তত্ত্ব-কথা/বস্ত্ৰহৰণ-তত্ত্ব
বস্ত্ৰহৰণ-তত্ত্ব
শ্ৰীকৃষ্ণৰ ৰাসলীলাৰ প্ৰকৃত তাত্পৰ্য্য নাজানি অনেকে, আনকি অনেক কৃষ্ণভক্তইও তাক অশ্লীল, এতেকে পঢ়িবৰ বা শুনিবৰ যোগ্য নহয়, এনেকৈ ভাবে। অনেক তাক ৰূপক বুলি কৈ গা সাৰে। অনেকে প্ৰক্ষিপ্ত বোলে। সুবিখ্যাত বঙ্কিমচন্দ্ৰ চট্টোপাধ্যায় কৃষ্ণভক্ত আছিল কিন্তু তেওঁ ভাবিছিল, ৰাসলীলাদি বৃন্দাবনলীলা প্ৰক্ষিপ্ত আৰু অতিৰঞ্জিত ; সাংসাৰিক বিষয়ত পৰম অভিজ্ঞ ৰাজনীতিজ্ঞ শ্ৰেষ্ঠাতিশ্ৰেষ্ঠ দাৰ্শনিক, পৰম তত্ত্বজ্ঞ, মহাভাৰতোক্ত আৰু গীতাৰ শ্ৰীকৃষ্ণহে আচল শ্ৰীকৃষ্ণ। এই বাবে এৰিব নোৱাৰা শ্ৰীকৃষ্ণক আজি-কালিৰ পাশ্চাত্য বিদ্যাত শিক্ষিতসকলৰ নিমিত্তে, বৃন্দাবন আদি অলৌকিক কথাবোৰ তেওঁৰ গাৰপৰা ধুই-মছি জাৰিফুকি পেলা চাফচিকুণকৈ ল'ব লাগে।
এদিন ৰামকৃষ্ণ পৰমহংসক তেওঁৰ ভক্ত এজনে কৈছিল-"মহাশয় ! অমুক বাবুৱে শ্ৰীকৃষ্ণৰ বিষয়ে এখন কিতাপ লিখিছে, কিন্তু তেওঁ বৃন্দাবনলীলা নামানে।"
কথাটো শুনি পৰমহংসই ক'লে- "লেক্চাৰ, সন্ধিবিগ্ৰহ, ৰাজ্যশাসন এইবোৰতো মানুহে পাৰে। শ্ৰীকৃষ্ণৰ বৃন্দবনলীলাত। বৃন্দবনলীলা বাদ দিলে তেওঁৰ ঈশ্বৰত্ব থাকে ক'ত?"
ৰাসলীলাৰ আচল তত্ত্ব নুবুজা পল্লবগ্ৰাহীসকলেতো ৰাসলীলাক অশ্লীল বা ৰূপক বা প্ৰক্ষিপ্ত বোলে কিন্তু শ্ৰীমদ্ভাগৱতত তত্ত্বদৰ্শী ভক্ত যোগী শুকদেৱে কি কয় শুনা : ̶
বিক্ৰীড়িতং ব্ৰজৱধূভি ৰিদং চ ৱিষ্ণোঃ
শ্ৰদ্ধান্বিতোঃ হনূশৃণুয়াদথ ৱৰ্ণয়েত্ যঃ।
ভক্তিং পাৰং ভগৱতি প্ৰতিলভ্য কামং
হৃদ্ৰোগমাশ্বপৰ্হিনোত্যচিৰেণ ধীৰঃ।।
অৰ্থাৎ ব্ৰজবধুসকলেৰে সৈতে বিষ্ণুৱে ক্ৰীড়া কৰা এই ৰাসলীলা যি শ্ৰদ্ধাৰে সৈতে শ্ৰৱণ বা বৰ্ণনা কৰে, সি ভগৱন্তত পৰাভক্তি লাভ কৰি অচিৰতে ধীৰ হয়, আৰু হৃদয়ৰোগ কাম তাৰ একেবাৰে নিবৃত্তি হয়। আমাৰ মহাপুৰুষ শ্ৰীশঙ্কৰদেৱেও কয় ̶
গোপী গোপালৰ কামকেলি ইটো
শুনে ভণে যিটো জনে।
কামক জিনিবে অল্পতে বাঢ়িবে
ভকতি কৃষ্ণ-চৰণে।।
