শিক্ষা-বিচাৰ/চতুৰ্থ অধ্যায়
১। এই অধ্যায়ৰ আলোচনীয় কথা ওলায় মানে আন দুটা মান কথা তুলিব লাগিব। তাৰ আগৰ সংক্ষেপ সাৰ আগতে প্ৰথম আধ্যাৰ দুটামান কথাৰ সংক্ষিপ্ত সাৰ ইয়াত ঘূৰাই চোৱাৰ আৱশ্যক হৈছে।
আমি দেখি আহিছোঁ যে অতি বহল অৰ্থত বিকাশকে শিক্ষা বুলি ধৰিব পাৰি। দুই অৱস্থাৰ গুণত বিকাশ দুই প্ৰকাৰ হয়—সামাজিক আৰু স্বাভাৱিক। স্বাভাৱিক বিকাশক শিক্ষাৰ ভিতৰত ধৰিৰ নোৱাৰোঁ, এই কাৰণে, যে তাত প্ৰত্যক্ষ ভাৱে মানুহৰ সহায় নাথাকে। সেই দৰে সামাজিক যি বিকাশ হয়, তাৰে কাৰণ ভিন্ ভিন্—নামতঃ, ঘৰ, সমাজ, ধৰ্ম, শাসন আৰু স্কুল।
ইয়াৰ ভিতৰত, শিক্ষা অৰ্থত আমি স্কুল শিক্ষাকেহে বুজিব লাগে; প্ৰধানতঃ এই কাৰণে, যে সচৰাচৰ শিক্ষা-শব্দেৰে স্কুল, পণ্ডিত, ছাত্ৰ আৰু এই বোৰৰ আনুষঙ্গিক বস্তু আৰু ক্ৰিয়াবোৰক কোৱা যায়।
স্কুলৰ এই শিক্ষাৰ উদ্দেশ্য, আমাৰ জীৱন-নিৰ্বাহত সহায় কৰা—অৰ্থাৎ, আমাৰ সংসাৰ যাত্ৰাৰ ৭০। ৮০ বছৰৰ ভিতৰত [ ১০৪ ] যিমানবিলাক ঘটনা ঘটিব পাৰে সেই সকলোবোৰৰ লগত মিলিবৰ কাৰণে আমাৰ মনক সাজু কৰা।
ইয়াৰ অৰ্থ—মানৱ-জীৱনৰ যাবতীয় কাৰ্যত শিক্ষাই আমাক নিপুণ কৰি তুলিব পাৰিব লাগে।
আগত আমি ইয়াকো দেখি আহিছোঁ যে জীৱনৰ যাৱতীয় কাৰ্য্যৰ ভিতৰত জীবিকা-অৰ্জনেই প্ৰধান। ধন-সাচোঁতা মানুহক ধন-সাঁচিব-নোৱাৰা মানুহে কালৰ আদিৰপৰা, সজ- অসজ অনেক আখ্যান দি আহিছে। পিপৰাই জাৰ কালিৰ খাদ্য, আৰু মৌমাখিএ অসময়ত আহাৰ সাঁচি থোৱাত আমি বাহাবা দিওঁ; কিন্তু দোষ দেখোঁ মানুহৰ বেলিকা! গালি পাৰিলেই, নিজক আৰু জাতিক ৰক্ষা কৰিবৰ কাৰণে আমাৰ সঞ্চয়ৰ যি প্ৰবৃত্তি, তাক গুচাব নোৱাৰি বা তাৰ অনাৱশ্যকতাৰ প্ৰমাণ নহয়।
২। জীৱিকা-অৰ্জন আমাৰ ঘাই কৰ্তব্য হলে, প্ৰশ্ন উঠে
এইটো—এই ক্ৰিয়াৰ কাৰণে কেনে বিধৰ
উদাৰ আৰু সংকীৰ্ণ শিক্ষা
শিক্ষা আমাৰ পক্ষে বিশেষ উপযোগী।
জীৱিকা-অৰ্জনৰ অনেক বাট আছে।
মিউনিছিপালিটিৰ ভিতৰত ৰাতিপুৱাতে যিসকল ভদ্ৰলোকে
গাৰীৰে গৈ প্ৰতি গৃহস্থৰ ঘৰ পাই আহে, তেওঁলোকৰপৰা
আৰম্ভ কৰি ৰাজা-মহাৰাজা, জমিদাৰ-জোৎদাৰ, হাকিম-উকিল [ ১০৫ ] প্ৰভৃতি সকলোএ জীৱিকা আৰ্জে; আৰু প্ৰত্যেকৰ কাৰ্যৰে
একোটা সুকীয়া পন্থা আছে।
ইয়াৰ ভিতৰত কোনটো আমি শিক্ষা দিয়া উচিত? মোৰ লৰা-ছলিক হাল ববলৈ শিকাম; নে কাঠ কাটিবলৈ শিকাম; নে কাছাৰিৰ ভিতৰত কাঠৰ ছালীৰৰ ওপৰত চকি পাৰি বহি আৰু মাজে মাজে উকীল-সকলক ভালে-মন্দই দুই আখৰ কই লোকক চাজা দিবলৈ শিকাম; অথবা সেই ছালপীৰাৰ সমুখ ৰেইলিঙত ও ধৰি থিয় হৈ থাকি দুৰ্ভগীয়া সাক্ষী-সকলক থৰক- বৰক লগাবলৈ শিক্ষা দিম; নাইবা হাতত এছাৰি, বগলত কিতাপ, মুখত গালি আৰু চকুত খং লৈ আমাৰ 'ভবিষ্য- বংশোদ্ধাৰায়' শিক্ষক নামধাৰী অশিক্ষক হবলৈ শিক্ষা দিম।
ই এটা ডাঙৰ সমস্যা। প্ৰাচীন হিন্দু সমাজত ইয়াৰ এটা মীমাংসা কৰা হৈছিল—যাক আজি কালিৰ সনাতন-ধৰ্ম-প্ৰচাৰ- কামী-সকলে ‘বৰ্ণাশ্ৰম' নাম দি গৌৰৱান্বিত কৰিছে, সেই প্ৰথাৰ দ্বাৰা। জাতিভেদ আৰু তাৰ দোষ-গুণ আলোচনা কৰিবৰ ই ঠাই নহয়; আৰু সেই তৰ্ক-ক্ষেত্ৰত নামাৰো আমাৰ ইচ্ছা নহয়। সেই সময়তো কেনেকৈ জীৱিকা-অৰ্জন সমস্যাটোই, কোকৰ মাজৰ জীৱা কাৱৈ মাছৰ দৰে, মনীষী- সকলৰ মূৰত খলমলাই দিছিল, তাকেহে কব খুজিছোঁ।
এই প্ৰথাটোৰ কিছু কিছু দোষৰ ভিতৰত গুণো ইয়াকে দেখা যায় যে সমাজৰ বান্ধনত চিজিল লগাই দিয়াৰ ফলত এই [ ১০৬ ] প্ৰথাৰপৰা মানুহৰ ব্যক্তিগত, সামাজিক আৰু জাতীয় জীৱনত এটা শৃঙ্খলা লাগিছিল—যি শৃঙ্খলাৰ ফলত তেল-দিয়া গাৰীৰ চাকাৰ দৰে সমাজ-চক্ৰ কিছু দিনলৈ কতো ঘহঁনি নাখাই চলি আছিল; আৰু গাৰীৰ ধুৰাৰ দৰে জীৱনটোই কতো বিশেষ আজাৰ নাপাইছিল। কিন্তু আন সকলে যন্ত্ৰৰ দৰে, ইয়াৰো কোনো কোনো অংশত যেতিয়া মামৰে ধৰিলে, আৰু সেই মামৰ চাফ কৰিবলৈ গৈ যেতিয়া নতুন স্মৃতিকাৰ-ৰূপ-মিস্তিৰি- বিলাকে তাৰ ভিতৰত প্ৰবেশ কৰি মামৰ নুগুচাই তাত আৰু কিছু বালি-বোকা সানি থৈ আহিল, আৰু স্মৃতিকাৰসকলৰ কাৰ্য পৰিদৰ্শন কৰিবলৈ যেতিয়া ক্ষমতাপন্ন হিন্দু-ৰাজা বা তৎ-স্থানীয় লোকৰ অভাৱ হল, তেতিয়া যন্ত্ৰ বিকল হল, চাকা নুঘুৰা হল, আৰু ধুৰাডালো অকামিলা হৈ আন্ধাৰ চুকত পৰি থাকিল।
