॥ উদ্ধৱ-সম্বাদ নাট॥
শ্ৰীকৃষ্ণায় নমো নমঃ॥
শ্লোক
নমোহকিঞ্চন-ৱিত্তায় নিবৃত্ত-গুণ-ৱিত্তয়ে।
আত্মাৰামায় শান্তায় কৈৱল্যপতয়ে নমঃ॥
ভটিমা
জয় জয় জগজন         জীৱন যাদৱ
দেৱ দেৱক দেৱা।
চতুৰবয়ন ভৱ        সুৰপতি যাকৰ
কৰু নিত চৰণহি সেৱা॥
সকল নিগমগণ         সনক সনাতন
অন্ত নপাৱহি যাৰ।
যো ৰোম-কুপে        অণ্ড কোটি আৱত
সো হৰি দেৱকা-কুমাৰ॥
যাহেৰ নাম        গুণ এক শুনিয়ে
কম্পিত কালক প্ৰাণ।
সোহি কংস- ভয়ে        গোকুলে পলাৱত
ওহি লীলা কোই জান॥
লীলা-নৰ-তনু        দৰশি হৰষি
হৰলি পুতনিকা প্ৰাণ॥
সো হৰি বন-         অগনি-ভয় কয়লি
গোপ গোপী পৰিত্ৰাণ॥
ধৰু গিৰি মন্দৰ         দেৱ পুৰন্দৰ
যোহি কয়লি দৰ্প চূৰ।
কৰি বহু ৰঙ্গ         ঢঙ্গ কেলি কৌতুক
গোপিনী মনোৰথ পূৰ॥
দুষ্ট অৰিষ্টক         কেশী কৰি মোড়ল
ছোড়ল বত্সকু প্ৰাণ।
সো হৰি গিৰি-        বিবৰ মহ কয়লি
গোপ শিশু পৰিত্ৰাণ॥
ঐচন লীলা        দৰশি হৰি হৰিষে
তাৰল গোকুল নিশেষ।
সঙ্গে অক্ৰুৰ        চৰি ৰথে গোৱিন্দ
মধুপুৰী ভয়ো পৰৱেশ॥
সঙ্গে গোপগণ         নগৰী বেৰাৱত
গতি গম্ভীৰ গজ-ঠান।
পেখি পুৰ-ৰমণী         কৰত নয়ন ভৰি
মুখ-পঙ্কজ-মধু পান॥
সুদামাৰ ফুল         পৰিয়ে হৰি হৰিষে
ঋজু কয় কুবুজীক তনু।
পশি যাগশাল         মাৰল সেনা
ভাঙ্গল কংসক ধনু॥
দুষ্ট মুষ্টিক        মল্লসৱ মোৰল
ছোড়ল কংসক প্ৰাণ।
থাপি উগ্ৰসেন        পিতাক মাতাক
কয়লি দুখ নিৰজান॥
গুৰু সান্দীপনি        মাগল জানি
মৃতক পুত্ৰক কয়ো দান।
পুনু মধুপুৰী        প্ৰৱেশি গোৱিন্দে
জ্ঞাতিক কৰু বহু মান॥
গোপীক প্ৰেম-         ভকতি শুনি অধিকে
আকুল ভয়ো লক্ষ্মীকান্ত।
মাতি উধৱক         পঠাই গোকুলপুৰী
কয়লি গোপিনীসৱ শান্ত॥
বোলো কৰযোৰি শুন সৱ লোই।
মূঢ়ৰ দোষ ধৰবি নাহি কোই॥
বাতুল বালকে বোলয় বহু বাণী।
তাকৰ দোষ ধৰয় কোন প্ৰাণী॥
মৰষিবা জানি হামাৰ যত দোষ।
হৰি-গুণ শুনি কয়ো হৃদয় সন্তোষ॥
ক্ষেমব দোষ সাধুৰ ওহি কাম।
কহয় গোপাল বোলহু ৰাম ৰাম॥
  • সূত্ৰ॥ ভো সভাসদ, যে সকল-সুৰাসুৰ-বন্দিত-পাদ-পদ্ম; সয়ল সংসাৰ যাকৰ স্ৰজনা, যাহেৰি নামে মহা পাপীসৱ সংসাৰ নিস্তৰে, সোহি পৰমেশ্বৰ শ্ৰীশ্ৰীকৃষ্ণ দৈৱকী গৰ্ভে জনম লভিয়ে কংস ভয়ে গোকুলে গয়কহু মনুষ্য-ভাৱ দৰশিয়ে বহুবিধ লীলা কয়ল। তদনন্তৰ পুনু মথুৰাপুৰ প্ৰৱেশি কংসক মাৰি উগ্ৰসেনক ৰাজা কয়ল। পিতা মাতাক বন্ধন ছোড়ল। গুৰুগৃহে শাস্ত্ৰসৱ পঢ়ি পুনু মধুপুৰী আৱল। উগ্ৰসেনে কৃষ্ণক যুৱৰাজ কয়ল। মথুৰানগৰে বৈকুণ্ঠ-সম্পদ মিলল। শ্ৰীকৃষ্ণ মথুৰাপুৰে পৰম কৌতুকে ৰহল। তদনন্তৰে কৃষ্ণ বিয়োগে গোপীসৱ যে দুখ পাৱল, তাহেক পথিক-মুখে শুনিয়ে উধৱক পঠাই শান্ত কৰাৱল। সোহি উদ্ধৱ-সম্বাদ নাম নাট ওহি সভামধ্যে কৰব; তাহেক সাৱধানে দেখহ শুনহ।
  • (আকাশে কৰ্ণং দত্বা) সঙ্গী, কি বাদ্য বাজৈছে?
