কথা-গীতা/তৃতীয় অধ্যায়
তৃতীয় অধ্যায়।
এমনে দ্বিতীয় অধ্যায়ত প্ৰথমে মোক্ষ সাধন দেহাত্মবিবেক কহিলা, পাচে কৰ্ম্ম কহিলা; কিন্তু গৌণ মুখ্য স্পষ্ট কৰি নকহিলা। জ্ঞানীৰ, নিষ্কাম নিৰহঙ্কাৰ জিতেন্দ্ৰিয় আদি গুণ শুনি, কৰ্ম্মত কৰি জ্ঞানক শ্ৰেষ্ঠ মানি! অৰ্জ্জুনে পোছন্ত, হে জনাৰ্দ্দন, কৰ্ম্মযোগত কৰি যদি জ্ঞানযোগ শ্ৰেষ্ঠ হয় তেবে কেনে মোক হিংসা কৰ্ম্মত প্ৰবৰ্ত্তাৱা। কোনো বেলা কৰ্ম্মক প্ৰশংসা, কতো জ্ঞানক প্ৰশংসা শুনি, মোৰ বুদ্ধি নিশ্চল নহে। এতেকে দুইৰ মধ্যত একটা নিশ্চয় কৰি কহা, যাক আচৰি মঞি মোক্ষ লভিম।
আৰ উত্তৰ ভগৱন্তে কহন্ত। জানা অৰ্জ্জুন যদি মঞি অন্যোন্যক অপেক্ষা নকৰি মোক্ষ সাধন কৰি কৰ্ম্মযোগ জ্ঞানযোগ কহিছোঁ, তেবে তুমাৰ প্ৰশ্ন দুইৰ মধ্যত এক কহা বুলি ঘটে; মঞি পুনু তেমন নকহোঁ। কিন্তু দুয়ো মতে একে ব্ৰহ্মনিষ্ঠা কহিছোঁ। ই লোকত শুদ্ধচিত্ত অশুদ্ধচিত্ত ভেদে দুই বিধ অধিকাৰী। তাৰ অৰ্থে দুই বিধ ব্ৰহ্মনিষ্ঠা পূৰ্ব্ব অধ্যায়তে মঞি সৰ্ব্বজ্ঞে স্পষ্টমতে কহিছোঁ, তাক শুনা। শুদ্ধচিত্ত হুয়া জ্ঞানভূমিক যি পায়াছে, তাৰ জ্ঞানযোগে ব্ৰহ্মনিষ্ঠা কহিছো, এতেকে চিত্তশুদ্ধি দ্বাৰা জ্ঞান নহে পৰ্য্যন্ত কৰ্ম্মযোগ আচৰিব। যাতো কৰ্ম্ম নকৰিলে জ্ঞানো নহে। যদি বোলা সন্যাসত হন্তে জ্ঞান হৈব, কৰ্ম্মত কি কাৰ্য? [ ৪৯ ] তাত শুনা। চিত্তশুদ্ধি বিনে কেৱল সন্যাসত জ্ঞান নঘটে। কৰ্ম্মন্যাস পদেও কৰ্ম্মত অনাসক্ত মাত্র কহে। সমূলে কৰ্ম্মত্যাগ নঘটে। যাতে কোনাে অৱস্থাত কোনাে পুৰুষ কৰ্ম্ম নকৰি ক্ষণেকো নথাকে, স্বভাবৰ গুণে অৱশ্যে কৰ্ম্ম কৰাইব। এতেকে অজ্ঞানী কৰ্ম্মত্যাগীক নিন্দা কৰন্ত। যি পুৰুষে বাক্য- পাণি-পাদক নিগ্রহ কৰি মনে ভগৱন্তৰ ধ্যান ছলে বিষয়ক স্মৰি থাকে, অশুদ্ধচিত্তপদে ধ্যানতো স্থিতি নাই, তাক মূঢ় কপটাচাৰ বুলি। যি জ্ঞানেন্দ্ৰিয়ৰ বৃত্তি ভগৱন্তৰ অধীন মানি কৰ্ম্মেন্দ্ৰিয়ৰ কৰ্ম্মকো ভগৱন্তত অর্পণ কৰে সি চিত্তশুদ্ধি দ্বাৰায়ে