এই দৰে আমাৰ জাতীয় জীৱন-সোঁতত আৱৰ্জনা কিছুমান পৰি সোঁত বন্ধ হল। ফলত ব্যক্তিগত জীৱন কিছুমান আচাৰ-পালনৰ মেৰপাকত ঘূৰি থাকি অৱশেষত মানসিক আৰু আধ্যাত্মিক ক্লান্তিত শুই পৰিল।
অকল বৰ্ণাশ্ৰম-ব্যৱস্থাতে নহয়। সকলো প্ৰকাৰ অতি- শৃংখলাবদ্ধ অনুষ্ঠানৰ দশা এনে হয়। এনে প্ৰকাৰ বিধি- ব্যৱস্থাই ব্যক্তিৰ উদ্ভাৱনী শক্তি নষ্ট কৰে আৰু শংকট সময়ত মানুহক আনৰ মুখাপেক্ষী হবলৈ শিকায়।
শিক্ষাৰ এই ধাৰাক সংকীৰ্ণ শিক্ষা বুলিব পাৰি। তুমি [ ১০৭ ] অমুকৰ লৰা, অমুক ব্যৱসায় হে তোমাৰ—এই প্ৰকাৰে নিয়ম বান্ধি দিলে জাতীয় জীৱনত জড়তা উপস্থিত হয়। আজি- কালিৰ দিনৰ কল-কাৰখানাৰ কুলি মজুৰ মিস্তিৰিৰো এনে অৱস্থা। তেওঁবিলাকেও নিজৰ কামখিনিৰ হে ভূ পায়; সেইবোৰ কাম যি বৃহত্তৰ কামৰ অংশ তাৰ বাৰ্তা নাজানে। সেই দেখি পৰিচালকৰ অভাৱ হলে তেওঁলোক কৰ্মক্ষম নাথাকে—তেওঁবিলাক জীৱিত যন্ত্ৰৰ নিচিনা!
উদাৰ শিক্ষাৰ গতি ইয়াৰ বিপৰীত। এই শিক্ষাৰ গুণত লোক মন উদাৰ হয়, নিজ ব্যৱসায়ৰ কথা আতি-গুৰি মাৰি জানিব পাৰে, টাকা আৰ্জাৰ উপৰিও যে জীৱন-সম্ভোগৰ নানাবিধ সজ পন্থা বৰ্তমান এই কথাৰ সম্ভেদ পায়, আনক দুখত পুতৌ আৰু আনন্দত সহানুভূতি কৰিবৰ সামৰ্থ্য লাভ কৰে। নিজে সকলো অৱস্থাত ভাবি চিন্তি উচিত ব্যৱস্থা কৰিবলৈ শিকে; আৰু সকলো প্ৰকাৰে মানুহৰ বুদ্ধি-বৃত্তিৰ উচিত ব্যৱহাৰ কৰি জীৱনক আনন্দময় কৰি তুলিব পাৰে।
৩। ইংৰাজী ১৮৬৮ চনত ভাৰতৰ বিশ্ববিদ্যালয়-বিলাকত
ভাল লৰাক বিদেশত পঢ়াৰ সুবিধা
শিক্ষা আৰু বৰ্তমান সমাজৰ গতিদিবলৈ গিলক্ৰাইষ্ট বৃত্তিৰ ব্যৱস্থা হয়।
১৮৭২ চনলৈ এই চাৰি বছৰত মুঠ
আঠোটা বৃত্তি দিয়া হয়। তাৰে দুটা, অসমীয়া ছাত্ৰ— [ ১০৮ ] আনন্দৰাম বৰুৱা আৰু বলিনাৰায়ণ বৰা—এওঁলোক দুজনে পায়।
সেই সময়ৰ ডাইৰেক্টৰ উড্ৰো চাহাবে এই কথাৰপৰা
তেওঁৰ বাৰ্ষিক ৰিপোৰ্টত লিখিছিল বোলে আসাম-উপত্যকাৰ
দৰে আন্ধাৰ চুকৰপৰা এনে দুজন ছাত্ৰ ওলোৱাত এই
কথা প্ৰমাণ হয় যে প্ৰতিভা শক্তি কত লুকাই থাকে তাক
জানিবৰ একো উপায় নাই।
বৰ্তমান সমাজে যি দৰে মাটি খান্দি হীৰা—আৰু হীৰাতকৈও মূল্যৱান 'কলা হীৰা; (লোহা আৰু কয়লা) উলিয়ায়, সেই দৰে পৃথিৱীৰ চুক-কাণৰপৰাও প্ৰতিভা বিচাৰি উলিয়াব খোজে। প্ৰতিভাশালী লোক শক্তিৰ উৎস; তেওঁলোকৰ নিৰ্মল ভাৱ-প্ৰস্ৰৱণ সমাজৰ আবিলতাৰ সংশোধক। ধৰ্মৰ গ্লানি আৰু অধৰ্মৰ অভ্যুত্থান হলে তেওঁলোকেহে পুনৰ সংসাৰত ধৰ্ম স্থাপন কৰি জীৱন শান্তিময় কৰি তোলে। ধুমুহা বতাহৰ দৰে, তেওঁলোকেহে ‘দানবোত্থা বাধা’ৰ ডাঠ ডাৱৰ গুচাই সংসাৰিক আৰু সামাজিক জীৱন উদাৰ আকাশৰ দৰে নিৰ্মল কৰি দিয়ে। আজিৰ সমাজে এই কথা বুজি, বেয়া ঠাইৰপৰা সোণ, দুকুলৰপৰা স্ত্ৰীৰত্ন তুলি লোৱাৰ দৰে, নীচ বা অসত্য সমাজৰপৰাও প্ৰতিভা তুলি লবলৈ যত্ন কৰে।
এই কাৰণে তেনে শিক্ষা বৰ্তমান সমাজৰ অনুপযোগী, যি সকলোৰে প্ৰতিভা বিকাশত সহায় কৰিৰ নোৱাৰে। এই দেখি এটা ব্যবসায় বা এটা বিষয়ৰ গণ্ডীৰ ভিতৰত মনক [ ১০৯ ] আৱদ্ধ ৰাখি তাকেহে মাত্ৰ ধিয়াই থাকিলে, তাৰ উপৰিও যে সংসাৰত কিবা এটা থাকিব পাৰে, মানুহে এই কথা পাহৰি যায়। তেতিয়া সংকীৰ্ণতাই মন অধিকাৰ কৰে, নিজৰ কথাত বাজে আনত ভাল নেদেখা হয়, উচ্চতৰ চেষ্টা বা বিকাশৰ কাৰণে মন দুৰ্বল হৈ পৰে।