  • সঙ্গী॥ সখি, দেৱ-দুন্দুভি ভাজত।
  • সূত্ৰ॥ আহে দেৱ-দুন্দুভি বাজত! আঃ শ্ৰীকৃষ্ণ মিলল।
শ্লোক॥
প্ৰেৱেশমকৰোত্ কৃষ্ণঃ সঙ্গে বীৰোদ্ধৱস্তদা।
ছত্ৰচামৰসংযুক্তো ৰোগেশঃসহ যাদৱৈঃ॥
  • ভো সভাসদ, প্ৰথম উধৱ সাত্যকি সুনন্দ নন্দ প্ৰমুখ্যে যাদৱগণ সহিতে যৈচে সভামধ্যে শ্ৰীকৃষ্ণ প্ৰৱেশ কয়ল, তাহে দেখহ শুনহ; নিৰন্তৰে হৰিবোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ সিন্ধুৰা॥ একতাল॥
ধ্ৰুং॥
আৱে যাদৱৰাজ কয়ো পৰৱেশ।
সঙ্গে উধৱ বীৰ যাদৱ নিশেষ॥
পদ॥
ছত্ৰ চামৰ ধ্বজ যোগান অশে,।
আনন্দে ৰতন মন্দিৰে পৰৱেশ॥
তনু নৱ নীৰদ পৰিত পীতবাস।
পঙ্কজ-নয়ন বয়নে মন্দ হাস॥
মুকুট কুণ্ডল হাৰ জলকে শৰীৰে।
কহয় গোপাল হৰি-পদ শিৰে॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, ঐচন প্ৰৱেশ কয় শ্ৰীকৃষ্ণ আসনে বৈঠল। গৰ্গ প্ৰমুখ্যে ব্ৰাহ্মণসৱ আসনে বৈঠল। বৃদ্ধ যাদৱসৱ সভা মধ্যে কৃষ্ণক আদৰে ৰহল। ৰত্ন-মন্দিৰ মাজে শ্ৰীকৃষ্ণ যৈচে প্ৰাকশ কয়ল, তাহে দেখহ, শুনহ, নিৰন্তৰে হৰিবোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ শ্ৰী-মান যতি॥
ধ্ৰুং॥
মথুৰা মধুৰ আনন্দে ভৰি ৰহলি মধাই।
সকল নগৰী ছানি আনন্দ বঢ়াই॥
পদ॥
পুৰ্ণঘট প্ৰদীপ প্ৰকাশে হাটীয়াৰী।
ধ্বজ দণ্ড পতাকা তোৰণ শাৰি শাৰি॥
জয় ৰাম কৃষ্ণ জয় ঘোষে নাৰী নৰে।
বৈকুণ্ঠ-সম্পদ-সুখ মিলে ঘৰে ঘৰে॥
কনক আসন ৰত্ন মন্দিৰৰ মাজে।
কোটি মহেন্দ্ৰকো জিনি জলে যদুৰাজে॥
উপৰে প্ৰকাশে চন্দ্ৰ সম শ্বেত ছত্ৰ।
ৰত্নময় ভূষণ পৰিত পীত বস্ত্ৰ॥
প্ৰসন বদন পূৰ্ণ ইন্দু কোটি গঞ্জে।
অৰুণ চৰণ ভকতৰ ভয় ভঞ্জে॥
ৰত্নদণ্ড চামৰ প্ৰকাশে শাৰি শাৰি।
কহয় গোপাল গতি মুকুতি মুৰাৰি॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, ঐচন প্ৰকাৰে শ্ৰীকৃষ্ণ সভামধ্যে ৰহল। তদনন্তৰ গোপ-গোপী সহিতে নন্দ যশোদা যৈচে প্ৰৱেশ কয়ল, তাহেক দেখহ শুনহ, নিৰন্তৰে হৰিবোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ কানাড়া॥ পৰিতাল॥
ধ্ৰুং॥
আৱে যশোদা নন্দ কয় পৰৱেশ।
সঙ্গে চলল গোপ গোপী নিশেষ॥
পদ॥

মনোহৰ বসন ভূষণে জাতিকাৰ। কঙ্কণ কুণ্ডল মুকুট হেমহাৰ॥ সুন্দৰ বয়ন শাৰদ চান্দ ৰঞ্জে। উজ্জ্বল নয়ন কমল-দল গঞ্জে॥ মণিময় মঞ্জীৰ চৰণে কৰু ৰোল। গতি গোবিন্দ মেৰি গোপালে বোল॥

  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, ঐচন প্ৰকাৰে প্ৰৱেশকয় দাস দাসী সহিতে নন্দ যশোদা একপাশ হুয়া ৰহল। তদনন্তৰে গোপীসৱ একপাশ হুয়া ৰহল। পুনু শ্ৰীকৃষ্ণক বিয়োগে গোপীসৱ তাপিত হুয়া যৈচে বিলাপ কয়ল, তাহে দেখহ শুনহ; নিৰন্তৰে হৰিবোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ মাহুৰ ধনশ্ৰী॥ তালযতি॥
ধ্ৰুং॥

গোপিনী-প্ৰাণ কাহেনু গয়ো ৰে গোৱিন্দ। হামু পাপিনী পুনু পেখবো নাহি আৰ সোহি বদন-অৰবিন্দ॥

পদ॥
কমন ভাগ্যৱতী         ভয়ো ৰে সুপৰভাত
আজু ভেণ্টৰ মুহ-চান্দা।
উগত সুৰ দূৰ         গয়ো গোৱিন্দ
ভয়ো গোপ-বধু আন্ধা॥
আজু মথুৰাপুৰী         মিলব মহোত্সৱ
মাধৱ সাধব মান।
গোকুলক মঙ্গল         দূৰ গয়ো নাহি
বাজত বেণু বিষাণ॥
আজু যত নাগেৰী         কৰত নয়ন ভৰি
মুখ-পঙ্কজ-মধু পানা।
হামাৰি বঙ্ক বিধি         হাতে হৰল নিধি
কৃষ্ণ-কিঙ্কৰে ৰস ভাণা॥
  • সূত্ৰ॥ ঐচন প্ৰকাৰে গোপীসৱ কৃষ্ণ বিয়োগে তাপিত হুয়া কৃষ্ণ-বাক্য-সন্দেহ সুমৰি কথং কথমপি প্ৰাণ ধৰিয়ে পন্থ নিৰেখি ৰহল। সোহি সময়ে নন্দাদি গোপগণ গোকুলে মিলল। শ্ৰীকৃষ্ণ নাহি আৱত, তাহে শুনি মূৰুচি পৰল। পুনঃ সন্ধুক্ষণ হুয়া হেঠ মাথে ৰহল।
গীত॥ ৰাগ কেদাৰ।
ৰাম-পদ নেহাৰি        ৰঙ্গে ব্ৰজনাৰী
আনন্দে আকুল মন।
তেজি মধুপুৰী         আৱব বহুৰি
পেখবো চান্দ বয়ন॥
মিলল গোপগণ         নাসিলা নাৰায়ণ
শনলা যখন কাণে।
মুৰুচি পৰল        চেতন হৰল
মৰল গোপিনী প্ৰাণে॥
সন্ধুকী গোপীগণ        তাৱে তনু মন
সুমৰি কানুক নেহা।
মলিন বদন        ৰসন ভূষণ
কৃশ পৰিল দেহা॥
হৰিৰ শোক-দুখ        সাগৰে মজল
নিমিষে বৰিষ যাই।
মাধৱৰ পদ-         ৰেণু শিৰে ধৰি
দীন গোপালে গাই॥
  • সূত্ৰ॥ কৃষ্ণৰ শোকে দুখ-সাগৰে মজল। এক দিৱস বৰিষ সম যাৱত, বসন ভূষণ বিলাস সৱ তেজল। গোপীসৱ নিশি নিদ্ৰা নাহিকয়। দিৱসে দিশসৱ প্ৰসন নাহি দেখয়ে। ওহি দুখে গোপীসৱ যৈচে বালাপ কয়ল তাহে দেখহ শুনহ নিৰন্তৰে হৰি বোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ শ্ৰী।
