কমতাপুৰ ধ্বংস কাব্য আৰু বিৰহিণী বিলাপ কাব্য/কমতাপুৰ ধ্বংশ কাব্য/চতুৰ্দ্দশ সৰ্গ
চতুৰ্দ্দশ সৰ্গ।
⸻৹৹৹⸻
All was ended now, the hope, and the fear, and the
sorrow,
All the aching of heart, the restless, unsatisfied
longing,
All the dull, deep pain, and constant anguish of
patience!”
⸺Longiellow.
All are such, when life the body leaves:
No more the substance of the man remains,
Nor bounds the blood along the purple veins,
These tho funeral flames in atoms bear
To wander with the wind in empty air;
While the impassive soul reluctant flies,
Like a vain dream to these skies.”
⸺Homer's Odyssey.
“Farewell to Ilfe, but not adieu to thee.”
⸺Lord Byron.
অসাৰ মানৱ-দেহা অনিত্য পৰাণ,
পদুম পাতৰ পাণী অকম্মাতে পৰে!
কিবা কাম আছে হায়! কি বিশ্বাস তাত!
কাল বতাহত নিতে টল বল কৰে!
নিতে নিতে নই পানী যায় সাগৰত,
সেই পানী আৰু হায়! আকউ নোলটে!
নিতে নিতে ক্ষয় পায় নৰৰ জীৱন,
লুকাই লুকাই যায়, পুনৰ নোভটে!
নিতে নিতে ফুলে ফুল কত ফুলনী,
নিতে নিতে কত ফুল জহি সৰি যায়;
সেই ফুলে নেকি পুনু ফুলি উলাহত
ফুলনী পোহৰ কৰে সংসাৰতা হায়?
তোমাৰ আমাৰ আৰু সকলো লোকৰ
শোক , দুখ, হৃদয়ৰ বিষাদ, যন্ত্ৰণা,
দয়া মায়া হাঁহি কন্দা, চকুলো চকুৰ,
ভাল-পোৱা-পোৱি আৰু মনৰ মন্ত্ৰণা ,
আনন্দ, ধেমালী আৰু উলাহ মনৰ,
বেজাৰ, সন্তাপ, হায়! মান অপমান,
কাম, ক্ৰোধ, লোভ, মোহ ৰিপুৰ তাড়না,
মনৰ হেপাহ আৰু বায়ুময় প্ৰাণ,
সকলোটী নিতে নিতে গইছে নীৰলে
কালৰ গৰ্ভৰ ফালে লয় পাবলই!
যি গইছে গ’ল সিটী একেবাৰে গ’ল!
উলট আকউ সিটী আৰু নাহেগই!
কুঁৱৰীৰ প্ৰাণ আজি কুণৱৰীৰ জ্ঞান,
কুঁৱৰূৰ অন্তৰৰ হেপাহৰ ধ্যান,
একেবাৰে গই আজি লুকাল আঁৰত,
অনন্ত অপাৰ হায়! কালৰ গৰ্ভত!
কুঁৱৰীত নাই আৰু এতিয়া কুৱৰী;
সংসাৰ ভৰিলে আজি ঘোৰ এন্ধাৰত!
দেখিছা পোহৰ তুমি সূৰ্য্যৰ কিৰণ,
সেই দেখা কুৱৰীৰ গুছিল ভাগ্যত।
পৰানৰ স্বোৱামীৰ জীৱনৰে স’তে
মৰিলে কুঁৱৰী হায়! আজি জীৱন্তত।
ইকি কথা? অসম্ভব, কোনে বা শুনিব?
কিৰূপে মৰিছে প্ৰাণ থাকোতে দেহাত?
যদিহে পাঠক! তুমি বিশ্বাস নকৰা,
কি কৰি বুজাম মই, নিজে নুবুজিলে?
কিন্তু চোৱাঁ ভাবি তুমি পাৰিবা বুজিব,
পৰাণ থাকোতে ৰাণী কিৰূপে মৰিল
আহাহা পাঠক হায়! পাৰিছো বুজিব
কথা কোৱা, লৰা-চৰা, এই সবকেই
ভাবানেকি তুমি বুলি জীৱ ও জীবন?