এই ক্ৰমত— নতুন মত মাত্ৰকে উদ্ভণ্ডালি বুলি উপেক্ষা কৰা যেনে সংকীৰ্ণ শিক্ষাৰ ফল, সেই দৰে পুৰণা আচাৰ মাত্ৰকে অন্ধ সংস্কাৰ বুলি আগৰ কালৰ লোকসকলৰ অজ্ঞতা প্ৰমাণ কৰিবলৈ বিচাৰাও তেনে সংকীৰ্ণ শিক্ষাৰ ফল। মানুহৰ মন এটা আচৰিত বস্তু— ই এফালে যেনেকৈ পুৰণিক সাবটি ধৰি নিঃপয় মাৰি শুই থাকিব খোজে, আন ফালে তেনেকৈ কোনো আচাৰ-অনুষ্ঠানৰ বাধা নগণি আকাশৰ উৰ্ধতম অংশত নো কি আছে তাকে বিচাৰি উলিয়াবলৈ সাহ কৰে। শিক্ষাৰ ফলত মন এফালে অনন্ত উন্নতি-কামী হৈয়ো আন ফালে সংযত হব লাগে; এফালে চলিতকে সত্য বুলি গ্ৰহণ নকৰিও আন ফালে প্ৰতিপদৰে সত্যাসত্য নিৰূপণ কৰিব পাৰিব লাগে। সকলোৰে সত্য নিৰ্ধাৰণ, সকলোৰে ভালৰ অংশ গ্ৰহণ, আৰু সত্য আদৰ্শৰ অনুৰূপ কাৰ্যকৰণ, ইয়াৰ কাৰণে যথেষ্ট শক্তি-লাভেহে শিক্ষাৰ ফল হব লাগে।
ওপৰৰ কথাৰপৰা এইটো বুজিব নালাগে যে ব্যৱসায় শিক্ষা কৰিলে মনত সংকীৰ্ণতা আহে। তেনে কথা হবই নোৱাৰে। [ ১১০ ] জীৱিকা-আৰ্জনৰ কাৰণে কোনো এটা ব্যৱসায় শিকা প্ৰত্যেকৰে আৱশ্যক। এই ব্যৱসায় নিজৰ অৱস্থানুযায়ী— বিশেষকৈ আৰ্থিক অৱস্থানুযায়ী— কম বা বেছি বয়সৰপৰা আৰম্ভ কৰিব লগীয়া হয়; আৰু অৱস্থাৰ ভিন্নতাৰ গুণত মানুহে ভিন্ ভিন্ ব্যৱসায় অৱলম্বন কৰিব লগীয়াত পৰে। পলুৰ চোকোৰাটোৰদৰে, যেতিয়া লৈকে নিজ ব্যৱসায়ৰ মেৰে আমাৰ মন-পলুক-ৰেচমৰ হলেও— এনে বাহৰ মাজত আৱদ্ধ কৰি ৰাখিব নোৱাৰে, তেতিয়ালৈকে মনৰ উদাৰতা লোপ নাপায়। কিন্তু যেতিয়া শিক্ষক হৈ কব খোজোঁ যে উকিলসকল গাঁৱৰ মানুহক লুটি পুটি খাবলৈ হে বিৰাজ কৰিছে, বা উকিল হৈ কওঁ শিক্ষকসকলৰ বুদ্ধি দীঘল কণীয়া আতৈৰ লগত সমান, তেতিয়া বুজিব লাগিব অনক সংকীৰ্ণতা ভূতে পালে। এই ভূতে তাক চেপা খুৱাই ইমান সৰু কৰিব পাৰে যে কালত নিজৰ ব্যৱসায়-বেজিটি থোৱাৰ বাহিৰে আন একোৰে তাত ঠাই নাথাকিব গৈ। মনৰ প্ৰকৃত ধৰ্ম সি নহয়। মন এক অতুলনীয় সম্পত্তি। তাৰ স্বভাৱ আকাশৰ দৰে উদাৰ, পৃথিবীৰ দৰে ধীৰ, সাগৰৰ দৰে গম্ভীৰ, চন্দ্ৰ-সূৰ্য্যৰ দৰে উজ্জ্বল আৰু বায়ু বৰুণৰ দৰে পবিত্ৰ। মনৰ এই স্বভাৱ ৰক্ষা কৰা সকলো লোকৰ অতি মাত্ৰ কৰ্তব্য। আৰু ইয়াৰ উপায় উদাৰ শিক্ষা— যি শিক্ষাৰ ফলত সকলোতে সত্য সুন্দৰ আৰু শিবৰ অধিষ্ঠান দেখা যায়। [ ১১১ ] ৪। উদাৰ শিক্ষা ব্যক্তিৰ কাৰণে উপযুক্ত, ই যেই-সেই মানুহকে যথেষ্ট মনৰ স্বাধীনতা দিব পাৰে, ব্যক্তি, সমাজ আৰু ষ্টেট বুলি মানিলোঁ। কিন্তু সেই পৰিমাণে ই সমাজৰ আৰু ষ্টেটৰ হিতকৰ হব নে? সাধাৰণ শিক্ষা পাই মানুহৰ মন মুকলি হলে, সকলো কথা ভু-ভতং পালে, মানুহ সমাজৰ বিধি আৰু ষ্টেটৰ শাসনৰ বিৰোধী হৈ উঠাৰ দৃষ্টান্তৰ তো অভাৱ নাই। তেন্তে ব্যক্তিৰ পক্ষে উদাৰ শিক্ষা যিমান উপযোগী নহক, সমাজ আৰু ষ্টেটৰ ই পৰোক্ষে অহিতকাৰী নহয় নে?
ব্যক্তি আৰু সমাজ, ব্যক্তি আৰু ষ্টেটৰ লগত বিবাদ, পুৰণি কলীয়া বিবাদ। সাধু-কথাৰ দিনত পেটৰ লগত হাত মুখ আদি অঙ্গ-প্ৰত্যঙ্গই কাজিয়া কৰি কোনে কি গতি পাইছিল আমি জানোহঁক। প্ৰকৃততে, সেই সাধুকথাৰ বিবাদৰ দৰে, এই বিৰোধিতাৰো কোনো হেতু নাই।
বাহুল্যকৈ কোৱাৰ সকাম নাই; কিয়নো সকলোৰে জানা আৰু সহজতে বুজা কথা যে ব্যক্তিৰ বাতিৰেকে সমাজ বা ষ্টেটৰ কোনো সত্ত্বা নাই। ব্যক্তিৰ নিয়মাবদ্ধ সমষ্টি সমাজ; আৰু ব্যক্তিৰ হিতৰ কাৰণে সমাজে ষ্টেটৰ সৃষ্টি কৰে। এতেকে যি ব্যক্তিৰ হিতকৰ সি সেই পৰিমাণে ষ্টেট বা সমাজৰো উপকাৰত আহে।
এনে হোৱা কিন্তু অসম্ভৱ নহয়— যি দৰে কোনো মাংস [ ১১২ ] পেশীৰ চালনাৰপৰা তাৰ পুষ্টি হয় কিন্তু সাধাৰণ স্বাস্থ্যৰ একো উন্নতি নহবও পাৰে, সেইদৰে অনেক সময়ত ব্যক্তিগত উন্নতি ষ্টেট বা সমাজৰ প্ৰত্যক্ষ হিতত নালাগে। কিন্তু যি-পৰ্য্যন্ত, অধিকা মঙহৰ দৰে, তেনে উন্নতি ষ্টেট বা সমাজৰ বিৰুদ্ধে নাযায়, সেই পৰ্য্যন্ত সি কোনো অহিত কৰিব নোৱাৰে; বৰঞ্চ, কেতিয়াবা, পৰোক্ষ হলেও, হিতত হে লাগিব পাৰে।
অথচ, বুৰঞ্জীএ আবহমানকাল ব্যক্তিৰ লগত সমাজৰ, আৰু প্ৰজাৰ লগত ৰাজাৰ সংঘৰ্ষণকেহে কীৰ্তন কৰি আহিছে। বেণ-আৰু পৃথু-ৰাজাৰ দিনৰপৰা জাৰ নিকোলাচৰ দিনলৈকে ৰাজা-প্ৰজাৰ যি দুৰ্ঘোৰ বিবাদ চলি আহিছে, প্ৰজা-সৃষ্টিৰ আৰম্ভৰপৰা আজি পৰ্য্যন্ত সমাজে ব্যক্তিগত স্বাধীনতাত যি বাধা দি আহিছে, ইয়াৰ কাৰণ কি তেনেহলে?