ধ্ৰুং॥
গোকুল আজু গোপাল বিনে তয়ো অন্ধিয়াৰী।
উগত সূৰ দূৰ গয়ো ৰে মূৰাৰি॥
পদ॥
হামাৰি জীৱন দূৰ গয়ো ৰে গোৱিন্দ।
নয়নে নেদেখো আৰ পদ-অৰবিন্দ॥
ৰবি বিনে দিন নোহে জল বিনে মীন।
হৰি বিনে গোপীৰ জীৱন ভেল খীণ॥
ধৰণী লুটিয়া গোপী ফোঁকাৰে সঘন।
কহয় মাধৱ গতি নন্দেৰ নন্দন॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, ঐচন প্ৰকাৰে গোপীসৱ পৰম তাপে তাপিত হুয়া ৰহল। তদন্তৰ শ্ৰীকৃষ্ণ সভা মধ্যে দূত পঠাি পথিক মতাৱল।
  • দূত॥ আহে পথিক, তোহো শ্ৰীকৃষ্ণ সমীপে চলহ।
গীত॥ ৰাগ কানাড়-মান॥ পৰিতাল॥
ধ্ৰং॥
আৱত পথিক ৰাজ-সমাজে।
মিলল ৰঙ্গ হৃদয়ৰ মাজে॥
পদ॥
গাৱে বঘম্বৰ ভিক্ষুক কাছ।
প্ৰবেশি সভা লগাৱল নাচ॥
পাৱব বিভু দূৰ হৈব দুখ।
পেখবো কৃষ্ণক কমল মুখ॥
  • সূত্ৰ॥ ওহি বুলি ভিক্ষুক কৃষ্ণক আগু প্ৰণামকয় কৰযোৰি ৰহল। পেখি শ্ৰীকৃষ্ণ পুছয়ে লাগল।
  • শ্ৰীকৃষ্ণ॥ আহে পথিক, অঃ হামাৰ পোষ্টা পিতা-মাতা নন্দ-যশোদাৰ কুশল-বাত কহ। গোপীসৱ হামাৰ পৰম প্ৰিয়তম; তাৰাসৱৰ কুশল কহ।
  • সূত্ৰ॥ এহি বুলি শ্ৰীকৃষ্ণ মৌনে ৰহল।
  • পথিক॥ আহে শ্ৰীকৃষ্ণ, তুহু দেৱক দেৱতা, পৰম ঈশ্বৰ; আপুনি সৰ্ব্বজান, গোকুলবাসীৰ দুখ কি কহব? হে নাথ, তোহাক বিযোগে দিৱসে যুগ শত যাই। শৰীৰ সৱ কৃশ ভেল। অন্ন-ভোজন ছাৰল। পৰম প্ৰেমে বিহ্বল হুয়া বৃন্দাৱনে বিচাৰকয় ভ্ৰময়। নন্দ-যশোদাক দুখ কি কহব! ৰয়নী দিবসে নয়নে লোতক ছেদ নাহি। ৰজনী প্ৰভাতে গোপীৰ গৃহে গৃহে বিচাৰি বেৰাৱয়। আহে গোপীসৱ, হামাৰ প্ৰাণ-পুত্ৰ কৃষ্ণ কতিহো গেল ওহি বুলি মূৰুছি পৰয়।
  • সূত্ৰ॥ ওহি বুলি পথিক মৌন ভেল। শ্ৰীকৃষ্ণ উধৱক হাতে পথিকক বহু বিত দিয়াৱল। তদনন্তৰ নন্দ-যশোদাৰ পৰম প্ৰেম, গাপীসৱৰ বিৰহ দুখ শুনিয়ে শ্ৰীকৃষ্ণ পৰম বিহ্বল হুয়া হৃদয় ধৰয় নাহি পাৰল। কমল-নয়ন ভৰি লোতক জুৰয় লাগল। সভামধ্যে ৰহয় নাহি পাৰল। অন্তেষপুৰ প্ৰৱেশিকহু উধৱক হাতে ধৰি বোলয়ে লাগল।
  • শ্ৰীকৃষ্ণ॥ হে উধৱ, তুহু আমাৰ পৰম প্ৰিয়তম। তুহু পৰম পণ্ডিত, হামাৰ ৰহস্য-কাজ সাধহ। তুমি সত্বৰে গোকুল চলহ। হামাৰ পিতা-মাতা নন্দ-যশোদাক প্ৰবোধ কৰহ। গোপী-সৱক শান্ত কৰ গিয়া। হামাৰ বিৰহে গোপী যে দুখ পাৱয় তাহে শুনহ।
গীত॥ ৰাগ-কৌ॥
ধ্ৰুং॥
শুনৰে শুন বন্ধু উধৱ হে
মেৰি সুমৰি গোকুল মন দহে।
গোপী আকুল হামু বিৰহে॥
পদ॥
সুমৰি সুমৰি মন         ঝুৰয় ঘনে ঘন
ধৰিতে নপাৰো হিৱ ৰে।
হামাত নিতে নিত         সুম্পি প্ৰাণ-চিত
সয়ল গোপিনী ধৰে জীৱ ৰে॥
পুত্ৰ পৰিয়াৰ        ছাৰল নিৰন্তৰ
হামাত কয় পতি-আশা।
মাধৱ দাস দীন        কহয় ভকতি-হীন
হঞো হৰি-দাসকু দাসা।
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, ওহি বুলি শ্ৰীকৃষ্ণ প্ৰেমে পত্ৰ লিখি উধৱক হাতে দেলহ। আপুনাৰ বসন ভূষণ সাৰূপ্য নিয়োজন কয়ল। সোহি সময়ে গোপীৰ প্ৰেম-ভকতি সুমৰি বিহ্বল হুয়া শ্ৰীকৃষ্ণ উধৱক হাতে ধৰি যে বোলয়ে লাগল, তা দেখহ শুনহ; নিৰন্তৰে হৰি বোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ ভূপালি॥ মান একতালি॥
ধ্ৰুং॥
বিৰহে আকুল গোপী হামাক নিমিত্ত।
জুৰে নয়নক নীৰ থিৰ নোহে চিত্ত॥
পদ॥
মাধৱ কহয় উধৱ ধৰি হাত।
কহ মোহে গোপিনীক সন্দেশ বাত॥
জানয়ে নাহি গোপী মোহি বিনে আন।
দেহু বোধ উধৱ গোপীক বহু প্ৰাণ॥
তাল চুটা॥
ধ্ৰুং॥
নাহি সুহৃদ মোহে গোপিনী সমান।
তাহেৰ দুখ শুনি চুণ্টে মেৰি প্ৰাণ॥
পদ॥
এ উধৱ চল গোকুলক লাই।
সুমৰিতে মোহে গোপিনীক জীৱ যাই॥
হামাকু শপত শান্ত কৰু ব্ৰজনাৰী।
বোলিতে কমল-নয়নে ঝুৰে বাৰি॥
খৰমান॥
ধ্ৰুং॥
নাৱে নয়নে নিন্দ নাহি অন্নপান।
হা হৰি বুলিতে তেজই যৈচে প্ৰাণ॥
পদ॥
মোহে চৰণ ধৰি ঝুৰে নীৰ।
তাহেৰ দুখ শুনি চিত্ত নোহে থিৰ॥
এ উধৱ বন্ধু শুন গোপিনীক দুখ।
তনু-মন ঝামৰ মলিন ভেলি মুখ॥
কহবি বিনয় বাণী গোপিনীক আগে।
কয়লহু বশ্য মোহে প্ৰেম-অনুৰাগে॥
নাহি ছাড়হো সখি তাহেৰ সন্নিত।
তাপ তেজহু অৱ থিৰ কৰু চিত॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, দেখু দেখু, কৃষ্ণক আদেশ শুনি উধৱ ততকালে উঠিকহু কৰযোৰি প্ৰদখিণে প্ৰণিপাতে নমস্কাৰ কয়ল। হাতে পদধুলি তুলি মাখল। পুনঃ নমস্কাৰ কয় কৃষ্ম-চৰণ হৃদয়ে ধৰি ৰথে চৰি যৈছে গোকুলে চলল তাহে দেখহ; শুনহ নিৰন্তৰে হৰিবোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ কামোদ॥ তাল চুটা॥
