-পিতামহক্ৰমত পোৱা বস্তু ক্ষমতাৰ হাত নিশ্চয় অনেক পৰিমানে তাত আছে। কাপ জড়, কিন্তু মই চেতনাপূৰ্ণ। ইয়াতে বুজা গ'ল যে জড় আৰ চেতনা দুয়ো একবাৰেই বিভক্ত বস্তু নহয়, জড়তে চেতনা অনুপ্ৰবিষ্ট, চেতনাতে জড়। সেইদেখি ঈশ্বৰ সৰ্ব্বভূতত সৰ্ব্বপদাৰ্থত। জগৎ সেইদেখি ব্ৰহ্ম বা ব্ৰহ্মময়। কিন্তু আন পিনে চৈতন্যও সুকীয়া, জড়ও সুকীয়া। এতিয়া তেন্তে দেখা গ'ল- ময়ো কাপ, কাপো মই। এইটো চৈতন্য আৰু জড় পদাৰ্থৰ সমন্ধ। জড় আৰু জড়ৰ সমন্ধ laboratory- ৰ ৰসায়ন শাস্ত্ৰৰ প্ৰক্ৰিয়াই আমাক দিনো সততে দেখুৱাবই লাগিছে। মই প্ৰথমতে আমজোপা দেখিলোঁ; তাৰ মানে, মই মোৰপৰা ওলাই গৈ আমজোপা পালোঁগৈ, পাই আমজোপাৰ গঢ়গতিৰ ভূ ততালিকে লৈ আমি মোৰ ভিতৰত থকা আম গছৰ নিচিনা পদাৰ্থৰ আগত [ ৭১ ] দিলোঁহি। তাত দুইৰো সন্মিলন ঘটিল আৰু বাহিৰৰ আমজোপা তাত প্ৰতিবিম্বিত হ'ল। মই আকৌ ওলাই গ'লোঁ বাহিৰৰ আমলৈ, আকৌ আহিলোঁ ভিতৰৰ আমলৈ। এই যোৱা-অহা বৃত্ত মই নিৰবচ্ছিন্নৰূপে কৰিবলৈ ধৰিলোঁ। যিমানবেলি আমজোপা মোৰ আগত সিমান বেলি অলেখ বাৰ এই ঘূৰণীয়া বৃত্তত মই ঘুৰিলোঁ। কঁঠালজোপাৰে সৈতেও মোৰ তেনে কাৰ্য্য চলিল, অৱশ্যে আমাৰে সৈতে একে সময়তে নহয়। আমৰ আকৃতি-প্ৰকৃতি মই লৈ গৈ কঁঠালত মিলালোঁ, ৰিজালোঁ, মিলাই-ৰিজাই কঁঠালৰপৰা মোলৈ আনিলোঁ। মোৰপৰা কঁঠাললৈ নিলোঁ গলোঁ। তাৰপৰা আমলৈ আনিলো আহিলোঁ। এইদৰে মই, আম আৰু কঁঠাল গছ মণ্ডলাকাৰে নিজৰ নিজৰ সমল লৈ পৰস্পৰেৰে সৈতে মিলি আত্মীয়তা কৰি চাকত ঘুৰিলোঁ; অথচ আমি তিনিও সুকীয়া। আমাৰ তৰ্কশাস্ত্ৰমতে হ'লে মই আমো হ'ব নোৱাৰোঁ, কঁঠালো হ'ব নোৱাৰোঁ। কঁঠালো আম হ'ব নোৱাৰে। আমো কঁঠাল হ'ব নোৱাৰে। কিন্তু transcendental logic মতে আমি দেখিলোঁ যে মইও আম, মইও কঁঠাল, কঁঠালো আম, আমো কঁঠাল। শ্ৰীমদ্ভাগতত লিখা - সেই শুকদেৱে জন্মৰ পিছত বাপেকক এৰি গুচি যাওঁতে, বাপেক ব্যাস "হে পুত্ৰ! হে পুত্ৰ!" বুলি মতাত বাটৰ দুই কাষৰ গছে "পিতা" "পিতা" বোলা কথাৰ মানে এই কথা বুজিলে ওলায়। "পুত্ৰেতি তন্ময়তয়া তৰৱো ৱদন্তি।"