এই প্ৰশ্নৰ উত্তৰ, এই সম্পৰ্কে বিচাৰ কৰা পণ্ডিতসকলে এই দৰে দিছে যে পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ উদ্দেশ্য ভুল কৰি বুজে। ৰাজাই প্ৰজাৰ হিতৰ কাৰণে কাৰ্য নকৰি নিজৰ স্বাৰ্থ-সিদ্ধিত মন দিলে বিদ্ৰোহৰ বীজ বপন কৰা হয়; আৰু সমাজে ব্যক্তিগত অত্যাচাৰৰপৰা নমাই আনি লাহেকৈ স্বাধীনতাৰ ওপৰত হাত দিব খুজিলেই সামাজিক উচ্ছৃংখলতাৰ সূত্ৰপাত কৰা হয়। স্বাধীনতা উচ্ছৃংখলতা নহয়, নিয়মৰ অধীনতা; উচ্ছৃংখলতাৰ সকলোতোকৈ নিকৃষ্ট পৰাধীনতা। [ ১১৩ ] ধৰ্ম-বিবাদৰ মূলতো এই ভুল। ধৰ্মই ঈশ্বৰত বিশ্বাস, পৰকালৰ অস্তিত্ব, আৰু পাপ-পুণ্যৰ ফল— এই তিনিটা কথাৰ সহায়ত, কাকো ভয় দেখুৱাই কাৰো মনত আশাৰ আশ্বাস- বাণী শুনাই, ব্যক্তিগত কৰ্মৰ অত্যাচাৰ নিয়মীয়াকৈ ৰাখে। এই কথা এৰি যেতিয়াই ধৰ্ম মত-বাদিতাত পৰিণত হৈছে, তেতিয়াই ব্যক্তিৰ ওপৰত তাৰ অত্যাচাৰ সকলোতকৈ হেয় আৰু অধম আকাৰ লৈছে। নহলে, মানুহৰ মনত শান্তি আৰু ঔদাসীন্যৰ ভাৱ জগাই দি ধৰ্মই মানুহক সংসাৰৰ শোক- তাপ সহিবলৈ পাৰ্গত কৰি তোলে।
এই বাবে কাৰো আশঙ্কাৰ কথা নহয়, যে ব্যক্তিগত উন্নতি বা স্বাধীনতাই সমাজ, ষ্টেট বা ধৰ্মানুষ্ঠানৰ অহিত কৰিব পাৰে।
৫। শিক্ষা-সাধনৰ উপায়ৰ কথা কবলৈ আহি আগৰ
ইমানখিনি কথা অবান্তৰ যেন মনত হব
শিক্ষাৰ সম্বন্ধত সমাজ
আৰু ষ্টেটৰ কৰ্তব্য
পাৰে। আগৰ কথাখিনিত মই ইয়াকে
বুজাই লিখিব খুজিছিলোঁ যে ব্যক্তি
সমাজ আৰু ষ্টেটৰ স্বাৰ্থ ভিন নহয়, এক
আৰু ষ্টেট আৰু সমাজ ব্যক্তিৰ হিতৰ অৰ্থে হোৱা সমবেত
অনুষ্ঠান। গতিকে, ব্যক্তিৰ হিত কৰিবলৈ যেনে শিক্ষা
দিয়াৰ দৰকাৰ তাৰ ভাৰ সৰ্বতোভাৱে সমাজে আৰু ষ্টেটে
গ্ৰহণ কৰিব লাগে। [ ১১৪ ] বৰ্তমান যুগত এই কথা প্ৰমাণ কৰিবলৈ কোনো বাদানুবাদৰ
আৱশ্যক নাই। সমস্ত সত্য দেশতে বাধ্যতা-মূলক
প্ৰাথমিক শিক্ষা, তাৰ পাছতো কাম-কাজ-কৰি খাব-লগীয়া
ডেকাবিলাকৰ কাৰণে শিক্ষাৰ নানাবিধ অনুষ্ঠান, বিশ্ববিদ্যালয়ৰ
শিক্ষাৰ ব্যয় কমাই আনা, অনেক ঠাইত বিশ্ববিদ্যালয় পৰ্য্যন্ত
সকলো শিক্ষা অবৈতনিক কৰা— এনেকুৱা শত প্ৰচেষ্টাৰপৰা
বুজিব পাৰি যে ষ্টেট আৰু সমাজে ব্যক্তি-শিক্ষাৰ এই সিদ্ধান্ত
সম্পূৰ্ণৰূপে গ্ৰহণ কৰিছে।
কি দৰে ষ্টেট আৰু সমাজে তেওঁবিলাকৰ এই গুৰু কৰ্তব্য সাধনৰ কাৰণে যত্ন কৰা উচিত এই বিষয়ে যথেষ্ট মতভেদ বৰ্তে আৰু আছেও। প্ৰধানতঃ, স্কুল পাতি প্ৰত্যেক জাতিৰ উপযুক্ত শিক্ষাৰ ব্যৱস্থা কৰা ষ্টেটৰ কৰ্তব্য; আৰু শিক্ষা আৰু শিক্ষকক গৌৰৱ কৰা সমাজৰ কৰ্তব্য।
৬। সমাজ আৰু ষ্টেটে যে তেওঁলোকৰ এই প্ৰধান কৰ্তব্যটোত হাতত লৈছে তাৰ প্ৰমাণ— আমি শিক্ষক সকল— যাক বুলিলে বুলিব পাৰি স্কুলগৃহস্থৰ কুপোষ্য— আৰু আমাৰ প্ৰায় বাস-স্থান, মুৰুব্বিসকলৰ গালি খোৱাৰ ঠাই, ছাত্ৰক তাৰ প্ৰতিশোধত গালি পাৰাৰ আবাস, আৰু খিচমিচ-আখৰৰ এক্চাৰচাইজ্ চাই চকু আৰু মূৰৰ শ্ৰাদ্ধ কৰাৰ তীৰ্থ, এই স্কুল বা পঢ়াশালি। [ ১১৫ ] স্কুলৰ উৎপত্তি কেতিয়া হল, এই প্ৰশ্নৰ উত্তৰ বুৰঞ্জীত নাই। কিন্তু যেতিয়াই মানৱ-জাতিৰ আদি অৱস্থাত কোনো যুদ্ধৰ কৌশল, বা খাদ্য-আহৰণৰ সহজতৰ উপায়, বা ব্যাধিৰ আক্ৰমণৰপৰা সাৰিবৰ কাৰণে প্ৰেত-পূজাৰ পদ্ধতি প্ৰভৃতি, তেতিয়াৰ সমাজৰ অতীব লাগতিয়াল বিষয় এজনে আন এজনক শিকাব লগীয়া আৱশ্যক হল, বুলিব পাৰি, তেতিয়াই শিক্ষাৰো আৰম্ভ হল, স্কুলৰো উৎপত্তি হল। কাৰণ, শিক্ষৰ ঘাই অঙ্গ যি তিনটা— শিক্ষক, ছাত্ৰ আৰু অধ্যাপনীয় বিষয়— সেই তিনিওটা এই সময়তে যোৰা খালে।