উধৱ চৰিয়া ৰথে        চলিলা ব্ৰজৰ পথে
হৰি স্মৰি হৰিষ মনত।
নজানিল মহামানী         ঘোৰাসে লৈ গৈল টানি
গোপপুৰে প্ৰৱেশি ৰথত॥
শুনিলা বংশীৰ ধ্বনি        তম্বুল শৱদ ছানি
এৰ নেৰ মথে দধি ঘোল।
গোকুল নগৰী ছানি        শুনি ৰাম কৃষ্ণ ধ্বনি
দীন গোপাল মূঢ়ে বোল॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, দেখু দেখু ঐচন প্ৰকাৰে উদ্ধৱ গোকুলে প্ৰৱেশ হয়কহু ৰাজপথে চলিতে বহুবিধ মহোত্সৱ দেখল। ধেনু বৃষ বত্সসৱ দেখল। গোপ-গোপীসৱ বস্ত্ৰ অলঙ্কাৰে সালঙ্কৃত হয়কহু প্ৰেম-ভাৱে হৰি-গুণ-গীত গাইতেছে। ঘৰে ঘৰে অসংখ্য প্ৰদীপ অগৰু ধূপৰ গন্ধে নগৰ সুবাসিত কৰে, অসংখ্য গৰুৰ পদধূলি পন্থাবৃত হুয়া আছে। সোহি সময়ে উদ্ধৱ নন্দৰ দ্বাৰে প্ৰবেশ ভেল। নন্দে উদ্ধৱক পৰম সাদৰে আলিঙ্গি ধৰিএ গৃহে আনিকহু বিষ্ণুবুদ্ধি বহুবিধ পূজা কয়ল। যড়ৰস পঞ্চমৃতে ভোজন কৰাৱল। শয়নক লাগি সুৱৰ্ণ খাট দেলহ। উদ্ধৱৰ শ্ৰম দূৰ ভেল দেখি নন্দ পৰম সাদৰে ৰাম-কৃষ্ণৰ বাত পুছয়ে লাগল।
গীত॥ ৰাগ॥ সুহাই॥
ধ্ৰুং॥
পুছয় নন্দে আনন্দে আতি।
প্ৰৱেশিয়া মধূপুৰ        মাৰি বৈৰী কংসাসুৰ
সুখে কি আছন্ত পালি জ্ঞাতি॥
পদ॥
এ কুঞ্জ নিকুঞ্জ বন        গিৰিবৰ গোবৰ্দ্ধন
কালিন্দী-পুলিন গোপ গৰু।
মোহৰ পালন ধন         বুলি প্ৰভু নাৰায়ণ
স্মৰা কি ভকত-কল্পতৰু॥
শুনহ উদ্ধৱ প্ৰাণ         আৰ কি আহ্মাৰ থান
বাৰেক মিলৰ প্ৰাণ হৰি।
দেখি দূৰ হৈবে দুখ         সুন্দৰ কমল মুখ
আনন্দে দেখবো নেত্ৰ ভৰি॥
  • সূত্ৰ॥ পুনঃনন্দ উদ্ধৱক সম্বুধি বোলয়ে লাগল।
  • নন্দ॥ হে উদ্ধৱ, শ্ৰীকৃষ্ণ যেন প্ৰাণবন্ধু তাহে শুনহ। মখ-ভঙ্গ খঙ্গে ইন্দ্ৰে বাত-বৃষ্টি কয়ল, তাহাত আমাক ৰাখল; বন-বহ্নিত ৰক্ষা কয়ল; অঘ বক ধেনুক পূতনা আনো বহু বিধ ভয় হন্তে ৰক্ষা কৰৈছে।
  • সূত্ৰ॥ ওহি বুলি নন্দে গদগদ বাক্যে প্ৰেমে কণ্ঠ নিৰোধন হুয়া মৌনে বহল। তদনন্তৰ যশোৱা কৃষ্ণৰ চৰিত্ৰ শুনিয়ে পৰম আকুল হুয়া বিলাপ কৰিতে লাগল।
গীত॥ ৰাগ শ্ৰী॥
ধ্ৰুং॥
যশোৱা সুমৰি হৰিৰ গুণ আকুলিত মনে।
পুলকিত তনু নীৰ ঝুৰয় নয়নে॥
পদ॥
হৰি হৰি প্ৰাণ-পুত্ৰ গৈল পৰিহৰি।
আশাতেসে আছো কথমপি প্ৰাণ ধৰি॥
মোৰ জীৱ ধন পুত্ৰ নাহিকে অঙ্গনে।
কহয় গোপাল গতি মাধৱ-চৰণে॥
  • সূত্ৰ॥ পুনঃ যশোৱা উদ্ধৱক আগে কৃষ্ণ-গুণ সুমৰি বিলাপ কৰিতে লাগল।
  • যশোৱা- হে উদ্ধৱ, ওহি গৃহ আঙ্গিনা কৃষ্ণ বিনে শূন্য ভেল। একো গৃহ-কৃত্য কৰিতে নাহি পাৰি। ওহি বৃন্দাবন ব্ৰজ-পুৰ ছন্ন ভেল। হা হা উদ্ধৱ, কি কহবো! হামাক কোন অপৰাধে তেজল! সে সুনাসা মুখ বাহু বক্ষস্থল আৱৰ নাহি পেখৱ?
  • সূত্ৰ॥ পুনঃ যশোমতি উদ্ধৱক আগে কৃষ্ণক বাত পুছয়ে লাগল।
গীত॥ ৰাগ॥ গৌৰী॥
ধ্ৰুং॥
পুছত ঘন        চান্দ-বয়ন
সুমৰি যশোৱা মাই।
উদ্ধৱ কহ        হামাৰ বিৰহ
তাপে তনু মিলাই॥
পদ॥
হামু অভাগী        নাহি পেখবো
সোহি প্ৰাণ-মধাই।
পৰাণ নৰহে        কানুৰ বিৰহে
গিৰি বৃন্দাৱন চাই॥
কুটিল অলক        তিলক নাসিকা
অৰুণ অধৰে শোহে।
সুবলিত ভুজ        বাহু বক্ষঃস্থল
সুমৰিতে মন মোহে॥
  • সূত্ৰ॥ ঐচন প্ৰকাৰে নন্দ যশোদা কৃষ্ণগুণ বৰ্ণাইতে পৰম প্ৰেমে বাক্য গদ গদ মৌনে ৰহল। তদনন্তৰে উদ্ধৱ যৈচে পম সাদৰে প্ৰবোধ কয়ল, তাহেক দেখহ শুনহ; নিৰন্তৰে হৰিবোল হৰিবোল।
  • উদ্ধৱ॥ হে নন্দ, হে যশোদা, তোৰাসৱ জগত-পূজ্য ভেলা। শ্ৰীকৃষ্ণত তোহাৰ পৰম প্ৰেম ভকতি ভেল দেখিয়া পৰম সন্তোষ ভেলোঁ। ওহি কৃষ্ণত পুত্ৰ-বুধি দূৰ কৰহ। ওহি শ্ৰীকৃষ্ণ যৈচে পৰম দেৱতা, তাহে শুনহ। জগতৰ পৰম কাৰণ, যাহেৰ নাম স্মৰণ মাত্ৰে পতিত পাতকীসৱ নিস্তাৰ হয়, ওহি কৃষ্ণক অন্তকালে যোহি স্মৰে, সোহি কৃষ্ণক ৰূপ পাৱয়; ততকালে বিমানে বৈকুণ্ঠে চলয়। অঃ আহে যশোদা, তোহাৰ মনে পৰয় নাহি-মৃতিকা-ভোজন সময়ে ওহি কৃষ্ণৰ উদৰে চৈধয় ভুবন পেখল, লৱণু, খাইবাৰ পদে তুহু উৰলে বান্ধিতে লাগল, গৃহৰ যত যৰী বান্দিতে নাহি জোৰয়, ইহাক মনে পৰয় নাহি? আহে নন্দ, তোহো কৈছে বিছোৰল যে সময়ে মথুৰা প্ৰৱেশি ৰজকক মাথা চৱৰে চিণ্ডল, বেশকাৰক সাৰূপ্য দেলহ, কুজীক ঋজু কয়ল, তিনি তালমান ধনু ভাঙ্গল, কুৱলয় চাণুৰ মুষ্টিক কংস নিপাতল। ইহাক জানি কৃষ্ণক পুত্ৰ-বুধি ছাৰহ।