বস্ত্ৰহৰণলীলা ৰাসলীলাৰ পাতনি। বস্ত্ৰহৰণত ভক্ত গোপীসকলৰ বেদোক্ত [ ২০ ] অদ্বৈত জ্ঞানৰ পৰীক্ষা হয়। সেই পৰীক্ষাত গোপীসকল উঠিব নোৱাৰিলে সেই বাবে পৰম ব্ৰহ্ম শ্ৰীকৃষ্ণই তেওঁলোকক তেতিয়াও অযোগ্য জানি ঘৰলৈ ওভোতাই পঠিয়াই পৰীক্ষাত উত্তীৰ্ণ হ’বলৈ এবছৰ সময় দিলে। বস্ত্ৰহৰণলীলা সংক্ষেপতে এই হেমন্ত কালৰ প্ৰথম মাহতে নন্দব্ৰজৰ কুমাৰীসকলে হবিষ্য কৰি কাত্যায়নীৰ অৰ্চ্চনৰূপ ব্ৰত আৰম্ভ কৰিলে।
এইখিনিতে চাব লাগিব যে ব্যাসদেৱে এই ব্ৰত কৰোঁতা ব্ৰজগোপীসকলক কুমৰিকা বুলিছে। অনুঢ়া বালিকাক কুমাৰী বোলে। কুমাৰী' শব্দত অল্পাৰ্থে 'কন’ প্ৰত্যয় কৰিলে 'কুমাৰিকা' শব্দ হয়। এইদেখি কুমৰিকা মানে বৰ কম বয়সীয়া বালিকাক বুজায়। শ্ৰীকৃষ্ণৰ তেতিয়া পৌগণ্ড বয়স। পঞ্চম বছৰ বয়সৰপৰা দশম বছৰ বয়সলৈকে পৌগণ্ড অৱস্থা বোলে অৰ্থাৎ শ্ৰীকৃষ্ণ তেতিয়া ন-দহ বছৰ বয়সীয়া শিশু কুমৰিকা অৰ্থাৎ অতি অলপ বয়সীয়া ছোৱালী গোপীসকলৰ যে তেনেকুৱা অলপ বয়সীয়া কৃষ্ণৰ প্ৰতি অনুৰাগত মিলনতা আছে এইটাে ভাবিবই নোৱাৰি।
কুমাৰীসকলে অৰুণোদয়তে কালিন্দীৰ জলত স্নান কৰি, পানীৰ কাষতে বালুকাময়ী প্ৰতিমা নিৰ্ম্মাণ কৰি, ধূপ-দীপ-নৈবেদ্য দি কাত্যায়নীক পূজা কৰি প্ৰাৰ্থনা কৰিছিল – ‘হে কাত্যায়নি। হে মহামায়া! নন্দগোপৰ পুতেক শ্ৰীকৃষ্ণক আমাৰ স্বামী কৰি দিয়া। সেই ছোৱালীবিলাকে দিনো প্ৰত্যুষতে উঠি পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ বাহুত ধৰি কালিন্দীত স্নাত কৰিবলৈ যাবৰ সময়ত নিজৰ নামেৰে সৈতে কৃষ্ণৰ গুণগান কৰিছিল। এদিন সেই ব্ৰজকুমাৰীসকলে সেইদৰে গা ধুবলৈ আহি নিজৰ নিজৰ বস্ত্ৰ নৈৰ পাৰত থৈ বিবস্ত্ৰা হৈ কৃষ্ণৰ গুণগান কৰি পানীত নামি জলক্ৰীড়া কৰিছিল। যোগেশ্বৰ ঈশ্বৰ ভগৱন্ত শ্ৰীকৃষ্ণই তেওঁলোকৰ উদ্দেশ্য জানি, তেওঁলোকৰ কৰ্ম্মৰ ফল দান কৰিবৰ নিমিত্তে গোপবালকসকলেৰে সৈতে তাত উপস্থিত হৈ, বালিকাসকলৰ বস্তুবোৰ লৈ কদম্ব গছত উঠি হাঁহি হাঁহি বালিকাসকলক ক’লে, ̶ “হে অবলাসকল! তোমালোকে ইয়ালৈ আহি নিজৰ নিজৰ বস্তু লৈ যোৱাহিহঁক। মই সঁচা কৈছোঁ, তোমালোকৰ সৈতে মই পৰিহাস কৰা নাই কাৰণ তোমালোকে