মানৱ-জাতিৰ বুৰঞ্জীৰ সেই আদি আধ্যাৰ পৰা আজি পৰ্য্যন্ত স্কুল নামক এই অনুষ্ঠানটোই নানান ঠাইত নানা ভাবে পৰিণতি লাভ কৰিছে। কোনো প্ৰত্বতত্ত্ব-পিপাসু লোকে এই প্ৰশ্ন লৈ আলোচনা কৰিলে এই ক্ৰম-পৰিণতিৰ সম্বন্ধে অনেক কথা উলিয়াব পাৰে। সি হি হক, স্কুলৰ গতিৰ প্ৰতি লক্ষ্য কৰিলে এই কথা দেখা যায়, যে আগৰ দিনত জ্ঞান গোপ্য আছিল, ক্ৰমাৎ ই প্ৰকাশ্য হৈ আহিল। এতিয়া জ্ঞান-সূৰ্য্য চক্ৰবাল-ৰেখা পাৰ হৈ মাজ-আকাশ পাওঁ-পাওঁ হৈছে। আজি-কালি জ্ঞানৰ প্ৰকাশ প্ৰসাৰ আৰু প্ৰচাৰ সকলোৰে কৰ্তব্য ভিতৰত পৰিছে। আজিকালিৰ মানবহিতাৰ্থী পণ্ডিত সকলে কয়, সে সময় মানব জাতিৰ পক্ষে জ্ঞানৰ আৰাধনাৰ দৰে আৱধ্যকীয় কাৰ্য্য একো নাই। [ ১১৬ ] জ্ঞান প্ৰচাৰৰ এই ভাৰ পৰিছে স্কুলৰ ওপৰত। এই কাৰণে নাৰ্চাৰি-স্কুলৰ পৰা (কেচুৱাৰ পঢ়াশালি) ডাঙৰ ডাঙৰ কলেজ আৰু বিশ্ববিদ্যালয়ৰ সৃষ্টি। যাৰ যিমান সুযোগ আৰু যাৰ যিমান সাধ্য, তেওঁ সেই পৰিমাণে জ্ঞানৰ পৱিত্ৰ কিৰণ পাই জীৱন ধন্য কৰক। জ্ঞান-বিতৰণৰ এই মহাব্ৰত শিক্ষকৰ আৰু স্কুলৰ।
৭। কিন্তু সেই বুলি সন্তানৰ পিতৃ মাতৃসকলৰ কৰ্তব্যৰ ভাৰ কমিল বুলি ভাবিব নালাগে। শিক্ষা আৰু ঘৰৰ প্ৰভাৱ আমাৰ ছলিক শিক্ষকে যথাৰীতি শিক্ষা দি সকলো কাৰ্য্যত পাৰ্গত আৰু আমাৰ সুখ-আহৰণৰ অৰ্থে ধন-উপাৰ্জনৰ যন্ত্ৰ কৰি তৈয়াৰ কৰি দিব —এই দৰে ভাবিলে মহা ভুল কৰা হয়। স্কুল আৰু ঘৰ শিক্ষা-যন্ত্ৰৰ দুটা কইল। স্কুলত যি গঠন দিয়া যায় ঘৰত সেই গঠন মিহি হব লাগে, তাত বাৰ্নিছ পৰিব লাগে, তেহে গঠনটো নিখুঁট হয়।
এই কথাটো অলপ বহলকৈ কোৱাৰ আৱশ্যক হৈছে। আমি বেছি ভাগে লৰাক স্কুলত নাম লগাই দিলেই তাৰ শিক্ষাৰ যথেষ্ট বন্দৱস্ত কৰি দিয়া হল বুলি ভাবোঁ। কিছুমানে লৰা স্কুললৈ গৈছে নে নাই, তাৰ সময়ত আহিছে নে নাই, স্কুলৰ পঢ়া-শুনা ভালৰূপে চলাইছে নে নাই, আৰু ঘৰত থাকা পৰ[ ১১৭ ] খিনিত লান্ত-শিষ্ট হৈ থাকি পঢ়া, মিলা কৰিছে নে নাই— এই কেইটা কথাৰ খবৰ ললে যথেষ্ট কৰা হল বুলি বিশ্বাস কৰোঁ।
কিন্তু প্ৰকৃততে ই কথা নহয়। আমাৰ দেশত সন্তান মাক-বাপেকৰ আশ্ৰমত থাকি হে ডাঙৰ-দীঘল হয়। সিহঁতে স্কুলত দিনটোৰ চাৰিভাগৰ এভাগ সময় হে কটায়; বন্ধ, হাফ, অনুপস্থিতি, বিদায়— এইবোৰ বাদ দিলে বছৰৰ ৩৬৫ দিনৰ ভিতৰত ৪০ দিন কৈ সৰহ সময় লৰাই স্কুলত থাকিব নালাগে। এই সময়খিনিও সিহঁতে নানাবিধ নিয়ম অৰু শাসনৰ অধীন হৈ কটাব লাগে। এনে স্থলত, আমাৰ শিক্ষকে আমাৰ লৰা-ছোৱালীৰ চৰিত্ৰ সম্পূৰ্ণ ৰূপে গঠন কৰি দিব বুলি আশা কৰা অনুচিত। ইয়াৰ উপৰি সৰু কাল ডোখৰ ছলিএ সম্পূৰ্ণৰূপে ঘৰত হে কটায়। শিশু চৰিত্ৰত অভিজ্ঞ জ্ঞানী লোকসকলে কয়, যে এই কাল ডোখৰত শিশুএ চৰিত্ৰ সম্পৰ্কত যি বাট লয় তাৰ গতি ফিৰাই দিয়া টান কাম। শিক্ষকে অৱশ্যে বাট পোনাই দিব পাৰে; কিন্তু সেই বাটেৰে গতি কৰিবলৈ জোৰ দিব লাগিব অভিভাৱকে। নহলে নৈতিক চৰিত্ৰ, মনৰ বল, কৰ্মৰ স্পৃহা, আলশ্যক ঘৃণা, অন্যায়ৰ ত্যাগ, সত্যৰ অৱলম্বন, বিপদত ধৈৰ্য্য, বিপৰীত অৱস্থাত সাহ— মানৱ-চৰিত্ৰৰ এইবিলাক অতি মহনীয় আৰু দেৱ- লোভনীয় গুণবোৰৰ বিকাশ হব নোৱাৰে।
এই অৰ্থে পিতৃ-মাতৃ চাকৰ-নাকৰ বন্ধু-বান্ধৱ, সকলোৰে [ ১১৮ ] উত্তম আদৰ্শৰ আৱশ্যক। ‘উপদেশতকৈ আদৰ্শ কাৰ্য্য কৰি’— এই নীতি-আখৰ এই ক্ষেত্ৰত বিশেষ অৰ্থযুক্ত। ছলিএ ডাঙৰৰ আদৰ্শ অনুকৰণ কৰিবই; ডাঙৰে ধঁপাত খালে যিমানেই বিপৰীত উপদেশ নিদিয়া ছলিও হোকা হুপিব।
সঙ্গ আৰু চাকৰ-নাকৰ সম্বন্ধেও বিশেষ সাৱধান হোৱা আৱশ্যক। অনেক কু-কথা কু-ৰীতি ছলিএ যে সঙ্গ আৰু দায়িত্বহীন চাকৰৰপৰা শিখে। পাৰ্য্যমনে ছলিক চাকৰৰ সঙ্গ লবলৈ দিব নালাগে।
পাশ্চাত্য দেশ অনেক ছলি বোৰ্ডিং-স্কুলত থাকি ডাঙৰ হয়। সেই দেশতকৈ আমাৰ দেশৰ অভিভাৱকৰ কৰ্তব্য বিশেষ গুৰুতৰ। শিক্ষা-বিষয়ত স্কুল আৰু ঘৰে পৰস্পৰ সহায় বিচাৰে। স্কুলৰ উপকাৰ আৰু ঘৰৰ উদাহৰণ; স্কুলৰ বিদ্যা আৰু ঘৰৰ জ্ঞান; স্কুলৰ পাণ্ডিত্য আৰু ঘৰৰ চাৰিত্ৰ;— এইবোৰ গুণৰ পৰস্পৰ ঘনিষ্ঠ সম্পৰ্ক হলেহে আদৰ্শ মানব- চৰিত্ৰ গঠিত এ পাৰে।