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, ওহি বুলি উদ্ধৱ মৌনে ৰহল। নন্দ যশোদাৰ পৰম প্ৰেম ভকতি দেখি উদ্ধৱ বিস্ময় ভেল। সুবৰ্ণ খাটত শয়ন কৰল। সোহি সময়ে ৰজনী প্ৰভাত জানি গোপীসৱ শয্যা হন্তে উঠি চতাল গৃহ মাঞ্জি প্ৰদীপসৱ লগাই অনুৰাগে কৃষ্ণ-গুণ গাই দধি মথিতে লাগল যৈচে তাহে দেখহ শুনহ; নিৰন্তৰে হৰি বোল হৰি বোল।
গীত॥ ৰাগ॥ তুৰ বসন্ত॥
ধ্ৰুং॥
মাইসৱে মথন মথে ৰাম হৰি-পদে কৰি ৰতি।
আতি অনুৰাগে মাধৱৰ পাৱে নচাৰে প্ৰেম ভকতি॥
পদ॥
প্ৰদীপৰ কান্তি         তনু জলে আতি
ৰত্নময় অলঙ্কাৰ।
মকৰ কুণ্ডল         কৰে জলমল
উৰে সাতসৰী হাৰ॥
কত ধ্যান কৰি         পৰম সাদৰি
চৰণে চাপিয়া কোল।
প্ৰেমে হুয়া ভোল         নাহি মাত-বোল
দীন গোপালে বোল॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, গোপীসৱ গৃহ হন্তে বাজ ভেল। ৰাজ-পথে ওলাই নন্দৰ দ্বাৰে সুৱৰ্ণ ৰথ পেখি অন্যোঅন্যে যে বোলয় লাগল তা দেখহ শুনহ; নিৰন্তৰে হৰিবোল, হৰিবোল।
  • গোপী॥ হে সখীসৱ, নন্দ-মন্দিৰে কৃষ্ণ আৱল।
  • অপৰ গোপী॥ আহে সখী, কৃষ্ণ নাহি আৱত ওহি যে হামু জানল। হামাৰ প্ৰাণকৃষ্ণক মধুপুৰী লৈয়া গেল। সোহি কংস-দূত অক্ৰুৰ আপুন স্বামী কংসক মৰাৱল। তাহেৰ পিণ্ড দিতে হামাৰ মাংস কাটি নিতে আৱল এহি পৰম ক্ৰুৰ।
  • সূত্ৰ॥ ওহি বোলি গোপীসৱ অক্ৰুৰক ডাকি গাৰি দিতেছে। সোহি সময়ে নিত্য সমৰ্পিয়া যমুনা-তীৰ হন্তে আসিতে উদ্ধৱক পেখল। দূৰতে কৃষ্ণ মানি সলজিত ভেল। যৈচে অন্যোঅন্যে বোলয় লাগল তাহে দেখহ শুনহ; নিৰন্তৰে হৰিবোল, হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ॥ গৌৰী॥
ধ্ৰুং॥
পেখি উদ্ধৱক        কৃষ্ণ অনুমানি
সলজিত গোপবাল।
দেখি সখীগণ        ইটো কোন জন
গলে নৱ পদ্ম-মালা॥
পদ॥
তনু নৱ ঘন        ৰতন ভুষণ
কৃষ্ণৰ সমান জলে।
হসিত বয়ন        কমল নয়ন
দিব্য বনমালা গলে॥
পাচে চাপি পাশ         জানি হৰি-দাস
হুয়া অৱনত আতি।
মাতি বিৰলত        গোপীগণ যত
বসিলা সমাজ পাতি॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, গোপীসৱ বিৰল থানে সভা পাতি উদ্ধৱত কৃষ্ণৰ বাত পুছয়ে লাগল।
  • গোপী॥ হে উদ্ধৱ, তোহো কৃষ্ণৰ মুখ্য সেৱক, হামু জানল। তোহাক পিতাক মাতাক পাশে পঠাৱল। বন্ধু বান্ধৱক স্নেহ মুনি-সৱৰো দুস্তেজ; জানো তুহু কৃষ্ণৰ বাত সন্দেহ আনৈছ। হামাক কৃষ্ণৰ মনে কি সুমৰয়ে? অঃ সখীসৱ, হামাত কৃষ্ণৰ কোন প্ৰয়োজন থিক? যৈচে পুষ্পক চুম্বি ভ্ৰমৰে তেজয়, ভুঞ্জি খাই অতিথি গৃহ চাৰয়, নাৰীৰ মনে তৃপিতি নাহি হৈতে যৈচে উপপতি তেজয়, তদ্বত্ হামাকু তেজল।
  • সূত্ৰ॥ ওহি বুলিতে গোপীসৱ প্ৰেমে বিহ্বল হুয়া উদ্ধৱক আগে যে বোলল তা দেখহ শুনহ। নিৰন্তৰে হৰিবোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ॥ কল্যাণ॥
ধ্ৰুং॥
এ উদ্ধৱ বন্ধু মধুপৰী ৰহল মুৰাৰু
কাহে নাহেৰি ৰহব অৱ জীৱন
বন ভয়ো ভৱন হামাৰু॥
পদ॥
যাহে বিয়োগে আগি অঙ্গ তাৱয়
তিল একু ৰহয় নাপাৰি।
সোহি ব্ৰজসূৰ দুৰ গয়ো গোৱিন্দ
দিশ দশ দিৱসে আন্ধাৰি॥
হয়ো মৰণ ওহি সোহি হৰি চৰণকু
বিছুৰি ৰহয় নাপাই।
দেখত কালিন্দী গিৰি বিৰিন্দৱন
তনু মন দহয় সদায়॥
ব্ৰজ-জন-জীৱন বহুৰি নাহি আৱত
হামাকু কৰত অনাথা।
গোপিনীক প্ৰেম পৰশি নীৰ জুৰয়ে
শঙ্কৰ কহ গুণ-গাথা॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, গোপীসৱ প্ৰেমে লত্ত হুয়া কান্দি কান্দি পুছয়।
  • গোপী॥ হে উদ্ধৱ, প্ৰাণবন্ধু কৃষ্ণক আৱৰ পেখবো? ব্ৰজসূৰ প্ৰাণকৃষ্ণ কি পুনু মিলব? হামু কথমপি প্ৰাণ ধৰৈছি।
  • সূত্ৰ॥ ওহি বুলি গোপীসৱ কৃষ্ণ-গুণ বৰ্ণাইতে প্ৰেমে মত্ত হুয়া পতি পুত্ৰ গৃহ শৰীৰকো বিছুৰল। কৃষ্ণৰ সঙ্গমক মনে ধ্যান কৰিতেছে। সোহি সময়ে ভ্ৰমৰক পেখল। ওহি কৃষ্ণ-দূত মানি ভ্ৰমৰত লগাই উদ্ধৱক যে বোলল তাহে দেখহ শুনহ; নিৰন্তৰে হৰিবোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ শ্ৰীগান্ধাৰ॥ তাল যতি॥
ধ্ৰুং॥
আহে শুন মধুকৰ হে
বুজলোহো তোহাৰ অভিপ্ৰায়।
হামাৰি পাশক দূত কৰি তোক ষটপদ ৰে
জনালো পঠাল মধাই॥
পদ॥
তোহাৰি কানুৰ সঙ্গে         পিৰীতি নকৰে হামু হে
কপটী যাহেৰ সম নাই।
তই যেন মধুকৰ         পৰম দাৰুণ-চিত ৰে
পুষ্প চুম্বি নোসোধ দুনাই॥
সতিনীৰ কুচৰ        কুঙ্কুম ছোৰত তোৰ হে
পৰশিবি নাহি মেৰি পাই।
গোপিনীক প্ৰেম        ভকতি-ৰসে আকুল ৰে