ব্ৰত কৰি বৰ ক্ষীণাইছা। মই যে মিছা নকওঁ, এই গোপবালকসকলে জানে। এতেকে এজনী এজনীকৈ হওক, বা সকলে একেলগে আহি কাপোৰ লৈ যোৱাহিহঁক।” শ্ৰীকৃষ্ণৰ এই কথা শুনি গোপীসকলে প্ৰেমত বিহ্বল হৈ আৰু লজ্জিত হৈ পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ ফালে চাই হাঁহিবলৈ ধৰিলে আৰু পানীৰপৰা পাৰলৈ উঠিব নোৱাৰিলে। পানীত পৰি থাকি জাৰত কঁপি কপি তেওঁলোকে কৃষ্ণক ক’লে – “হে কৃষ্ণ। অন্যায় নকৰিবা। তুমি নন্দগোপৰ পুত্ৰ, আমি তোমাক ভাল পাওঁ। ব্ৰজৰ ভিতৰত তুমি সকলোতকৈ ভদ্ৰ। আমি জাৰত কপিছোঁ। তুমি আমাক কাপোৰবোৰ ওভোতাই দিয়া। হে শামসুন্দৰ! আমি তোমাৰ দাসী। তুমি যিহকে আজ্ঞা কৰা, আমি তাকে কৰোঁ। হে ধৰ্ম্মজ্ঞ। আমাক বস্তুবোৰ দিয়া, নতুবা আমি ৰজাৰ আগত গোচৰ দিমগৈ।” কৃষ্ণই উত্তৰ দিলে – “তোমালোক যদি মোৰ দাসী – আৰু যদি মোৰ আজ্ঞা তোমালোকে প্ৰতিপালন কৰা তেন্তে মই আজ্ঞা কৰিছোঁ, বামলৈ উঠি এইখিনিলৈ আহি নিজৰ নিজৰ বস্তু লৈ যোৱাহিহঁক। ৰজাক গোচৰ দিলে, বুঢ়া ৰজাই মোক কি কৰিব?” [ ২১ ] বালিকাসকলে জাৰত বৰ কষ্ট পাইছিল। শেহত তেওঁলোকে দুই হাতেৰে যোনিদেশ আচ্ছাদন কৰি জাৰত কঁপি পাৰলৈ উঠিল। ভগৱন্ত তেওঁলোকৰ বিশুদ্ধ ভাবত যদিও প্ৰসন্ন হৈছিল, তথাপি তেওঁ ক'লে ̶ "তোমালোকে ব্ৰত আচৰণ কৰোঁতে বিবস্ত্ৰা হৈ জলত স্নান কৰিছিলা, সেইদেখি দেৱতাক অৱহেলা কৰা হৈছে। এতেকে এই পাপ দূৰ কৰিবৰ নিমিত্তে দুই হাতেৰে মূৰত অঞ্জলি ধাৰণ কৰি অৱনত মস্তকেৰে নমস্কাৰ কৰি বস্ত্ৰ গ্ৰহণ কৰা।" কুমাৰীসকলে এই কথা শুনি ভাবিলে, কিজানি সঁচাকৈয়ে তেওঁলোকৰ ব্ৰত ভঙ্গ হ'ল। তাকে ভাবি ভয় খাই তেওঁলোকে ব্ৰত পূৰণ কৰিবলৈ, সেই ব্ৰতৰ আৰু অন্যান্য বিবিধ কৰ্ম্মৰ ফলস্বৰূপ সেই শ্ৰীকৃষ্ণকেই নমস্কাৰ কৰিলে; কাৰণ তেওঁলোকে জানিছিল যে তেৱেঁই পাপ নাশ কৰে। এইবাৰ শ্ৰীকৃষ্ণই সদয় হৈ তেওঁলোকক বস্ত্ৰ প্ৰদান কৰিলে।