আমাৰ সতি-সন্ততিৰ ওপৰত যেনেকৈ জাতিৰ সকলো গৌৰৱ আৰু ভাল-বেয়া নিৰ্ভৰ কৰিছে, সেইদৰে আমাৰ ওপৰতো সন্তান-সফলৰ চৰিত্ৰ-গঠনৰ ভাৰ পৰিছে। আজি আমাৰ সন্তানক যি দৰে গঢ়ি তোলোঁ, কালি আমাৰ জাতি সেই দৰৰ গঠন লৈ উঠিব। যি লোকে জানি-বুজি এই কৰ্তব্যত আওহেলা কৰে— যি দহ শিকাৰ পাৰা শক্তি থাকাটো [ ১১৯ ] সন্তানক পাঁচ শিকায়ে সন্তুষ্ট হয়—তেওঁ অকল নিজৰ আৰু নিজ সন্তানৰ অন্যায় কৰিয়েই নেৰে; তেওঁ তাৰ উপৰিও নিজৰ জাতিৰ নিজৰ সমাজৰ আৰু নিজৰ দেশৰ দ্ৰোহ আচৰণ কৰে।
৮। অপ্ৰিয় হলেও হিত কথা কোৱা শাস্ত্ৰৰ যুক্তি।
সেই দেখি সন্তান-শিক্ষা-বিষয়ত পিতৃ-
মাতৃৰ কৰ্তব্যৰ সম্বন্ধে কিছু টান ভাৱে
বাধ্যতা-মূলক
প্ৰাইমাৰী শিক্ষাকব লাগাত পৰিছে। কিন্তু তাতোকৈ
গন্তীৰ সুৰত কবলগীয়া শিক্ষা সম্পৰ্কে আন এটা কথা আছে;
সেয়ে হৈছে বাধ্যতা-মূলক শিক্ষা।
বিংশ শতাব্দীৰ এই ভাগত বাধ্যতা-মূলক শিক্ষা যে জাতীয় উন্নতিৰ এটা প্ৰধান উপায় আৰু জ্ঞান-প্ৰচাৰৰ যে সৰ্ব্বোৎকৃষ্ট প্ৰণালী, তাক কাকো কৈ দিয়াৰ আৱশ্যক নাই। সমগ্ৰ সভ্য দেশতে বাধ্যতা-মূলক শিক্ষাৰ প্ৰচলন হৈছে। আৰু গত অৰ্ধ শতাব্দীৰ ভিতৰত প্ৰজা-পালন আৰু দেশ- শাসনৰ যি সকল চিন্তাশীল ব্যক্তি ওলাইছে, সকলোএ এক বাক্যে স্বীকাৰ কৰিছে যে বাধ্যতামূলক কৰাৰ বাহিৰে শিক্ষা প্ৰচাৰৰ দ্বিতীয় পন্থা নাই।
১৮৭০ খৃষ্টাব্দত ইংলণ্ডৰ শিক্ষা-আইন পাৰ্লিয়ামেণ্টত উপস্থিত কবি গ্লেডষ্টোনে কৈছিল, বোলে—‘আমাৰ উন্নত [ ১২০ ] সভ্যতাৰ আৰু অতুলনীয় ঐশ্বৰ্য্যৰ পক্ষে এইটো লাজৰ কথা, যে বাধ্য-বাধকতাৰ মাজলৈ আনি হে আমি ছলিক শিকাবলগীয়া হৈছে। কিন্তু অনেক চিন্তা কৰি দেখা গল, যে বাধ্য নকৰিলে কেতিয়াও সকলো লৰা-ছোৱালীক স্কুললৈ আনিব নোৱাৰি।
১৯১১ খৃষ্টাব্দত ভাৰতীয় ব্যৱস্থাপক সভাত প্ৰাইমাৰী শিক্ষা-বিল উপস্থাপিত কৰাৰ সময়ত গোখেলে কৈছিল, বোলে— ‘সমগ্ৰ পৃথিবীৰ শিক্ষাৰ বুৰঞ্জীএ যদি কিবা কথা স্পষ্টকৈ প্ৰমাণ কৰিছে, তেনেহলে সি এই, যে কোনো ষ্টেটে বাধ্য নকৰাকৈ তাৰ প্ৰজাৰ মাজত সম্পূৰ্ণৰূপে শিক্ষা-বিস্তাৰ কৰিব নোৱাৰে। ’
বাধ্যতা-মূলক শিক্ষা-প্ৰচলনৰ বিৰুদ্ধে যে কাৰো মত নাই এনে নহয়। এই বিষয়ত যিবিলাক আপত্তি হব পাৰে তাক বহলাই আলোচনা কৰি খণ্ডন কৰাৰ আৱশ্যক নাই; কাৰণ, এই আপত্তিবিলাক অমূলক বুলি সকলোএ জানে। যি-সকলে এই বিষয়ে সবিশেষ বুজিবলৈ বাঞ্ছা কৰে যি-সকলে গোখেলৰ প্ৰাইমাৰী-শিক্ষা সম্বন্ধীয় বক্তৃতা কেইটা আৰু তাৰ সম্পৰ্কত ভাৰতীয় ব্যৱস্থাপক সভাত হোৱা বাদানুবাদ খিনি পঢ়ি চাব পাৰে।
মই তলত ভাৰতবৰ্ষত শিক্ষা বাধ্যতা-মূলক কৰা সম্বন্ধে তিনিটা মাত্ৰ প্ৰধান আপত্তিৰ কথা সংক্ষেপে কব খুজিছোঁ। এই কেইটাৰ বাহিৰে যিবিলাক কথা কোৱা হয়; সেইবোৰ সম্পূৰ্ণ যুক্তিহীন। [ ১২১ ] ইয়াতে ইয়াকো কৈ থওঁ যে * লিখিত কথাখিনি প্ৰায়েই গোখেলৰ বক্তৃতাৰ সাৰাংশ।
৯। বাধ্যতা-মূলক শিক্ষা * সম্বন্ধে প্ৰথম আপত্তি
যে আমাৰ * এতিয়াও তেনে শিক্ষা
লবৰ কাৰণ প্ৰস্তুত হোৱা নাই। এই
সময়ত * চৰকাৰে বাধ্য কৰি ছলি
শিক্ষা দিয়া নিয়ম প্ৰচলন কৰে, * প্ৰজাৰ অসন্তোষৰ
কাৰণ হব।
ইয়াৰ উত্তৰত বোধ কৰঁ * কলেই যথেষ্ট—যে আমি খোৱা-পিন্ধা পাকা-মিলা * চাকা কথা-বাৰ্তা সকলো কথাতে কোনো না কোনো * বেয়া নিয়মৰ বাধ্য হৈ হে চলিছোঁ। সেই বিলাকত বাধ্য কৰাত যদি প্ৰজাৰ অসন্তোষ কাৰণ হোৱা নাই, তেনেহলে শিক্ষা-বিষয়ত বাধ্য কৰাৰ পৰাও অসন্তোষ উপজিব বুলি আশঙ্কা * কাৰণ দেখা নাযায়।
আৰু, ধৰিলোঁ অসন্তোষে* হল। পিতৃস্থানীয় ষ্টেটৰ যিটো কৰ্তব্য, ষ্টেটে সেই বুলি সেইটো নকৰি থাকা অনুচিত— যেনেকৈ অখহ ছলিএ ঔষধ নাখালেও মাক-বাপেকে জোৰ কৰি ঔষধ খুৱায় আৰু সন্তানৰ তজ্জনিত ক্ৰন্দনৰ প্ৰতি মন নকৰে।
১০। দ্বিতীয় আপত্তিৰ কথা এই; শিক্ষা বাধ্যতা-মূলক [ ১২২ ] বৰ্তমা প্ৰচলিত শিক্ষা
ভাল শিক্ষা নহয়কৰিব পাৰি, কৰা উচিত; কিন্তু
আজি কালিৰ প্ৰচলিত যি শিক্ষা সি
অশিক্ষা নাম পাবৰ হে যোগ্য। তাক
বাধ্যতা-মূলক কৰাৰ কোনো দৰকাৰ নাই। আগেয়ে ভাল ঘৰ,
ভাল আচবাব, ভাল শিক্ষক তৈয়াৰ হক; তাৰ পাছত হে শিক্ষা!