দীন গোপালে গুণ গাই॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, দেখু দেখু গোপীসৱ পুনঃ ভ্ৰমৰক সুম্বুধি বোলয়ে লাগল।
  • গোপী॥ আহে ভ্ৰমৰ, তুহু যাহেৰ দূত হামু জানল। তোহাৰ কৃষ্ণৰ কথা কহবি নাহি। হামু শুনয়ে নাহি। সোহি কৃষ্ণৰ কথা পৰম দাৰুণ। ইয়াক যি কৰ্ণ পাতি শুনিয়ে ধৰ্ম্ম অৰ্থ কাম মোক্ষ বন্ধু বান্ধৱৰ সঙ্গে বিযোগ কৰায়ে। ঐচন কৃষ্ণৰ কথা কহবি নাহি।
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, ওহি বুলি গোপীসৱ ভ্ৰমৰক এৰি উদ্ধৱত পুছয়ে লাগল, তাহে দেখহ শুনহ; নিৰন্তৰে হৰিবোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ তুৰ বসন্ত॥ তাল যতি॥
ধ্ৰুং॥
কহৰে উদ্ধৱ কহ        প্ৰাণেৰ বান্ধৱ হে
প্ৰাণ-কৃষ্ণ কবে আৱে।
পুছয়ে গোপী        প্ৰেমে আকুল ভাৱে
নাহি চেতন গাৱে॥
পদ॥
বাছুৰি ধ্বনি শুনি গোবত্স পেখি।
লাগে আগি গাৱে উদ্ধৱ সখি॥
কালিন্দী দেখি শোকে ফুটয় বুক।
এথায়ে খেলাইছিল সে চান্দ মুখ॥
হাৰিল নয়ন সুখ॥
বিৰিন্দাৱন বৈৰী হামাৰি ভেলি।
পেখিতে নাবিছোৰো গোপাল-কেলি।
ধ্বজ বজ্ৰ যৱ পঙ্কজ চাই।
তথায়ে কান্দো হামু লোটায়া কাই॥
গুণ গোবিন্দ গাই॥
কৃষ্ণ-কিঙ্কৰ শঙ্কৰ ভাণ॥
হৰিক হৃদয়ে জান॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সমাজিক লোক, পুনঃ গোপী যে বোলয়ে লাগল তা শুনহ।
  • গোপী॥ হে উদ্ধৱ, ওহি কৃষ্ণৰ কথা পৰম দাৰুণ। ৰাম অৱতাৰে শূৰ্পনখী কামভাৱে ভজিতে আৱল; তাহেৰ নাসা ছেদ কয়ল। বামন ৰূপে বলিৰ ত্ৰৈলোক্য দান লৈয়া পাতালে পঠাৱল। ওহি কৃষ্ণ পৰম ক্ৰুৰ। ইহা নাজানি হামু তাহেৰ সঙ্গে প্ৰেম বঢ়াৱল। যৈচে কৃষ্ণসাৰ হৰিণৰ ঘৰিণীসৱ ব্যাধৰ গীত শুনিয়ে মোহিত হুয়া সমীপ আৱে, তাহেৰ শৰ-ঘাৱে বহু পীড়া পাৱয়, হামুসৱ ওহি কৃষ্ণৰ নখ-ঘাৱে বহু পীড়ী বাৱল। পতি পুত্ৰ বিষয় ছাড়ল। তভো হামাক চাৰি মধুপুৰী গেল। সোহি কৃষ্ণৰ কথা হামু শুনয়ে নাহি।
গীত॥ ৰাগ অহিৰ॥ তাল যতি॥
ধ্ৰুং॥
গোৱিন্দ-গুণ মন লাগি।
সুমৰিতে তনু জ্বলে আগি॥
পদ॥
মধুপুৰী মাধৱ পীউ।
কৈছে ধৰবোঁ অৱ জীউ॥
নিশিসৱ বঞ্চল জাগি।
ভেলি মাধৱ ৰধ-ভাগী॥
মান॥ একতালি॥
ধ্ৰুং॥
কৈছে কেশৱ পুনু পাই।
দুখ বিমোচন         ৰাজীৱ লোচন
চৰণ নাহেৰি জীৱ যাই॥
পদ॥
উদ্ধৱ বন্ধু        মধুপুৰী প্ৰাণ হামাৰি
জীৱন হামাৰি।
যদুপুৰী পাৱল        পুনু নাৱল
কত সহবি বিৰহ কুমাৰী॥
কহ মোহে কানুক বাতে।
নন্দ নন্দন পুনু         আৱব গোপপুৰী
পৰশি জীয়াৱব হাতে॥
তাল চুটা॥
ধ্ৰুং॥

কহ মোহে উদ্ধৱ জীউ। কৈছে ছাৰল গোষ্ট কৃষ্ণ প্ৰাণ-জীউ॥

পদ॥
পতি সুত সুহৃদ সবাহু অভিলাস।
ছোৰি কয়লোঁ কৃষ্ণ-চৰণকু আশ॥
তবহোঁ ৰহল মেৰি বন্ধু মধুপুৰী।
নিকৰুণ কানু নাৱে অবহু বহুৰি॥
ব্ৰজকু জীৱন ধন নন্দকুমাৰ।
বিছুৰল পূৰবক সুনেহ হামাৰ॥
কৈছে ধৰব অব ব্ৰজবধু প্ৰাণ।
কৃষ্ণ কিঙ্কৰ ৰস শঙ্কৰ ভাণ॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, দেখু দেখু পুনঃ গোপীসৱ প্ৰেমে পীড়িত হুয়া যৈচে উদ্ধৱত পুছয়ে লাগল, তাহেক দেখহ শুনহ; নিৰন্তৰে হৰিবোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ সুহাই॥
ধ্ৰুং॥
প্ৰাণ মোৰ বিচুৰি জীৱ মোৰ তেজিয়া
নযাই কাহে লাগি।
উদ্ধৱ হৰি বিনে জীঞহো অভাগী।
পদ॥
দহয় বিৰহানল প্ৰাণে।
উদ্ধৱ জুৰাইব অধৰ-মধু দানে॥
পদ-যুগ কুচ মহ থাপি।
আউৰ কি ধৰবো বুকে চাপি॥
কণ্ঠে আলিঙ্গিয়া বাহু মেলি।
কৰবো আৱৰ ৰাস-কেলি॥
কহয় গোপাল মতিহীনা।
গোপী-প্ৰাণ ৰহে নাহি নন্দ-সুত বিনা॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, গোপীসৱৰ পৰম প্ৰেম-ভকতি দেখি উদ্ধৱ কৃষ্ণ-বাক্য-সন্দেশে যৈচে শান্ত কৰাৱল, তাহে দেখহ শুনহ; নিৰন্তৰে হৰিবোল হৰিবোল।
  • উদ্ধৱ॥ আহে গোপীসৱ, তুহু পৰম ভাগ্যৱতী, লোকৰ পূজিত ভেলা, ঈশ্বৰ কৃষ্ণৰ চৰণে যিহেতু একান্ত চিত্ত নিবেশল। তোৰা সমৱক কৃষ্ণে যে বুলি পঠাৱল, তা শুন-তুহু বিৰহ তাপ ছাড়হ, হামু জগতক আত্মা, তোহাৰ আমাৰ কতিহু বিয়োগ নাহি। যৈচে জল বাউ আকাশ জগত-ব্যাপক, হামু সোহিমত ওহি জগত আপুনি স্ৰজো, আপুনি পালো, আপুনি সংহৰো, দোষ-গুণে বাৱয়ে নাহি; হামু পৰম নিৰ্ম্মল। ইহা জানি তাপ ছাড়হ।
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, ওহি শুনি পুনঃ গোপী যে বোলল তাহে শুনহ।
  • গাপী॥ হে উদ্ধৱ, ওহি যব সত্য হয় হামাকু কৈছে ছাড়ল?