জ্ঞান পাৱে। এতেকে তুমি হৰিত অৰ্পি নিত্যনৈমিত্তিক কৰ্ম্ম কৰা। অকৰণত কৰি কৰ্ম্মকৰণে শ্রেষ্ঠ। সকল কৰ্ম্ম এড়িলে তোমাৰ দেহ নিৰ্ব্বাহো নহৈব। সাংখ্য মতে সকল কৰ্ম্মকে বন্ধ বােলে। তাৰ উত্তৰ শুনা। ঈশ্বৰার্পিত কৰ্ম্ম বিনে আন কৰ্ম্মে বন্ধ কৰে। এতেকে তুমি বিষ্ণুৰ প্ৰীতিৰ অৰ্থে নিষ্কাম হুয়া কৰ্ম্মসব কৰা। মােৰ বাক্যত থাকি কৰ্ম্মকৰ্ত্তাসে শ্রেষ্ঠ। ব্ৰহ্মাৰ বচনতো কৰ্ম্মকৰণে শ্রেষ্ঠ। শুনা, পূৰ্ব্বত ব্রহ্মা যজ্ঞৰ অধিকাৰী ব্রাহ্মণাদি প্রজা স্ৰজিয়া বুলিলা যজ্ঞ কৰি তােৰা সব বৃদ্ধি হৱা। এই যজ্ঞে তােৰাৰ মনবাঞ্ছনি পূৰিব। যজ্ঞৰ লগতে আন কৰ্ম্ম বুঝিবা।
সকাম কৰ্ম্মৰ প্রশংসা যদ্যপি গীতাৰ অভিমত নহে, তথাপি অকৰণত কৰি শ্ৰেষ্ঠপদে কহিলা। যদি বােলা কেমনে যজ্ঞে মনবাঞ্ছা পূৰিব, তাত শুনা। যজ্ঞৰ দ্ৰব্যে [ ৫০ ] দেৱক তুষ্ট কৰায়। দেৱসবো বৃষ্টিৰ দ্বাৰে শস্য সম্পন্ন কৰি তোৰাক বৃদ্ধি কৰাউক। এমনে অন্যোন্যে বৃদ্ধি কৰিতে সবে শ্ৰেয়স লভিবা। যজ্ঞ নকৰিলে দোষ শুনা। দেবসবে বৃষ্টি কৰি প্ৰজাৰ অন্নাদি দিয়াছে। এতেকে দেৱক নেদি যি ভোজন কৰে তাক চৌৰ বুলি। যজ্ঞ কৰি যি ভোজন কৰে সি পঞ্চসূনা পাপত মুক্ত হয়। পঞ্চসূনাক শুনা, ঢেঙ্কী পটা আখা পানীৰ কলস বাঢ়নী এই পঞ্চ, প্ৰাণীৰ বধস্থান। যি সবে পঞ্চযজ্ঞ নকৰি ভোজন কৰে সি দুৰাচাৰী পাপক মাত্ৰ ভোজন কৰে। জগতচক্ৰৰ প্ৰবৃত্তি হেতু কৰ্ম্ম; এতেকে কৰ্ম্ম কৰিবে লাগে, তাক শুনা। অন্ন যদি শুক্ৰশোণিতৰূপে পৰিণাম গৈল তেবে প্ৰাণীসব উপজে। মেঘৰ বৃষ্টিয়ে অন্ন হয়, যজ্ঞৰ ধূমে মেঘ হয়, যজ্ঞো কৰ্ম্মত উদ্ভৱ হয়, কৰ্ম্মো বেদত প্ৰকাশয়, বেদো পৰম্ব্ৰহ্মত জন্মে। এতেকে ব্ৰহ্মক সৰ্ব্বগত জানিবা। তথাপি যজ্ঞ উপায়েসে ব্ৰহ্মক পাই। এতেকে যজ্ঞ ব্ৰহ্মৰ প্ৰিয়তম, লোকৰ সততে কৰিবে লাগে। যি যজ্ঞ নকৰে তাৰ বৃথা জীৱন জানিবা।