যদি ভাবা তেনে হায়! মিছাই তেনেই;
জীবন্ত জীৱন হায়! নাই জগতত।
স্বৰগত ৰাজে মাথোঁ “জীৱন্ত জীৱন”;
নিৰ্জ্জীব-জীবনে ভৰা গোটেই পৃথিবী,
পলে পলে থাকে ঘটি নিতউ মৰণ।
শোকৰ ক্ষমতা য’ত বিৰাজে নিওউ,
বিষাদৰ দোলে য’ত বান্ধিছে জীৱন,
নিৰাশা-দাৱৰ আৰু নিদাৰুণ ৰোগ
যন্ত্ৰণা নৰকে য’ত মাতিছে মৰণ;
জীৱন্ত-জীৱন হায় এনুৱা ঠাইত
পাৰে কি থাকিব? থাকে নেকি কৰবাত?
তুমি আমি কথা কওঁ লৰোঁ চৰোঁ সঁচা,
সি বুলি জীৱন্ত প্ৰাণ আছে কি দেহাত?
নাই নাই ক’তো নাই এই জগতত
"জীৱন্ত-জীৱন” হায়! আহি ই ঠাইত
জীৱনত দুখ পাই নিৰ্জ্জীবতা পালে।
সি কাৰণে কওঁ আজি অভাগী। কুঁৱৰী
মৰিচে নিশ্চয় হায়! সচা ভাবি চালে।
কুৱৰীৰ দৰে হায়! আমিও সকলো
এই মৰ জগতৰ শোক বিষাদত
(নিতে নিতে পাই বহু বেজাৰ সন্তাপ)
মৰি আছোঁ; মৰি আছোঁ নিতে জীবন্তত।
নাম মাত্ৰ আছোঁ আমি মৰ্ত্তত জীয়াই,
নাম মাথোঁ কথা কোৱা নামে লৰা-চৰা,
নাম মাথোঁ আছে হায়। নাকত নিশ্বাস,
কাজে কিন্তু সকলোটী প্ৰাণহীন মৰা। .
জীৱন্ততে মৰা আমি। অনিত্য জীৱন।
অনিত্য ই দেহা-সজা প্ৰাণ-পখী, গ’লে।
পঞ্চভূত পাব লয় পাছোটা ভূতত,
নাকৰ নিশ্বাস বায়ু থিৰ হই ৰলে।
নাকৰ নিশ্বাস বলি থাকে যত বেলি,
তত বেলি মানৱক লাগে ভাল ভাল,
সাজ-পাৰ, ধন বস্তু লাগে ভাই ভনী,
পৰাণৰ প্ৰণয়িণী পুত্ৰ পৰিয়াল।
নাকত নিশ্বাস থাকে যত বেলি ব’লি,,
তত বেলি মানৱৰ খিয়লা খিয়লি,
তাক কাটি মই খাওঁ, মই হওঁ বৰ,
থাকে এনেকুৱা ভাব অবাধ নৰৰ!
নাকত নিশ্বাস থাকে যত বেলি ব’লি,
তই বেলি মানৱৰ থাকে ভিন পৰ,
সিটী পৰ ইটী মোৰ ঘৰৰে আপোন,
এনে ঘৃননীয় ভাব থাকে মানৱৰ!
থাকে ব’লি যত বেলি নাকত নিশ্বাস,
তত বেলি থাকে হায়! দাৰুণ হেঁপাহ,
মানৱৰ ধন সোন বস্তু ঐশ্বৰ্য্যত,
মৰে কটাকটি কৰি ধনৰ লোভত!
অবোধ মানুহ! কিন্তু নাভাবে খন্তেক,
এদিন নিশ্বাস মাৰ যাব যে নাকত!
সি কালত ভাই ভনী ঐশ্বৰ্য্য ৰতন
তিয়াগি লগিব যাব শ্মন্মান মাজত!
শ্মশান মাজত হায়! পঞ্চভূতি দেহ!
লয় পাব মিল হই পাছোটা ভূতত!