মহাযোগী মহাভক্ত শুকদেৱে পৰীক্ষিতক কৈছে ̶ ৰাজন, শ্ৰীকৃষ্ণই ব্ৰজকুমাৰীসকলক বঞ্চনা কৰিলেও, নিৰ্লজ্জা কৰিলেও উপহাসাস্পদ কৰিলেও, বস্ত্ৰহৰণ কৰিলেও, আনকি, ধেমালিৰ পুতলাৰ নিচিনাকৈ লৈ চলালেও, সেই বালিকাসকলে তাত দোষ গ্ৰহণ নকৰিছিল; কাৰণ প্ৰিয় সঙ্গৰ নিমিত্তে তেওঁলোক বৰ সুখী হৈছিল। তেওঁলোকে কাপোৰ ওভোতাই পাই পিন্ধিও সেই ঠাইতে থিয় হৈ ৰ'ল; কাৰণ কৃষ্ণৰ প্ৰতি তেওঁলোকৰ চিত্ত আকৃষ্ট হৈছিল আৰু কৃষ্ণৰ প্ৰতি তেওঁলোকে সলজ্জ দৃষ্টি নিক্ষেপ কৰিবলৈ ধৰিলে। এই বালিকাসকলে তেওঁৰ পাদস্পৰ্শ কামনা কৰিয়েই ব্ৰত ধাৰণ কৰিছিল আৰু তেওঁলোকৰ এই উদ্দেশ্য জানিব পাৰি ভগৱন্তই তেওঁলোকক ক'লে, ̶ "হে সাধ্বীসকল! মই জানিব পাৰিছোঁ যে মোৰ অৰ্চ্চনা কৰাই তোমালোকৰ সঙ্কল্প আৰু সেইটোো মোৰ অনুমোদিত। এতেকে সেইটো সফল হোৱাটো উচিত হৈছে, যাৰ চিত্ত মোত নিবিষ্ট, তাৰ বাসনা পুনৰ্ব্বাৰ ফলভোগ কৰিবলগীয়া নহয়; ভজা বা সিজোৱা বীজৰ প্ৰায়েই গজালি নেমেলে। হে অবলাসকল! তোমালোক ব্ৰজলৈ যোৱা, সিদ্ধ হৈছা। আগামিনী যামিনীত তোমালোক সকলোৱে মোৰ সৈতে বিহাৰ কৰিবলৈ পাবা কাৰণ মোক উদ্দেশ্য কৰি তোমালোকে ভগৱতীৰ অৰ্চ্চনাৰূপ ব্ৰত কৰিছিলা।"
ভগৱন্তৰ এই আদেশ পাই কুমাৰীসকলে তেওঁৰ পাদপদ্ম চিন্তা কৰি কৰি দুঃখিত মনেৰে অতি কষ্টে ব্ৰজলৈ উভতি আহিল।
এতিয়া আমি ওপৰৰ কথা দুই-চাৰিটা তাৎপৰ্য্য বিচাৰি চাওঁ। কুমাৰীসকলৰ ব্ৰত ধাৰণ আৰু পূজাৰ প্ৰণালীলৈ মন কৰিলে আমি কি দেখোঁ? উদ্দেশ্য প্ৰাকৃত মলিন কাম নে অপ্ৰাকৃত পৱিত্ৰ ঈশ্বৰপ্ৰেম? তেওঁলোকে প্ৰত্যুষে শয্যা এৰি লগ লাগি ডিঙিত ধৰাধৰিকৈ কৃষ্ণ-গুণ গাই যমুনাত স্নান কৰিবলৈ যায় আৰু স্নান কৰি উঠি তেওঁলোকে কাত্যায়নীৰ বালিৰ প্ৰতিমা সাজি ধূপ-দীপ-নৈবেদ্য দি পূজা কৰি প্ৰাৰ্থনা কৰে ̶ 'নন্দ-নন্দনক আমাৰ পতি কৰি দিয়া।' তিৰোতাৰ সতিনী খটাতকৈ ডাঙৰ আন একো যান্ত্ৰণাদায়ক কষ্ট নাই। কিন্তু এওঁলোকে লগ বান্ধি একে ঠাইতে, একে সময়তে, একে মন্ত্ৰকে মাতি একেজনা দেৱীক, একেজন পুৰুষকে পতি পাবৰ কামনা কৰি প্ৰাৰ্থনা কৰে। সাধাৰণতঃ তিৰোতাই এইদৰে পাৰ্থিৱ প্ৰাকৃত পতি কামনা কৰাটো [ ২২ ] সম্ভৱ নে? বৰং সাধাৰণতঃ কি দেখি? দেখি, ̶ যদি অনেক তিৰোতাই কোনো এজন পুৰুষক ভাল পাই তেওঁক পাবৰ ইচ্ছা কৰে, তেন্তে প্ৰত্যেকে আনক ফাকি দি বা বঞ্চনা কৰি মনে মনে লুকাই সেই পুৰুষজনক পাবৰ চেষ্টা কৰিব। কিন্তু ব্ৰজকুমাৰীসকলৰ আচৰণ এই প্ৰণয়ৰ স্বাভাৱিক প্ৰথাৰ সম্পূৰ্ণ বিপৰীত। ঈশ্বৰপ্ৰাপ্তিৰ নিমিত্তে অনুৰাগী ভক্তসকলে যেনেকৈ সমৱেতভাৱে মিলি উপাসনা আৰু প্ৰাৰ্থনা কৰে তেওঁলোকেও তেনেকৈ কৰিছিল। কণ কণ ছোৱালী, যি বিয়া কাক বোলে, পতি কাক বোলে, প্ৰেম বা প্ৰণয় কাক বোলে ভালকৈ নাজানে, তেওঁলোকে তেওঁলোকৰে সমনীয়া ল'ৰা এটিক পতি-ৰূপে পাবলৈ এনেবাৱে পাৰ্থিৱ কামৰ গোন্ধ থকা ভাপোৱা দেখুৱাব এইটো হ"ব পাৰে নে? সেইদেখি গোপীসকলৰ প্ৰণয় প্ৰাকৃত প্ৰণয় নহয়, ই ঈশ্বৰ কৃষ্ণপ্ৰেম আৰু আগৰ অনেক জনমৰ সুকৃতিৰ ফল।
ছান্দোগ্য উপনিষদত আছে 'ব্ৰহ্ম এক আৰু অদ্বিতীয় ̶ একমেৱাদ্বিতীয়ম্', 'নেহ নানাস্তি কিঞ্চন' (বৃহদাৰণ্যক) অৰ্থাৎ ইয়াত নানা, বহু, দ্বৈত নাই; আছে মাথোন তেওঁ অদ্বৈত এক ব্ৰহ্ম বস্ত। 'চৈতন্যস্বৰূপে ব্যাপি এক নিৰঞ্জন। তাহাক বোলয় দ্বৈত কোন অজ্ঞজন।।' ̶ শঙ্কৰদেৱ।
গীতাত লেখিছে ̶ "মত্তঃ পৰতৰং নান্যং কিঞ্চিদস্তি ধনঞ্জয়"। শ্বেতাশ্বেতৰ উপনিষদত তেওঁক-'পতিং পতীনাং পৰমং পৰস্তাৎ' বুলিছে, অৰ্থাৎ তেৱেঁই পতিৰ পৰাৎপৰ পৰম পুৰুষ। এইজনকে ব্ৰজকুমাৰীসকলে পতিৰূপে পাবলৈ কামনা কৰিছিল। বেদত কৈছে-' ব্ৰহ্মৰ বাহিৰে দ্বিতীয় বস্তুত মন সমৰ্পিত হ'লে জীৱৰ সংসাৰ বন্ধন হয়। যেতিয়ালৈকে দ্বিতীয় বস্তুত মানুহৰ মন নিমগ্ন থাকে, তেতিয়ালৈকে লাজ অভিমান ভয় আদি সাংসাৰিক মায়াৰ আবৰণ থাকে আৰু লাজৰ নিমিত্তে বস্ত্ৰৰ আবৰণৰো আৱশ্যক হয়। সনক সনাতন আদি চাৰি সিদ্ধৰ বস্ত্ৰৰ প্ৰয়োজন নহৈছিল। মহাদেৱ শিৱও দিগম্বৰ। তেওঁলোকে নিজৰ ইচ্ছাত বস্ত্ৰ পৰিত্যাগ কৰিছিল এনে নহয়, ভগৱন্ত শ্ৰীকৃষ্ণই তেওঁলোকৰ বস্ত্ৰৰ হৰণ কৰিছিল। সনক-সনাতন, শুকদেৱ, মহাদেৱৰ বস্ত্ৰ নাছিল বুলি তেওঁলোকক কোনোবাই অসভ্য নিজাল বোলে নে? শ্ৰীকৃষ্ণ ভগৱন্তই বেদোক্ত অদ্বৈতজ্ঞান শিক্ষা দিবৰ নিমিত্তেই মহাভক্ত আৰু একমাত্ৰ পতিৰ পতি তেওঁত অনুৰক্ত গোপীসকলক কৃপা কৰি তেওঁলোকৰ বস্ত্ৰ হৰণ কৰিছিল। জীৱই বৈষ্ণৱীমায়াত মুগ্ধ হৈয়েই দ্বৈতজ্ঞানৰ নিমিত্তে বস্ত্ৰাবৰণ লয় কিন্তু ঈশ্বৰৰ কৃপাত সমদৰ্শী হ'লে বস্ত্ৰ ত্যাগ কৰে। গোপীসকলৰ তেতিয়াও দ্বিতীয়জ্ঞান সম্পূৰ্ণৰূপে যোৱা নাছিল, সেইদেখি শ্ৰীকৃষ্ণই তেওঁলোকক পানীৰপৰা উঠি বস্ত্ৰ ল'বলৈ মতাতো তেওঁলোকে উঠি যাবলৈ সঙ্কোচ কৰিছিল অৰ্থাৎ যদিও তেওঁলোকৰ শ্ৰীকৃষ্ণলৈ লাজ নাছিল, পিছে আনে সেই অৱস্থাত তেওঁলোকক দেখিবলৈ পায়, এই ভয় এই লাজ অৰ্থাৎ দ্বৈতজ্ঞান সম্পূৰ্ণৰূপে তেওঁলোকৰ নষ্ট হোৱা নাছিল। শেহত নোৱাৰিহে তেওঁলোকে নিজৰ হাতেৰে যোনিদেশ আবৃত কৰি পাৰলৈ উঠিল। সেই বাবেই কৃপালু কৃষ্ণই তেওঁলোকক সেইফেৰা আৱৰণো গুচাই তত্ত্বোপদেশ প্ৰদান কৰিলে। কিন্তু অকল উপদেশ পালেই নহয়, সেই উপদেশ শিষ্যই সৰ্ব্বতোভাৱে পালন কৰিব লাগে, সেইদেখি তেওঁ [ ২৩ ] তেওঁলোকক তেতিয়াও অনুপযুক্ত জানি উপযুক্ত হ'বৰ নিমিত্তে এবছৰ সময় দি ঘৰলৈ পঠিয়াই দিলে। এবছৰৰ মূৰত তেওঁলোকৰ সেই উপদেশ ফলি দ্বৈতজ্ঞান নষ্ট হ'লত তেওঁলোকক নিজে বাঁহীৰ ধ্বনিৰে মাতি নি নিজ সঙ্গলাভৰ উপায় কৰি দিলে। বস্ত্ৰহৰণলীলাৰ ওপৰ ভাগ অতি অশ্লীল যেন দেখি, কিন্তু প্ৰকৃত তত্ত্বজ্ঞসকলৰ নিমিত্তে ই পৰম তত্ত্ব।
ব্যাসদেৱে শ্ৰীমদ্ভাগৱতত কুমাৰীসকলক 'আহতা' বুলিছে। তত্ত্বজ্ঞ শ্ৰীধৰ স্বামীয়ে আহতা শব্দৰ অৰ্থ 'ঈষৎ অক্ষত-যোনি' কৰিছে। ঈষৎ অক্ষত অৰ্থাৎ গোপীসকলৰ মায়া বা অবিদ্যা ইষৎ অক্ষত অৰ্থাৎ সম্পূৰ্ণ ক্ষয় হোৱা নাছিল, সেইদেখি তেওঁলোক তেতিয়াও ভগৱন্তৰ সঙ্গলাভৰ উপযুক্ত হোৱা নাছিল। সেইফেৰা মায়া বা অবিদ্য়াকো ক্ষয় কৰাবৰ নিমিত্তে শ্ৰীকৃষ্ণই তেওঁলোকক তেতিয়াও অযোগ্য জানি ওভোতাই পঠিয়ালে। অলপৰো অলপ মায়া বা অবিদ্যাৰ সম্পৰ্ক থাকিলে জীৱই পৰমানন্দ ঈশ্বৰৰ সৈতে বিহাৰ কৰিবলৈ যোগ্য নহয়। মায়া থাকিলেই ভেদজ্ঞান থাকে। ভগৱন্ত শ্ৰীকৃষ্ণই গীতাত মায়াকে 'মোৰ যোনি' বুলি কৈছে ̶