এমনে্ অজ্ঞানী পুৰুষৰ কৰ্ম্ম কৰিবে লাগে। যি পুনু আত্মাত ৰতি আত্মাত তৃপিতি আত্মাত তুষ্ট হৈল, বিষয় অপেক্ষা নকৰে, তাৰ কৰ্ম্ম কৰিবে নলাগে, তাৰ হেতু শুনা। জ্ঞানী জনৰ কৰ্ম্ম কৰিলেয়ো পুণ্য নাই, নকৰিলেয়ো দোষ নাই, নিৰহঙ্কাৰ পদে বিধি নিষেধৰ হাত এড়াইছে। যদি বোলা দেৱতা বিঘ্ন কৰিব, তাত শুনা। জ্ঞানী [ ৫১ ] পুৰুষৰ মোক্ষক লাগি কোনো জন আশ্ৰয় নাই। দেৱকৃত বিঘ্ন, জ্ঞান প্ৰাপ্তিৰ পূৰ্ব্বত যেখন কৰ্ম্ম কৰিছিল; জ্ঞান পাইলে পুনু সবাৰে প্ৰিয় হয়, তেবে কেওঁ বিঘ্ন নকৰে। এনয় জ্ঞানীৰ কৰ্ম্ম কৰিতে নলাগে, আনৰ নহে। এতেকে তুমি ফলত ইছা এড়ি অৱশ্যে নিত্যনৈমিত্তিক কৰ্ম্ম কৰা। অনাসক্ত হুয়া কৰ্ম্ম কৰিলে চিত্তশুদ্ধি জ্ঞানৰ দ্বাৰায় অনায়াসে মোক্ষ লভিবা। আত সদাচাৰ প্ৰমাণ লৱা। পূৰ্ব্বত জনকাদি ৰাজা সবে কৰ্ম্ম কৰি চিত্তশুদ্ধ হুয়া জ্ঞান লভিছে। যদি তুমি আপুনাক জ্ঞানী বুলি মানা, তথাপি লোকৰ সংগ্ৰহ দেখি কৰ্ম্ম কৰিবে যোগ্য হৱা। শ্ৰেষ্ঠ জনে যি কৰ্ম্ম কৰে প্ৰাকৃত জনে তাকে আচৰে, শ্ৰেষ্ঠে যি প্ৰমাণ মানে অন্যসবে তাকে অনু- সৰে। আত মোতে দৃষ্টান্ত বুঝিবা। মোৰ তিনিয়ো লোকত কিছো কৰ্ত্তব্য নাই, পাইবে লাগিয়ো কিছো নেদেখি, তথাপি মঞি কৰ্ম্ম কৰোঁ। যদি আলাসত কোনো দিন কৰ্ম্ম নকৰিলো, তেবে মোৰ পথকে সকল লোকে অনুসৰিব, তেবে কৰ্ম্মলোপে সকল লোক নষ্ট হৈব, তেবে যি বৰ্ণসঙ্কৰ হৈব, তাৰো মঞিসে কৰ্ত্তা হৈবোঁ। তেবে সকল লোকক মঞিসে নষ্ট কৰিলোঁ। এতেকে অজ্ঞানী আসক্ত হুয়া যেমনে কৰে, জ্ঞানী অনাসক্ত হুয়া তেমনে কৰিব। কদাচিতো অকৰ্ত্তাত্মবোধে অজ্ঞানীৰ বুদ্ধিভেদ নকৰিব, কিন্তু আপুনি আচৰি তাকো কৰাইব।, বুদ্ধি ভেদ কৰিলে কৰ্ম্মত শ্ৰদ্ধা এড়িব, জ্ঞানো নলভিব, উভয়এ ভ্ৰংশ হুয়া নষ্ট হৈব। যদি জ্ঞানীয়ো কৰ্ম্ম কৰিবে লাগে, তেবে [ ৫২ ] জ্ঞানী অজ্ঞানীৰ কি বিশেষ হৈল, তাত শুনা। অজ্ঞানী জনে অহঙ্কাৰে মােহিত হুয়া ইন্দ্ৰিয়ৰ কৰ্ম্মক মঞি কৰোঁ বুলি মানে। জ্ঞানী পুনু, ইন্দ্রিযে আপুনাৰ বিষয়ত প্ৰৱৰ্ত্তে, মঞি নকৰোঁ মানিয়া আসক্তি নকৰে। প্ৰকৃতিৰ গুণে মূঢ় হৈয়া অজ্ঞানী- সব