পানীত মিলিব পানী, অগনি অগ্নিত
ধুলীয়ে ধুলীয়ে, বায়ু বায়ুৰ লগত!
আকাশত হব মিল তেতিয়া আকাশ,
সিকালত ক’তো আৰু শেষ নাথাকিব!
ধন সোন ৰত্ন আৰু প্ৰাণৰ প্ৰেয়সী
পুত্ৰ পৰিযাল আদি লাগিব ত্যজিব!
ভিন পৰ, সৰু বৰ, নাথাকিব চিন,
একে লগে শ্মশানত লাগিব থাকিব!
এই কথা ভাবি যদি চায় এখন্তেক,
বদ ভাব মানুহৰ পাৰে কি আহিব?
আহাহা! পৰাণকান্দে, চোৱাছো পাঠক!
সৌৱা শ্মশানত আনি তুলিছে চিতাত
কমতা ৰজাক আহা!–থাকোতে নিশ্বাস
শুইছিলে নেকি তেওঁ এনুৱা শয্যাত?
নহয় কেৱল শয্যা; সিকালৰে স'তে
আজিৰ অবস্থা হায় কৰিলে তুলনা,
সংসাৰত মানুহৰ জন্মে কি হেপাহ?
থাকে ঐশ্বৰ্যত নেকি দাৰুণ কামনা?
ভাই ভনী তিৰুতাক আপোনাৰ বুলি
জনমে কি ভাব হায়! নৰৰ মনত?
যদি ভাবে এই কথা, হৰিলে নিশ্বাস,
আই ভাই কোনোৱেই নাযায় লগত!
আহাহা পৰাণ কান্দো জীৱন্ততে মৰা
কুঁৱৰীয়ে কান্দি কান্দি তুলিলে চিতাত
আপোনাৰ স্বোৱামীক (কতা ৰজাক)
চকুলো বোৱাই হায়! তপত হিয়াত!
অগনি লগাই দিলে, জ্বলিলে অগনি
দপ্ দপ্ কৰি হায়!—পুৰণী কালত
(অশ্বমেধ” যি কালত আছিলে চলিত)
জ্বলিছিলে যেনেকই যজ্ঞৰ কুণ্ডত!
জ্বলিলে চিতাৰ জুই দপ্ দপ্ কৰি,
আগনি লাগিলে গই উঠি স্বৰগত!
পমিলী বুৰীক চাই চকু পাণী টুকি,
বুলিব ধৰিলে ৰাণী পাছে বিষাদত;—
“জীৱনৰ লীলা বাই! আজি শেষ হ’ল
অভাগীৰ; মোত লাগি নকৰিবা শোক!
সতী যাওঁ আজি মই স্বোৱামীৰে স’তে!
কিৰূপে সমিম আৰু বিধৱাৰ দুখ!
কি সতেৰে বাই! মই মছোঁ কপালৰ
সেন্দুৰৰ ফোঁট জুৰি? কি সঁতেৰে যাওঁ
স্বোৱামীক এৰি থই চিতাৰ জুইত
অকলে অকলে হায়! বৰ শোক পাওঁ!
স্বামীৰ তিৰুতা মই, স্বামী মোৰ প্ৰাণ,
স্বামীৰ জীৱনে বাই! মোৰ যে জীৱন!
মোত লাগি বাই! তুমি নকৰিবা শোক,
স্বামীৰ মৃত্যুত মোৰো ঘটিল মৰণ!
কত আশা বাই! তুমি কৰিছিলা মোত,
কৰিছিলা কত স্নেই, মাকৰ মৰম
তেনেকুৱা হয় বুলি, নোপজে বিশ্বাস!
নিমৰম কালে কিন্তু কৰিলে হৰণ!
কুটীল বিধতা! তাৰ কুটীল চক্ৰত
পৰি আজি তিয়াগিলো তোমাহেন বাই;
স্বোৱামী যে গ’ল এৰি কিৰূপে থাকিম?
এই জগতত আৰু কিবা সুখ খাই?