মম যোনিৰ্মহদব্ৰহ্ম তস্মিন্ গৰ্ভং দধাম্যহম্।
গীতাত আকৌ ভগৱন্তই কৈছে-
নাহং প্ৰকাশঃ সৰ্বস্য যোগমায়াসমাবৃতঃ।
অৰ্থাৎ যোগমায়াৰ দ্বাৰাই আবৃত থাকি মই জীৱত অপ্ৰকাশ থাকোঁ স্বয়ম্ভূ অব্যয়ৰূপ মোক মূঢ়লোকে নাজানে। আকৌ ̶
দৈৱী হ্যেষা গুণময়ী মম মায়া দুৰত্যয়া।
অৰ্থাৎ মোৰ দৈৱী গুণময়ী মায়া অত্যন্ত দুৰ্জ্জয়; যি মোৰ শৰণাগত হয়, সিয়েই মায়াৰ হাতৰপৰা তৰে।
সেই দেখিয়েই আমাৰ মহাপুৰুষ শ্ৰীমাধৱদেৱে ঘোষাত লিখিছে-
যাৰ মায়া-পাশে বন্দী হুয়াছ পামৰ মন
মায়াৰ নিমিত্তেই জীৱৰ বিষম বুদ্ধি হয় আৰু সেই বিষম বুদ্ধিৰ নিমিত্তেই দেহাভিমান ৰাগ, দ্বেষ, দম্ভ আৰু লজ্জাদি হয়। এইবোৰেই জীৱৰ বন্ধনৰ কাৰণ। মুক্তি কামনাকাৰীসকলে এই বন্ধনৰপৰাই মুক্ত হ'ব খোজে। ভগৱন্ত বস্তুৰ চৰণত শৰণ লৈ তেওঁৰ দুটি চৰণত ধৰি কায়বাক্য-মনে এই মায়াপাশৰ বন্ধনৰ পৰা এৰাবলৈ প্ৰাৰ্থনা কৰাৰ বাহিৰে আন উপায় নাই। তেওঁৰ কৃপা হ'লেই মায়াৰ বন্ধন মুকলি হয়।
এই মায়া ভগৱন্তৰ পৰমাশ্চৰ্য্য ঐশী শক্তি। ঈশ্বৰে নিজৰ ঐশ্বৰ্য্য আৰু শৌন্দৰ্য্যৰ ভাণ্ডাৰ জ্ঞানবান আৰু হৃদয়বান জীৱসকলৰ আগত ক্ৰমে ক্ৰমে উন্মুক্ত কৰি প্ৰত্যেকজনৰ অন্তঃকৰণৰ যোগ্যতা অনুসাৰে তেওঁক আপোনাৰ অনুপম ঐশ্বৰ্য্যৰ [ ২৪ ] ভাগী কৰে, এই নিমিত্তেই তেওঁ মানুহক আপোনাৰ ঐশ্বৰ্য্যশক্তিৰে পৰিচ্ছিন্ন কৰি কৰিছে কৰিছে।' এইদৰে গুৰিৰ ঐক্যৰপৰা যাত্ৰাৰম্ভ কৰি সাধকে ঈশ্বৰেৰে সৈতে গাঢ়ৰপৰা গাঢ়তৰ ঐক্যবন্ধনৰ ফালে অগ্ৰসৰ হয়, উচ্চৰপৰা উচ্চতৰ লোকলৈ সমুত্থান কৰে, গভীৰৰপৰা গভীৰতৰ অন্তৰত নিমগ্ন হয়।'
জীৱই আধ্যাত্মিক উন্নতিৰ বাটত যিমান আগবাঢ়ে, ঈশ্বৰৰ ঐশ্বৰ্য্য আৰু প্ৰেম যত উপলদ্ধি কৰে, নিজৰ ইচ্চাক ঈশ্বৰৰ ইচ্ছাৰে সৈতে যিমান মিলিত কৰে, সেই পৰিমানে এই পাৰ্থক্য দূৰ হয়। সাধকে দ্বৈতৰপৰা অদ্বৈতত ভেদ বুদ্ধিৰপৰা অভেদ বুদ্ধিত উপস্থিত হৈ ঈশ্বৰেৰে সৈতে সম্পূৰ্ণৰূপে মিলিত হৈ অক্ষয় শান্তি আৰু আনন্দ উপভোগ কৰে। জীৱ ব্ৰহ্মৰ অক্ষয় আনন্দৰ মিলন 'ৰসো ৱৈ সঃ' ঈশ্বৰৰ ৰাসলীলা। এই পৰম তত্ত্বকে পৰম ব্ৰহ্ম কৃষ্ণৰূপে মূঢ় জীৱৰ বুজিবৰ সুবিধাৰ নিমিত্তে বৃন্দাবনত অভিনয় কৰিছিল।