কৰ্ম্মত আসক্তি কৰে, জ্ঞানীসবে তাক নকৰিব, কিন্তু ঈশ্বৰত অৰ্পি কৰিবে বুলিব। এমনে কহিলোঁ জ্ঞানীৰো কৰ্ম্ম কৰিবে লাগে। তুমি পুনু ইদানাক জ্ঞানী নতো হব , এতেকে অন্তর্যামীৰ অধীন হুয়া ঈশ্বৰৰ অৰ্থে নিষ্কামে মােত অর্পি কম্ম কৰা, শােক এৰি যুদ্ধক উঠা।
এই প্ৰকাৰে কম্মকৰণৰ গুণ শুনা । যি সবে মােৰ বাক্যত শ্রদ্ধা কৰি দুষ্খৰূপ কম্মত কেনে কৃষ্ণে প্রবাত্তান্ত, ইদোষ দৃষ্টি নকৰিয়া মােৰ মতক আচৰে সিয়ো জ্ঞানী সদৃশ কৰ্ম্মে মুক্ত হয়। আক নাচৰিলে দোষ শুনা। যি অসুয়া কৰি মােৰ মতক নাচৰে তাক জ্ঞানমূঢ় অচেতন জানিবা । যদি বোলা আক মহাফল জানি সকল লােকে কেনে ইন্দ্রিয়ক নিয়মি নিষ্কাম কৰ্ম্ম নকৰে, তাত শুনা। গুণ দোষ জানিয়ো পুৰুষে পূৰ্ব্ব কম্মবাসনায়ে সেই কৰ্ম্মতেসে প্ৰৱৰ্ত্তে, নিষ্কাম কৰ্ম্ম কৰিতে নপাৰে। যদি পূৰ্ব্ব কৰ্ম্ম বাসনায়ে প্রবৃত্তি হয়, তেবে বিধিনিষেধ বিফল হৈল, তাত শুনা। যদ্যপি সকল ইন্দ্ৰিয়ৰ আপুনাৰ বিষয়ত ৰাগ দ্বেষ আছে তথাপি তাৰ বশ্য নহৈব বুলি শাস্ত্রে নিয়ম কৰে। যাতো মুমুক্ষুসবৰ কামক্রোধ পৰম শত্রু, আৰ এমন অভিপ্রায় [ ৫৩ ] বুঝিবা। স্মৰণ মাত্ৰকে বিষয়ে ৰাগদ্বেষ জন্মায়। অসাবধান পুৰুষক গম্ভীৰ স্ৰোত হেন অনৰ্থতো প্ৰৱত্তাৱে; শাস্ত্ৰে পুনু তাত পূৰ্বেব ৰাগদ্বেষ প্ৰতিবন্ধক পৰমেশ্বৰ ভজনাদিত প্ৰৱত্তাৱে, যেন গম্ভীৰ স্ৰোতঃপাতৰ পূৰ্ব্বত নৌকাক আশ্ৰয় কৰিলে অনৰ্থ নাপাই। এমনে কহিলা পশুৰ হেন স্বাভাবিক বৃত্তি এড়ি পুৰুষে ধৰ্ম্ম কৰিব, তেবে স্বধৰ্ম্ম যুদ্ধাদি দুষ্খপদে কৰণ নজাই। পৰধৰ্ম্ম অহিংসাদি সুকৰ মানি প্ৰৱৰ্ত্তিবে ইছা দেখি বোলন্ত, হে অৰ্জ্জুন, সব্বাঙ্গ সম্পন্ন পৰধম্মত কৰি অঙ্গহীন স্বধৰ্ম্মকো শ্ৰেষ্ঠ জানিবা; যাতো স্বধৰ্ম্ম যুদ্ধত মঁৰিয়ো স্বৰ্গ পাই, পৰধৰ্ম্মে পুনু নৰকক নেই।