সতী যাওঁ বাই! মোক নকৰিবা বাধা;
নগৰৰ সকলোকে তুমি ক'বা গই,
কুঁৱৰীয়ে গ’ল এৰি দুখৰ সংসাৰ
স্বামীৰে সইতে আজি অনুমৃতা হই!
যাওঁ বাই! যাওঁ আজি তিয়াগি সংসাৰ
ত’লই ৰাজিছে য়ত আত্মা স্বোৱামীৰ,
য’ত আছে সখী মোৰ ছোৱালী কালৰ,
বিৰাজিছে আত্মা য’ত পিতৃ-মাতিৰীৰ!
যাওঁ বাই! যাওঁ আজি, যাওঁ সি দেশত,
বিৰাজিছে য’ত প্ৰভু অনাদি কাৰণ,
একমেব অদ্বিতীয়, পৰম ঈশ্বৰ!
স্বোৱামীয়ে স’তে কৰি চিতা-আৰোহণ!
যাওঁ আজি সি দেশত, য’ত বিৰাজিছে!
আই মাহী আইয়ে স’তে জগতৰ পিতা
অপুৰ্ব্ব বিভাৰে কৰি গোলোক পোহৰ;–
ৰঙ্গে কৰি আলিঙ্গন স্বোৱামীৰ চিতা!”
এই বুলি কুঁৱৰীয়ে প্ৰজালই চাই
বুলিব ধৰিলে হায় হিয়া ফাটি যায়!
“অষ্টাঙ্গে পৰিছে আজি দুখুনী কুঁৱৰী,
আশীৰ্ব্বাদ দিয়া সবে’ দোষ ক্ষমা কৰি!
দিয়াঁ আশীৰ্ব্বাদ, যেন গই সি দেশত
অনন্দ মনেৰে থাকোঁ স্বামীৰ লগত!
প্ৰভৃৰ পাৱৰ যেন নহওঁ আঁতৰ,
পাওঁ যেন নিতে তাত আইৰ সাদৰ!”
এই বুলি কুঁৱৰীয়ে কান্দি বেজাৰত
পৰিলে দীঘল হই প্ৰজাৰ আগত!
কিন্তু আশীৰ্বাদ হায়! দিয়া থ’ক পৰি,
উঠিলে সকলো প্ৰজা শোকত চিয়ৰি!
সকলো প্ৰজাই ক'লে কান্দি বেজাৰত:
“কমতাক এৰি আই! যাবা তুমি কত?
ক’ত এৰি থই যাবা কমতা-বাসীক?
পাহৰিবা কেনেকই পমিলী বুৰীক?
তোমাৰ মৰম আৰু তোমাৰ সদগুণ,
তোমাৰ বীৰতা আমি কি কৰি ভুলিম?
নাযাবা নাযাবা আই! তিয়াগি আমাক
আদৰৰ কমতাক! কিৰূপে সহিম!
তুমি যদি এৰি যোৱা কি হব বিলয়
কমতা বাসিৰ আৰু কমতাপুৰৰ?
যৱনৰ পদানত হব জন্ম ভূমি,
সি দুখে তোমাৰ নেকি নদহে অন্তৰ?
মেলেছ কৰিব বাস কমতাপুৰত,
কি কৰি ই দুখ হায়! সহিবা মনত?
নাযাবা নাযাবা আজি তিয়াগি কমতা
জনম ভূমিৰ আই! পাহৰি মমতা!”
“জনম ভূমিৰ ভাবি ভবিষ্যত দুখ”
কুঁৱৰীয়ে কলে কান্দি প্ৰজালই চাই
“মোৰো বিদৰিছে হিয়া কান্দিছে পৰাণ!
কিন্তু কি কৰিম? হায়! নেদেখো উপায়!
জানিলো! এতিয়া!
ভাললই কলি গৰু নজগে ভাদত
ভাললই দ্বন্দ হাই নালাগে ঘৰত,
ভাললই ভায়ে ভয়ে নকৰে বিৰোধ,
ভাললই ৰাজমন্ত্ৰী নহয় নিৰ্বোধ!
ভাললইনে কি হায়! দেশৰে মানুহে
বিদেশীক মাতি আনে আপোন দেশত?