আমি ঈশ্বৰ, ঈশ্বৰ আমাৰ ভিতৰত আছে, জগতৰ সকলোৰে ভিতৰত ঈশ্বৰ আছে, সেইদেখি আমিও সকলোতে আছোঁ, এনে সিদ্ধান্তলৈ ইয়াৰ পিছত যাবলৈ আৰু টান নহয়। কিন্তু তথাপি আমি কাৰ্য্যত দেখিছোঁ যে যদিও আমি পৃথিৱীৰ জীৱ আৰু জড় আৰু জড় জন্তু দেখিছোঁ, সেইসকলোবোৰেই আমি, সকলোবোৰতে আমি আছোঁ, তথাপি আমি ঈশ্বৰ নহওঁ, আমি সুকীয়া এটা এটা গাইগোটা। ৰজা ময়েই, ময়েই তেৱোঁ, ময়েই সেইজনো, ময়েই ধনী বায়ন, মণি মেধিও ময়েই, আমগছ কঁঠালগছ ময়েই যদিও কিন্তু সেইবোৰ মই নহয় আৰু সেইবোৰো মই নহওঁ। সেইবোৰ খালে মোৰ ভোক নুগুচে, সেইবোৰে খং কৰিলে মোৰ খং নুঠে, সেইসকলে টান পালে মই টানি নেপাওঁ আৰু মোৰ পেটত চাহপানী এটোপা নিদি, আম গছজোপা আৰু কঁঠাল গছজোপাৰ গুৰিত মলীয়াই পানী দিলে মোৰ মুখলৈ জীপ নাহি হামি-হেকেটিহে আহে। ইয়াৰ দ্বাৰাই কি প্ৰমণ হয়? এইটোৱেই নহয় যেন যে ঈশ্বৰ যেনেকৈ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ সকলো, সকলোতে যেনেকৈ তেওঁ ব্যপি আছে, তেনেকৈ তেওঁ সুকীয়াও। আমি ৰাজহুৱা যদিও, সুকীয়া নহ'লে যেনেকৈ আমাৰ জীৱনযাত্ৰা নচলে, ঈশ্বৰো সেইদৰে সৰ্ব্বব্যাপক সকলো আৰু বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডময় যদিও, তথাপি তেওঁ মাথোন তেনেকুৱা হৈ থাকিলে আমালৈ অৰ্থাৎ মানুহলৈ কাম নচলে। Pantheist বা "সৰ্ব্বং ব্ৰহ্মময়ং জগৎ" যেনে সঁচা, উপনিষদৰ abstraction " নেতি" "নেতি" ব্ৰহ্মও তেনে সঁচা। সৰ্ব্বৎ ব্ৰহ্মময়ং জগৎ (conception) ধাৰণা ঈশ্বৰৰ মহিমা উপলদ্ধি কৰাৰ বাহিৰে আমাৰ জীৱনৰ কোনো কামত নেলাগে। কিন্তু আনটি ধাৰাণাই হ'লে আমাক ২৪ ঘণ্টা কাম দিয়ে। [ ৭২ ] তেতিয়া আমি এক ঈশ্বৰক সুকীয়াভাৱে, উপাসনা, ভক্তি প্ৰাৰ্থনা কৰিবলৈ, তেওঁৰ মহিমা কীৰ্ত্তন কৰিবলৈ, তেওঁৰ ভক্ত দাস ইত্যাদি ভাবে তেওঁৰ সেৱা কৰি আত্মপ্ৰসাদ আৰু সন্তোষ লভিবলৈ পাওঁ। জগতক ব্ৰহ্ম বুলি ভাবিলে (যদিও সেইটো ঠিক ভাবেই) আমি এইবোৰ একো নেপাওঁ। আমি পিয়াহত পানী খাবলৈ গৈ নৈৰ মাজত জঁপিয়াই পৰিলে তাত বুৰিহে মৰিম, পিয়াহ গুচাব নোৱাৰোঁ, কিন্তু তাৰপৰা এচলু বাএবাটি পানী আনি খালেহে আমাৰ পিয়াহ গুচিব। ঈশ্বৰৰ অভিপ্ৰায়ো যে সেইটোৱেই অৰ্থাৎ তেওঁক যে সুকীয়াকৈ এক ঈশ্বৰ বুলি আমি সেৱা-ভজনা কৰিব লাগে ̶ সৰ্ব্বজগতক ঈশ্বৰ বা ব্ৰহ্ম বুলি নহয়, সেইটো আমাক আমাৰ সুকীয়াত্ব তেওঁ প্ৰদান কৰাতেই স্পষ্ট দেখা গৈছে।