ৰাগ দ্বেষৰ অধীন নহৈব বুলিছা, তাক অশক্য দেখি অৰ্জ্জুনে পোছন্ত। হে শ্ৰীকৃষ্ণ, পুৰুষে পাপক অনৰ্থ জানি কৰিবে ইছা নকৰে, তথাপি কোনে প্ৰেৰিত নিমিত্তে কৰে, তাক মোত কহা। ভগৱন্তে বোলন্ত জানা অৰ্জ্জুন তুমি যেহেতু পুছিলা তাক এই কামকে জানিবা। যদি বোলা ক্ৰোধকো পূৰ্ব্বতে কহিছা, তাত শুনা। কামে প্ৰতিহত হৈলে ক্ৰোধৰূপে পৰিণাম হৱে, কামক জিনিলে ক্ৰোধক জিনা যাই, এতেকে দুইকো এক কৰি কহিলোঁ। কাম ৰজো গুণত উদ্ভৱ হুয়াছে। সত্ব বৃদ্ধি, ৰজোগুণ ক্ষয় হৈলে সে কামক জিনা যাই। আক সামদানে সাৰা নাযাই, যাতো উগ্ৰ, দুষ্পুৰ, এতেকে আক শত্ৰু কৰিয়া জানিব। যেন অগ্নিক ধূমে, দৰ্পণক মলে, গৰ্ভক চৰ্ম্মে আবৰি থাকে, তেমনে কামে জ্ঞান আবৰিছে। অজ্ঞানী [ ৫৪ ] পুৰুষৰ কাম, প্ৰথমে সুখৰ হেতু, পৰিণামত বিষৰস। জ্ঞানী পুনু তেখনে অনৰ্থৰ হেতু জানি, বৈৰী মানে। এতেকে কামে নানা ৰূপ ধৰে, অনেক ভোগেয়ো অগ্নিসম তৃপ্তি নাই। আবে তাক জিনিবে উপায় শুনা। ইন্দ্ৰিয় মন বুদ্ধি কামৰ স্থান বুঝিবা। এতেকে শ্ৰবণ দৰ্শনাদিয়ে কাম উৎপন্ন হুয়া, জ্ঞানক আবৰি পুৰুষকো মোহ কৰাৱে। তুমি মোহত পূৰ্ব্বে ইন্দ্ৰিয় মন বুদ্ধি নিয়ম কৰি, পাপৰূপ কামক নষ্ট কৰা, যাতো জ্ঞান বিজ্ঞানক নাশ কৰে। যাত চিত্ত দিলে ইন্দ্ৰিয়াদিক নিয়ম কৰিবে পাৰিবা, তাক দেহাদিত পৃথক কৰি শুনা। স্থূল দেহত কৰি প্ৰকাশক পদে ইন্দ্ৰিয়সব শ্ৰেষ্ঠ, ইন্দ্ৰিয়ত কৰি প্ৰৱত্তক পদে মন শ্ৰেষ্ঠ, মনতো কৰি নিশ্চয় কৰে পদে বুদ্ধি শ্ৰেষ্ঠ, বুদ্ধিতো কৰি সাক্ষী পদে আত্মা শ্ৰেষ্ঠ। এমনে বুদ্ধিত পৰ আত্মাক জানি মন নিশ্চয় কৰি কামক নষ্ট কৰা। বিবেকা সবে স্বধম্মে যাক আৰাধিয়া ভক্তি দ্বাৰায় মুক্তি লভিছে, হেন পৰমানন্দ কৃষ্ণক সকল কম্ম সমপি সন্তোষ কৰাউক।
ইতি শ্ৰীভগৱদ্গীতাকথায়াং তৃতীয়োহধ্যায়ঃ॥৩॥
হে নৰনাৰীসব দেখ কৃষ্ণৰ লোকক কেন কৃপা। নিত্য নৈমিত্তিক কৰ্ম্ম নকৰিলে পুৰুষৰ নৰক হয়, হেন কৰ্ম্মকো অৰ্পণ মাত্ৰে তুষ্ট হয়, এতেকে তাঙ্ক পৰম কৃপালু জানি সততে ভজা। প্ৰথমে ডাক চাৰি হৰিবোল হৰি।
অকৃত্বা যজ্জনো যাতি নিৰয়স্তস্য কৰ্ম্মণঃ।
সমৰ্পণাদ্যন্তুতোৰ তমহং কৃষ্ণমাশ্ৰয়ে॥