কোৱা বাহুল্য যে যদি আমি এতিয়াই শিক্ষা বাধ্যতা- মূলক নকৰোঁ, তেনেহলে সেই দিন আহিবলৈ এতিয়াও আমাৰ বহু শতাব্দী আছে, যি দিনত পকা ঘৰ চিকমীকিয়া যন্ত্ৰ আৰু গ্ৰেজুএট শিক্ষকেৰে আমি প্ৰাইমাৰী শিক্ষা চলাব পাৰিম। আৰু যি দেশত বনৰ মাজৰ আশ্ৰম আছিল শিক্ষাৰ স্থল, আৰু সৰ্বত্যাগী সন্ন্যাসী আছিল শিক্ষা-গুৰু, সেই দেশত যে পাশ্চাত্য সভ্যতাৰ জাকজমক আমদানি নকৰিলে শিক্ষা দিব নোৱাৰি, এনে ভাষাৰ কোনো কাৰণ নাই। বিশেষ, যি কোনো কাম কৰিব খুজিলে, আৰম্ভণতে তাৰ সকলো খৰচি মাৰি লব নোৱাৰি; লাহে লাহে হে সকলো অঙ্গ সম্পূৰ্ণ হয়।
১১। তৃতীয় আৰু সকলোতকৈ * আপত্তিটো হৈছে
ধনৰ কথা। টকা নহলে শিক্ষক ৰাখিব নোৱাৰি, শিক্ষক নহলে স্কুল নচলে— এইটো শিক্ষা আৰু ঘৰৰ প্ৰভাৱঅতি চিধা কথা।
টকা কৰ পৰা হব পাৰে আৰু কিমান টকাৰ আৱশ্যক এই [ ১২৩ ] কথাৰ আলোচনা ইয়াত কৰিব নোৱাৰি। কিন্তু এইটো ঠিক যে গভৰ্নমেণ্টৰ ইমান আয় আৰু ব্যয়ৰ হিচাপ এইদৰে থাকিলে, এই আয়ৰ টকাৰপৰা শিক্ষা বাধ্যতা-মূলক কৰাৰ খৰচ নোলায়। গতিকে কোনো প্ৰকাৰৰ কৰ বহুৱাই হে টকাৰ যোগাৰ কৰিব লাগিব।
এই কথাত প্ৰজাৰ বিশেষ আপত্তি। কিন্তু আপত্তি হলেও উপায় নাই। নিজৰ হিতৰ কাৰণে সকলো দেশত প্ৰজাই কিছু অধিকা কৰ দিব লাগে। এই কথা আমি বুজা উচিত আৰু আনকো বুজোৱা উচিত। শিক্ষা-কৰ এটা বহুৱালে শিক্ষা বাধ্যতামূলক কৰা সহজ হৈ পৰে।
কোৱা বাহুল্য যে বাধ্য শিক্ষা অৰ্থ মাছুল-নেহোৱা শিক্ষা। এই বিষয়ত আমাৰ প্ৰদেশৰ এটা ডাঙৰ সুবিধা আছে এই যে, মজলীয়া অসমীয়া স্কুললৈ কোনো ছাত্ৰই মাছুল দিব নালাগে।
অলপতে শিক্ষা বাধ্যতা-মূলক কৰাৰ সম্বন্ধে বিল এখনৰো পাণ্ডুলিপি ওলাইছে।
১২। ছাত্ৰৰ কিমান বয়সলৈ শিক্ষা বাধ্যতামূলক কৰিব
পাৰি আৰু কৰা উচিত—এই দুই প্ৰশ্নৰ
বাধ্যতামূলক শিক্ষা
বিষয়ক আন কথাকোনো সদুত্তৰ নোলায়। দেশৰ ঐশ্বৰ্য্য
অনুসৰি কোনো কোনো দেশত দহ
বছৰলৈ আৰু কোনো কোনো দেশত ওঠৰ বছৰ পৰ্য্যন্ত— এই [ ১২৪ ] দুই সীমাৰ ভিন ভিন বয়সলৈ শিক্ষা বাধ্যতামূলক কৰা হৈছে। তলৰ ফালৰ বয়স ৫ বা ৬ৰ পৰা আৰম্ভ কৰা হৈছে। আমাৰ দেশ দুখীয়া, ইয়াত খৰচৰ অনাটন হে শিক্ষা বাধ্যতা-মূলক কৰাৰ প্ৰধান বাধা। আমাৰ দেশত আৰম্ভণতে ছয়ৰ পৰা দহলৈ বা এনে কি সাতৰ পৰা দহলৈ— বাধ্য কৰাৰ এয়ে যথেষ্ট বয়স|
শিক্ষা বাধ্যতামূলক কৰিলে প্ৰকৃততে কিছুমান মানুহৰ পক্ষে অসুবিধা হয়। অনেক লোকে আঠ-দহ বছৰীয়া ছলিৰ উপাৰ্জনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিবলৈ বাধ্য হয়। অনেক স্কুল দূৰ বা অসুবিধাজনক ঠাইত। তেনে স্থলত লৰা-ছোৱালীক বাধ্য নকৰাকৈ ৰাখিব পাৰি।
কিন্তু এইটো মন কৰিব লাগে যে স্কুলত ৩,৪ ঘণ্টাৰ বেছি সময় আৱশ্যক নহয়। আমাৰ ছলি তিনি-চাৰি নালাগে আঠ-দই ঘণ্টা পৰিমিত কাল একো কাম নকৰি কটায। তাহাঁতৰ যে ৩। ৪ ঘণ্টা কাল অৱসৰ নোহাৱাৰ কাৰণে শিক্ষা কৰিব নোৱাৰে—এই কথা সম্পূৰ্ণ শ্ৰদ্ধাযোগ্য নহয়।
সৰু ছলিক চাকৰ ৰখা অনেক লোকৰো অৱশ্যে অসুবিধা হ'ব পাৰে। সি নিত্যন্ত অধৰ্তব্য। সমাজ যথেষ্ট উন্নত হলে, সৰু ছলিক চাকৰ ৰাখা অপৰাধ বুলি গণ্য হলহেতেন। সি যি হক, যি তেনে চাকৰ নহলে নহয় বুলি ভাবে, তেওঁ সেই ছলিক ৩। ৪ ঘণ্টাৰ কাৰণে স্কুললৈ যাবলৈ অৱসৰ দিবৰ নিয়ম হ'ব লাগে।[ ১২৫ ] মুঠ কথা, বাধ্যতামূলক শিক্ষাৰ পৰাহে গোটাই জাতিৰ শিক্ষা হোৱাৰ সম্ভাৱনা দেখা যায়। তাকে নকৰি, বৰ্তমান ৰীতি অনুসৰি চলি থাকিলে শতকৰা ৫০ জন ছলি শিক্ষিত হবলৈকো আৰু এক শতাব্দী চেষ্টাৰ আৱশ্যক হব—অতিকম পক্ষত।
১৩। সম্প্ৰতি জাতীয়-শিক্ষা বুলি এটা আৰ্তৰাৱ উঠিছে,
অথচ জাতীয় শিক্ষা কি কোনোএ ভাবি
জাতীয়-শিক্ষানাচায়। ইংৰাজী এৰি হিন্দি আৰু
বিজ্ঞান এৰি সূতাকাটা শিকিলেই জাতীয় শিক্ষা হল বুলি
অনেকে ভাৱে। এই ধাৰণা ভুল।