  • উদ্ধৱ॥ আহে গোপীসৱ শ্ৰীকৃষ্ণৰ বাত শুনহ-হে সখীসৱ, সততে দৰশনে প্ৰেম টুটুয়, ওহি নিমিত্তে বিদূৰ ভেলোহো। দেখিতে নাপাই হামাক তোৰাসৱৰ মনে সততে সুমৰোক। ইহা জানি হামাক অসূয়া কৰবি নাহি।
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, ওহি শুনি গোপীসৱ কিঞ্চিত কটাক্ষে বোলয়ে লাগল।
  • গোপী-হে উদ্ধৱ হামু কি যোগিনী, হামাক জ্ঞান কহি পঠাৱল। ইহাক হামু শুনয়ে নাহি। তোহাৰ পৰম সুন্দৰ ৰূপ যৱে নাহি পেখো হামু কৈছে প্ৰাণ ধৰব?
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, ওহি বুলি গোপীসৱ যৈচে বিলাপ কয় লাগল তাহে দেখহ শুনহ; নিৰন্তৰ হৰিবোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ ভাটীয়ালি॥ মান পৰিতাল॥
ধ্ৰুং॥
শুনহে উদ্ধৱ প্ৰাণ জীৱ মেৰি যাই।
কহতু গোকুলে কানু মিলব দুনাই॥
পদ॥
নহয়ে দেখিবো চান্দ-মুখ একবাৰ।
তেবেসে সাফল সখি জীৱন আহ্মাৰ॥
নুহি ওহি দহে দেহা বিৰহ-অনলে।
কহবি উদ্ধৱ কৃষ্ণ-চৰণ-কমলে॥
শ্ৰৱণে নুশুনো আন নভাসে নয়নে।
হা শ্যাম শ্যাম শ্যাম ফোকাৰে বয়নে॥
সুমৰি সুনেহা দেহা ধৰণ নযাই।
দিন টুটে প্ৰাণ চুটে ক্ষেণে যুগ যাই॥
কান্দিতে ৰহল গোপী সৱ দুখ মনে।
কহয় গোপাল গতি মাধৱ-চৰণে॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, দেখ, দেখ, পুনঃ গোপীসৱ উদ্ধৱক সাদৰ কৰি পুছয়ে লাগল।
  • গোপী॥ আহে উদ্ধৱ, প্ৰাণ-কৃষ্ণ কি গুৰু গৃহ হন্তে পঢ়ি আৱল? সোহি দৈৱকী-নন্দন, অগতিৰ গতি মথুৰা নগৰে কুশলে থিক? হামু কিঙ্কৰীসৱক কোন সময়ে কৃষ্ণে কি সুমৰয়?
  • সূত্ৰ॥ ওহি শুনি আৱৰ গোপী বোল।
  • গোপী॥ আহে সখী তুহু বৰি আবুদ্ধি। ই কতা উদ্ধৱত কি পুছহ? কংস-ভয়ে বঞ্চিতে পুৰী পাৱয়ে নাহি, সে নিমিত্তে নন্দ-ঘৰে বঞ্চল। সোহি শত্ৰু মাৰি তাহেৰ ৰাজ-ভাৰ পাৱল। পিতাক মাতাক সমীপ পাৱল, অনেক ৰাজকন্যাসৱ বিবাহ কৰব, হামাত কোন প্ৰয়োজন থিক?
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক, ওহি বুলি গোপীসৱ প্ৰেমে বিহ্বল হুয়া আৰ্ত্তৰাৱে যৈচে ক্ৰন্দন কৰিতে লাগল তাহে দেখহ শুনহ, নিৰন্তৰে হৰি বোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ-শ্ৰী॥
ধ্ৰুং॥
গোপিনী বিকলী হৰিৰ দুখে আকুলিত হিয়া।
গোবিন্দ মাধৱ বুলি কান্দে গেৰি দিয়া॥
পদ॥
দহয় বিৰহানলে প্ৰাণ টুটি যাই।
অধৰ অমৃত দিয়া ৰাখসি মধাই॥
মুৰুচি পৰয়ে দিশ দেখু অন্ধিয়াৰি।
কহয় গোপাল গতি মুকুতি মুৰাৰি॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, ক্ৰন্দন এৰি গোপীসৱ অন্যোঅন্যে কহয়ে লাগল।
  • গোপী॥ আহে সখীসৱ, ওহি কৃষ্ণ পূৰ্ণকাম, হামু বনচাৰী, আনো ৰাজকন্যাসৱ; লক্ষ্মীৰ স্বামী ইহাত কোন প্ৰয়োজন থিক?
  • সূত্ৰ॥ অঃ আউৰ গোপী বোল।
  • গোপী॥ হে উদ্ধৱ, কৃষ্ণ কি ওহি বৃন্দাবন, ওহি গিৰিবৰ, ওহি যমুনা নদী, গো ৱত্সসৱ প্ৰাণকৃষ্ণে মনে কি সুমৰয়ে?
  • সূত্ৰ॥ আউৰ গোপী বোল।
  • গোপী॥ হে উদ্ধৱ, ওহি কুঞ্জ-নিকুঞ্জ বনে হামু সৱ সহিতে যে ৰাসকেলি কয়ল তাহে কৃষ্ণৰ মনে কি পৰয়? হামু সৱ কৃষ্ণ বিহনে যৈচে দুখ পাৱল, হে উদ্ধৱ, তা কি কহব?
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, ওহি বুলি উদ্ধৱক আগে গোপীসৱ যৈচে কহিতে লাগল তাহে দেখহ শুনহ; নিৰন্তৰে হৰিবোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ ধনশ্ৰী॥ মান একতালি॥
ধ্ৰুং॥
আৰে কি কহবো উদ্ধৱ কি কহবো প্ৰাণ।
গোবিন্দ বিনে ভয়ো গকুল উছান॥
পদ॥
শূন্য ভেল অঙ্গিনা বিৰিন্দাবিপিন।
না শোহে ৰয়নী যৈচে চান্দ বিহীন॥
নাহি চাৰব ধেনু কালিন্দী কুল।
আৰ না শুনব বেণু কদম্বক মূল॥
মথুৰা ৰহল সৱে গোপিনীক পিউ।
কেশৱ বিনে কৈছে ধৰব জীউ॥
মান॥ চুটা॥
ধ্ৰুং॥
সোহি গোপাল পিয়াৰু মেৰি প্ৰাণ আধাৰু।
মধুপুৰী ৰহে দহে জীৱন হামাৰু॥
পদ॥
গোকুলক মাণিক কানু নৱ নিধি।
হাতে হৰাল নিকৰুণ বঙ্ক বিধি॥
চান্দ বিনে ৰয়নী চাজনি কিছু নোহে।
হৰি বিনে বিৰিন্দ-বিপিন নাহি শোহে॥
মান॥ একতালি॥
ধ্ৰুং॥

মাই মাধৱ বিৰহে। হৰয় চেতন তনু জীৱন নাৰহে॥

পদ॥
ঘনে ঘনে হানয় মদন পঞ্চবাণ।
কোকিল কুহু কুহু লেহু মেৰি প্ৰাণ॥
চান্দ চন্দন মন্দ মলয়া সমীৰে।
কেশৱ বিনে বিষ বৰিষে শৰীৰে॥
পঙ্কজ-পাত অহিত হিম বাৰি।
মধুকৰ নিকৰ কৰয়ে মহামাৰি॥
বসন্ত সময়ে মধুপুৰী পিউ প্ৰাণ।
কৃষ্ণ-কিঙ্কৰে ৰস শঙ্কৰে ভান॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, গোপীসৱ কৃষ্ণগুণ সুমৰি সুমৰি ক্ৰন্দন কৰিতে প্ৰেমে মূৰুচি পৰল। কাহাৰো গাৱে চেতন নাহি।
শ্লোক॥
বন্দে নন্দ-ব্ৰজস্ত্ৰীণাং পাদৰেণুমভিক্ষ্ণশঃ।
যাসাং হৰি কথোদগীতং পুনাতি ভুৱন-ত্ৰয়ম্॥
  • সূত্ৰ॥ দেখি উদ্ধৱ পৰম আনন্দে প্ৰত্যক্ষকে পৰি পৰি নমস্কাৰ কয়ল। পুনঃ গোপীসৱ সন্ধুক্ষণ ভেল। উদ্ধৱ যৈচে প্ৰবোধ কৰিতে লাগল, তাহে দেখহ শুনহ।
  • উদ্ধৱ॥ হে গোপীসৱ, তোহ্মাৰা পৰম ভাগ্যৱতী। শ্ৰীকৃষ্ণ বিৰহতে পৰম প্ৰেম ভকতি ভেল। অনেক জনম যে তপ জপ যাগ যোগেদি শুদ্ধভাবে কৰিছে তবে কদাচিত কৃষ্ণ চৰণে ভকতি কৰিতে পাৰয়। সোহি কৃষ্ণক তোৰাসৱে বশ্য কয়ল। তোৰাসৱক সুমৰি শ্ৰীকৃষ্ণৰ মনে স্বস্থ নাহি। তুমিসৱ অচিৰ কালতে শ্ৰীকৃষ্ণৰ সমীপ পাৱব। হে মাতাসৱ, ইহা জানি তাপ তেজহ।
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, দেখু দেখু, ওহি শুনি গোপীসৱ সুস্থ হুয়া আখি মুখ মুচি নিশ্বাস তেজল। উদ্ধৱক সাদৰে বহুবিধ পূজা কয়ল। পুনঃ উদ্ধৱ শ্ৰীকৃষ্ণৰ নানা লীলা কথা কহিয়ে গোপীসৱক, নন্দ-যশোদাক শান্ত কয়ল। তথায়ে কতিপয় মাস বঞ্চিকহু তাৰাসৱক বহুত মান্য সত্কাৰ পাৱল। শ্ৰীকৃষ্ণক মনে সুমৰি আকুল হুয়াকহু যৈচে মধুপুৰী চলল, তাহে দেখহ শুনহ; নিৰন্তৰে হৰিবোল হৰিবোল।
গীত॥ ৰাগ-শ্ৰী॥
ধ্ৰুং॥
উদ্ধৱ চলিতে মথুৰাপুৰী যত গোপীগণ।
পৰম আৰাৱে সৱে কৰয় ক্ৰন্দন॥
পদ॥
ঐ বন্ধু উদ্ধৱ তেজি যাহা কাহে লাগি।
কি দেখি ধৰবো প্ৰাণ হামু মন্দভাগী॥
মূৰুচি ৰহল দুখে গোপিনী নিশেষ।
কান্দন্তে উদ্ধৱ ভৈলা মথুৰা প্ৰবেশ॥
কৃষ্ণৰ চৰণে পৰি কৰিলা বন্দন।
কহয়ে গোপাল গতি নন্দেৰ নন্দন॥
  • সূত্ৰ॥ আহে সামাজিক লোক, ঐচন প্ৰকাৰে উদ্ধৱ কৃষ্ণৰ চৰণ বন্দিয়ে নন্দ যশোদাৰ যে কাৰুণ্য, গোপীৰ বিৰহ-দুখ ৰাম কৃষ্ণত প্ৰতি প্ৰতি কহল। শুনি শ্ৰীকৃষ্ণ দীৰ্ঘ নিশ্বাস তেজি অধোমুখে ৰহল। উদ্ধৱ শ্ৰীকৃষ্ণ-চৰণ হৃদয়ে ধৰি আগে কৰযোৰে ৰহল। আহে সমাজিক লোক, কৃষ্ণ-চৰিত্ৰ গোপী-উদ্ধৱ-সম্বাদ-প্ৰেম নাম নাট সম্পূৰ্ণ ভেল। ইহাক যে কৰয় কৰাৱে শুনয় শুনাৱয়, তাহেৰ কৃষ্ণৰ চৰণে পৰম ভকতি মিলয়। ইহা জানি নিৰন্তৰে হৰিবোল হৰিবোল।
গীত॥ মুক্তি মঙ্গল॥ ভটিমা॥
দৈৱকী উদৰে        উদয় যোহি দেৱ
কয়লি ভকতক ত্ৰাণ।
অঘ বক ধেনুক        কেশী সবংশক
কংসক ধংসল প্ৰাণ॥
বৃন্দ বিপিন        বিহাৰ-বিশাৰদ
শাৰদ চন্দ্ৰ সমান।
সোহি জগত গুৰু        তেৰি সততে কৰু
মুকুতি মঙ্গল-বিধান॥
যোহি গোপাল বধু        বিবিধ বিধৰ্ষল
পৰিৰম্ভল ভুজ মেলি।
যোহি যমুনাজল        যামিনী কামিনী
মিলি কয়লি ৰঙ্গ কেলি॥
দুষ্ট অৰিষ্টক        মুষ্টিক মোৰল
শঙ্খচূড় লেল প্ৰাণ।
সোহি জগত গুৰু         তেৰি সততে কৰু
মুকুতি-মঙ্গল বিধান॥
যোহি ভূমিক        তাৰ উতাৰল
নিজ জন পূৰিয়ে কাম।
পাপী পাপক        মূল উত্পাড়ে
উচৰি যাকেৰি নাম॥
যাহে নাম শুনি        নীচ শ্বাপদ মূনি
দুহু হোই এক সমান।
সোহি জগতগুৰু        তেৰি সততে কৰু
মুকুতি-মঙ্গল-বিধান॥
সোহি বৈকুণ্ঠক        কৃষ্ণক নাটক
উত্পাদক দুখ মূল।
পুণ্যক সঞ্চল        কলি মল ধঞ্চল
নাহি নাহি উহি তুল॥
শুনহ সবাসদ        দেখু বিচাৰি
ভেলহ লোক একাকাৰ।
ধৰমক কৰমক        আশা দূৰ কৰ
হৰি বিনে গতি নাই আৰ॥
শ্ৰীৰাম ৰাই        হৰি বিনে নাই
যাহেৰি হৃদয় ধিয়ান।
ভকতি শকতি        যাহেৰি মিলল
পৰম ঈশ্বৰ গিয়ান॥
পাষণ্ড দণ্ডল        মণ্ডল ভকতক
হৰি-ৰস ৰসিক সুজান।
কালি-দমন        কৰাৱত নাটক
কৃষ্ণ কিঙ্কৰ ওহি ভাণ॥
শুন সব লোই        বচনক মোই
সৱ তেজি ভজ হৰি পাৱ।
ইহ সংসাৰক        সাগৰে তৰণ
কৃষ্ণ পদ পল্লৱ নাৱ॥
দেৱক উপৰি        ৰাজা মাধৱ
ধৰমক উপৰি নাম।
কোটি কলপক        পাতক নাশক
ডাকি বোলহু ৰাম ৰাম॥
ইতি উদ্ধৱ-সম্বাদ নাটকং সমাপ্তম্।