ব্ৰজকুমাৰীসকলে শ্ৰীকৃষ্ণক পতিৰূপে পাবলৈ কাত্যায়নী দেৱীৰ পূজা কৰিছিল অৰ্থাৎ ঈশ্বৰ কৃষ্ণক সৰ্ব্বতোভাৱে ৰক্ষক স্বৰূপে পাবৰ নিমিত্তেই কামনা কৰি দেৱীক পূজা কৰিছিল। ওপৰত কোৱা হৈছে যে এজাক তিৰোতাই এজন পুৰুষক সাংসাৰিক ভাবত পতি পাবলৈ লগ বান্ধি দল বান্ধি মনৰ কথা কোৱাকুইকৈ যে পূজা কৰিবলৈ গৈছিল, এইটো ইমান অসম্ভৱ কথা যে তাক সহজে বুজিব পাৰি। এতেকে সকলোৰে ঈশ্বৰ, সকলোৰে পতি কৃষ্ণক নিজৰ জীৱনত পতি বা ৰক্ষকৰূপে পাবলৈহে তেওঁলোকে কামনা কৰিছিল সেইটো নিশ্চয়। বেদোক্ত 'পতিং পতীনাং পৰমং পৰস্তাৎ' এই সূত্ৰৰহে এইটো অভিনীত বিশদ ব্যাখ্যা।
অৰ্থাৎ প্ৰজাপতিৰ পতি বনমালী মদনমোহনক পৰমভক্ত গোপবালাসকলে সৰ্ব্বতোভাৱে পতি অৰ্থাৎ ৰক্ষকৰূপে পাবৰ এই কামনা।
এই বস্ত্ৰহৰণলীলা যদি পাৰ্থিৱ কামগন্ধময় লীলা হ'লহেঁতেন, তেন্তে সুন্দৰী তিৰোতাই পুৰুষক ৰমণৰ নিমিত্তে নিজে প্ৰাৰ্থনা কৰিছে আৰু পুৰুষে তাত অসন্মতি প্ৰকাশ কৰি ঘৰলৈ উভতি যাবলৈ কৈছে, এনে অসম্ভৱ কাৰ্য্য কেতিয়াও দেকা নগ'লহেঁতেন। সেইদেখি নিৰপেক্ষভাৱে আৰু গভীৰকৈ ভাবিলে নিশ্চয় দেখি যে বস্ত্ৰহৰণলীলাৰ ভিতৰত অশ্লীল একো নাই, আছে পমৰ তত্ত্বজ্ঞান আৰু ঈশ্বৰপ্ৰেমৰ চূড়ান্ততা। ই আনন্দঘন ভগৱন্তৰ শুদ্ধ জীৱৰে সৈতে স্বৰূপ বিহাৰ। লীলাৰ ফালৰপৰা চালে এইটো চঞ্চল ল'ৰাৰ অদ্ভূত ধেমালি যেন দেখি; কিন্তু তত্তবজ্ঞানৰ ফালৰপৰা চালে ভগৱন্তৰ ভক্তৰ ভগৱন্তৰ দ্বাৰাই চৰম পৰীক্ষা। ই বেদোক্ত ৰসময় পৰমানন্দৰ সুগূড় অলৌকিক ৰসৰ অভিনয়, ভাবুক ৰসিকেহে ইয়াৰ ৰস পান কৰিব পাৰে। মহাশাস্ত্ৰ শ্ৰীমদ্ভাগৱতক সেই বাবেই -- 'নিগমকল্পতৰোৰ্গলিতং ফলং শুকমুকাদমৃতদ্ৰবসংযুক্তং' বুলিছে আৰু 'ৰসিকা ভুবি ভাবুকা'ইহে তাক মুহুৰ্মুহু পান কৰে। ইয়াৰ তাৎপৰ্য্য বৰ নিগূঢ়, বৰ দুৰ্জ্ঞেয়।
★
দ্বিজেন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰ প্ৰণীত অদ্বৈতমতৰ সমালোচনাৰ ভাঙনি