শিক্ষাৰ উদ্দেশ্য চৰিত্ৰ গঠন। যি শিক্ষাই জাতিৰ চৰিত্ৰ গঠন কৰি দিব পাৰে সেযে জাতীয় শিক্ষা। সকলো জাতিৰ চৰিত্ৰ একে নহয়, গতিকে সকলো জাতিৰ পক্ষে জাতীয় শিক্ষা একে হব নোৱাৰে। কোনো জাতিৰ চৰিত্ৰত যি গুণৰ আধিক্য দেখা যায়, আন জাতিৰ সম্ভৱতঃ সেই গুণ নাথাকিব পাৰে। দোষৰ সম্বন্ধেও এই কথা। এই কাৰণে কোনো জাতিৰ জাতীয় শিক্ষাৰ ব্যৱস্থা কৰিব লাগিলে, সেই জাতিৰ প্ৰকৃতি-গত দোষ- গুণৰ সম্যক হিচাব লব লাগিব। জাতি-গত গুণৰ উৎকৰ্ষ- সাধন আৰু দোষৰ নিৰাকৰণ জাতীয় শিক্ষাৰ মূল উদ্দেশ্য।
এই উদ্দেশ্য সিদ্ধিৰ কাৰণ বিষয়ৰ অধ্যাপনা তিমান
আৱশ্যকীয় নহয়, স্বভাৱ গঠন কৰা যিমান লাগতিয়াল।[ ১২৬ ] অসমীয়া মানুহৰ কথা যদি ধৰোঁ— আমাৰ স্বভাৱত অলপমান স্বাধীনতা দেখা যায়। এই গুণটো শিক্ষাই কৰ্ষণ কৰিব পাৰিব লাগে। ইফালে অসমীয়া মানুহ এলেহুৱা, সুখীয়া আৰু কাম-পাচলৈ-পেলাই-থোৱা। এই কেইটা আমাৰ দোষ। শিক্ষাৰ পৰা এই কেইটা দোষ গুচিব লাগে।
আৰু জাতি হিচাবে, অসমীয়াৰ মাজত সকলো লোককে একে শ্ৰেণীৰ বুলিব পাৰি। টকা-পাইচাৰ তাৰতম্যত এতিয়াহে আন এটা শ্ৰেণীৰ লোকৰ আৱিৰ্ভাৱ হব খুজিছে, যিবিলাকে নিজক অভিজাত বংশৰ বুলি পৰিচয় দিব খোজে। কিন্তু প্ৰকৃততে আমাৰ দেশত অভিজাত শ্ৰেণী এটা নাই। আহোম ৰাজাৰ দিনত উচ্চ আহোম বংশ কেইটামান আছিল। তেওঁলোক তেতিয়া প্ৰকৃত অভিজাত শ্ৰেণীৰ আছিল। বৰ্তমান হাৱাত তেওঁলোকে সেই গৌৰৱ এৰিছে; যি ধৰিব খোজে, তেওঁলোকৰ তেনে গৌৰৱৰ একো হেতু নাই। অনেক কথাত জাতিৰ পক্ষে ই এটা ভাল কথা। সেই দৰে প্ৰায় প্ৰত্যেক অসমীয়া মানুহৰে অলপ অলপ মাটি আৰু খেতিৰ যোগাৰ আছে। ইও এটা আমাৰ শুভ লক্ষণ।
অসমীয়া মানুহৰ উপযুক্ত জাতীয় শিক্ষা হব তেনে শিক্ষা, যি আমাৰ এই প্ৰকৃতিবোৰলৈ লক্ষ্য ৰাখি আমাৰ নৈতিক, মানসিক আৰু আৰ্থিক জীৱন-গঠনত সহায় কৰিব পাৰে।[ ১২৭ ] ১৪। যেতিয়ালৈকে এই মূল উদ্দেশ্য মনত ৰাখি শিক্ষাৰ বিধান কৰা হয়, তেতিয়াপৰ্য্যন্ত শিক্ষাদানৰ ভাষাকোন ভাষা শিক্ষা কৰিম বা কোন ভাষা নকৰিম, এই প্ৰশ্নৰ তিমান মূল্য নাথাকে। কিন্তু বিদেশী ভাষা এটাৰ সহায়ত হে আমি সাধাৰণ বুৰঞ্জী ভূগোল গণিত বা বিজ্ঞান শিক্ষা কৰিব পাৰোঁ, আমাৰ নিজৰ ভাষাত নোৱাৰোঁ—এই বিশ্বাস অত্যন্ত ভ্ৰান্ত। যিবিলাকে এই কথা কয়, তেওঁলোকে দেখুৱায় যে আমাৰ ভাষাত— অৰ্থাৎ অসমীয়া, বঙালী বা হিন্দি আদি ভাষাত—উপযুক্ত কিতাপ নাই। এই কথা কিছু সত্য; আৰু ইয়াৰ কাৰণ তেনে কিতাপৰ অৱশ্যকতা হোৱা নাই; হোৱা মাত্ৰকতে যে যথেষ্ট কিতাপ ওলাব তাত আশঙ্কা কৰিবৰ সমূলি কাৰণ নাই।
নিজ মাতৃ-ভাষাত সমস্ত শিক্ষা হোৱা একান্ত উচিত যদিও আমাৰ পক্ষে সকলোএ ইংৰাজী ভাষা কাৰ্য চলাকৈ আয়ত্ত কৰিব পাৰাৰ বন্দবস্ত থাকিব লাগে। ইংৰাজী ভাষা সমগ্ৰ পৃথিবীৰ সমস্ত বিদ্যাৰ সঞ্চাৰ-কাঠি আৰু সকলো ব্যৱসায়ৰ বাহন। জ্ঞান আৰু অৰ্থ—উভয়ৰ উপাৰ্জনৰ কাৰণ এই ভাষা শিক্ষা আমাৰ প্ৰত্যেকৰ পক্ষে লাগতিয়াল।
১৫। এই খিনিতে মই মোৰ এই প্ৰবন্ধৰ সামৰণি [ ১২৮ ] উপসংহাৰ* খুজিছোঁ। এই চাৰি অধ্যায়ৰ
*চনাত অনেক সমস্যাৰ কথা
ওলাইছে; সেইফ**কেৱাৰ ইয়াত ঠাই হোৱা নাই,
মাত্ৰ অলপ আভাস * হৈছে। আৰু ইয়াত যিবিলাক
মত দিয়া হল ** নিজস্ব বুলি কবলৈ
কাৰণ নাই, খ * কথাৰ অনুকৃতি কৰি নিজে বিশ্বাস
নকৰা বা নুবুজা ** লিখা নাই বুলি মোৰ ধাৰণা।
সি যি হক *বন্ধত মই তিনিটা কথা বিশেষকৈ কবলৈ চেষ্টা *— প্ৰথম শিক্ষাৰ প্ৰকৃত অৰ্থ; দ্বিতীয়, শিক্ষাই হে *গত চৰিত্ৰ উন্নত কৰিব পাৰে; আৰু তৃতীয়, শিক্ষা ** আৰু ষ্টেটৰ কৰ্তব্য অতি গুৰু।
শিক্ষাত * কৰো। আমি আমাৰ সকলো লোককে প্ৰকৃ* দিব পাৰিলে, আমাৰ মানুহৰ কামৰ শক্তি বাঢ়িব * সকলো কথা প্ৰকৃত ৰূপে বুজিবলৈ বুদ্ধি ওলাব, * আনন্দ সুন্দৰ ৰূপে উপভোগ কৰিব পাৰা বৃত্তিবিলক* হব, আৰু পৃথিবীৰ ভিতৰত নিৰ বাবে শ্ৰেষ্ঠ ** ঠাই এখন উলিয়াই লবৰ ইচ্ছা আৰু সামৰ্থ্য হব * গুণতে ৰোগ-জৰ্জৰিত আলস্য- নিদ্ৰিত বিষাদ *ই জাতিৰ অস্থি-পঞ্জৰৰপৰা স্বাস্থ্যত নিঘূন কৰ্মত *ময় নতুন জাতি এটাৰ সৃষ্টি হব।
কোনে কব ** দিন আমাৰ সমুখত পৰাহি নাই!