চোৰক দেখায় আনি আপোনাৰ ঘৰ,
শুনিছা কি এনে কথা কোনোবা ৰাজত!
বিধতাৰ ইচ্ছা হায়! আছে যে ভাগ্যত
বহুত কেলেশ জানো, জনম ভূমিৰ!
যৱনৰ পদানত হ’ব জন্মভূমি!
কোনে পাৰে বাধা দিব ইচ্ছা বিধিৰ?”
এই দৰে ক'লে বহু প্ৰজাক কুঁৱৰী
উলিয়াই দুচকুত চকুলো দুধাৰি!
এনে সময়তে আহি দুখুনী পমিলী
আউলী বাউলী হই,—মনৰ বেগত
ৰাণীক সাবটি ধৰি দুয়োটা হাতেৰে
বুলিব ধৰিলে বুৰী অতি বেজাৰত!
“আছিল মনত আশা, অন্তিম কালত
মুদিম দুচকু, চাই তোমাক আগত!
কিন্তু নিদাৰুণ বিধি! কি কৰি বুজিম
তাৰ লীলা? সি সুখত কৰিলে বঞ্চনা!
আছিলে মনত হায়! ৰজাৰে তোমাৰে
সুখ দেখি পাহৰিম সংসাৰ যাতনা!
কিন্তু হায়! বৃথা আশা! পূৰ্ব জন্মফলে,
মহাঘোৰ অত্যাচাৰ) ৰাজপুত নাৰী!
কৰিছিলে প্ৰাণ ত্যাগ ‘অগণি-কুণ্ডত’
আপুনি জ্বলাই জুই, নিজে নিজে পৰি;
সেইৰূপে আজি ৰাণী ত্যজিলে পৰাণ;
শোক বেজাৰত সবে হই ম্ৰীয়মান
ঘৰলই গ'ল প্ৰজা,দশমীৰ দিনা
যায় যেনে ৰূপে গৃহী উটাই প্ৰতিমা!
দামুৰি হেৰালে যেনে বিয়াকুল গাই,
কুঁৱৰীক এৰি আজি তেনেকুৱা বাই!
কান্দি কান্দি বেজাৰত গ'ল ঘৰলই
ইনাই বীনাই হায়! বলীয়ানী হই!
লাহে লাহে কমি গ'ল চিতাৰ অগণি,
দেখিলো উলটি চাই ৰাণী আৰু নাই;
জ্বলা অগণিত পৰি তিয়াগিলে প্ৰাণ,
জুইয়ে কৰিলে হায়! পুৰি দেই ছাই!
কত চালো চাৰ ফালে কত বিচাৰিলো,
নেদেখিলে! কুৱৰীৰ শেষ” আজি হায়!
কেনি গ'ল আজি ৰাণী কমতা ঈশ্বৰী!
ক’তোঁ দেখোঁ কুঁৱৰীৰ একো ছিন নাই!
সেই জোন, সেই বেলি, সেই তৰা আছে,
সেই নই, সেই মেঘ (কলীয়া দাৱৰ)
সেই জুই, সেই পানী, সেই শ্মশানেই,
সেই সকলোটী আছে নাই হোৱা লৰ!
সেই গছ, সেই পাত, সেই লতা ফুল,
সেই সকলোটী আছে ৰাণী কিয় নাই?
এই প্ৰশ্ন কতবাৰ উঠিল মনত,
মনতেই পুনু হায়! লয় হই যায়।
অবাক! অবাক হই চালো কেউ ফালে,
নাপালো যে কুঁৱৰীক, কতো দেখা নাই;
কেনি গ'ল আজি ৰাণী? কোন ফালে? কেনি?
কোনে ক'ব? কোনে হায়! দিব দেখুৱাই?
গ’ল আজি ৰাণী তাত, —মানৱৰ ভাবে
ভাবিব নোৱাৰে যাৰ ছবি মনোহৰ;
কল্পনা নোৱাৰে যাক আঁকিব তুলিৰে,
সি ৰাজত গ'ল ৰাণী কমতাপুৰৰ।
.jpg)